SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
166
ХАЛКАРО МУНОСАБАТЛАР
//
МЕЖДУНАРОДНЫЕ
ОТНОШЕНИЯ
//
INUERNAUIONAL RELAUIONS
АБДУЛЛАЕВ НОДИР
сиёсий фанлар номзоди, доцент, ТошДШИ
Сурия ва Миср сиёсий трансформациясидаги
демократик тенденцияларнинг кўрсаткичлари
Аннотация. Мақолада Сурия ва Мисрдаги демократиянинг ўзига хос жиҳатлари
кўриб чиқилган, мазкур давлатлардаги сиёсий тенденциялар демократик жамият
қадриятлари нуқтаи назаридан таҳлил этилган. Сурия ҳамда Миср жамиятларининг
эволюцияси ва трансформацияси, сиёсий бошқарувининг ўзига хосликлари, шунингдек,
сиёсий қарорлар қабул қилиш жараёнида ҳокимият марказлашувининг айрим
хусусиятлари очиб берилган. Демократик ўзгаришларга нисбатан мухолиф кучларнинг
ёндашувлари тадқиқ этилган. Президент Б.Асаднинг Сурияда жамиятни либерал-
лашуви ва модернизацияси ҳамда инқироз ҳолатининг олдини олишга оид ташаб-
буслари, хусусан, давлат аппаратига ёш раҳбар ходимларни тайинлаш сиёсати,
сиёсий жараёнларни назорат қилиш мақсадида иқтисодий, маъмурий ва мафкуравий
сиёсат юритиш каби интилишларида “Баъс” партиясига суяниши кабилар баён
этилган. Тадқиқотда, Сурияда сиёсий зиддиятларнинг қуролли тўқнашувларга айлани-
ши, дастлабки сиёсий мақсадларининг ўзгариб шариат меъёрларига асосланган
давлат тизимини ўрнатишга интилишнинг кучайиб бориш ҳақида сўз юритилган.
Сурия раҳбариятининг етакчи ислом ташкилотлари билан муносабат ўрнатиш
сиёсатининг оқибатлари, ҳукуматнинг парламент сайловларини мамлакатда демок-
ратик жараёнларнинг бошланиши сифатида тақдим этишга уринишининг бесамар
кетганлиги каби ҳолатлар ҳам таҳлил қилинган.
Мақолада, шунингдек, Мисрдаги ички сиёсий омиллар, хусусан, жамият эволю-
цияси тенденциялари, унинг демократик бошқарув асосларига яқинлашув жараён-
лари, мамлакатда содир бўлаётган воқеаларнинг манбалари ва сабаблари таҳлил
қилинган. 2001-2008 йилларда айрим етакчи ғарб мамлакатларининг ташқи сиёса-
тида Сурия ва Мисрга нисбатан демократлаштириш масаласи муҳим унсурлардан
бири бўлганлиги қайд этилади. Тадқиқотда келтирилишича, Дамашқ ва Қоҳира
ғарб ҳамжамиятига демократик жамиятни ички вазиятдан келиб чиқиб қуриш
позициясини намойиш этди, унга кўра давлат ички сиёсий ҳаётининг демократ-
лашуви ҳамда либераллашуви мезонларининг устувор жиҳатлари мамлакатнинг
миллий ҳамда тарихий-маданий анъаналаридан келиб чиқиб белгиланиши керак.
Таянч сўз ва иборалар: Сурия, Миср, ички сиёсат, сиёсий жараёнлар, демок-
ратизация, сиёсий тизим, трансформация, ислоҳотлар, «араб баҳори», сиёсий
маданият, сиёсий ривожланиш, келишмовчилик, либерал жамият, Сурия можароси,
давлат ҳокимияти.
Аннотация: В статье рассматриваются особенности развития демократичес-
ких элементов в Сирии и Египте, анализируются их внутриполитическая деятель-
ность с позиций демократического общества. Раскрываются эволюция и
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
167
трансформация сирийского и египетского обществ, своеобразие политического
правления, централизация власти в процессе выработки политических решений.
Исследованы позиции и подходы оппозиционных организаций в отношении демокра-
тических преобразований в Египте и Сирии. Раскрыты инициативы президента
Б.Асада относительно либерализации и модернизации сирийского общества,
выдвинутые для предупреждения кризисного развития ситуации в стране, в
частности, усилие по омоложению руководящих кадров в государственном аппарате,
опираться на партию «Баъс» в проведении экономической, административной и
идеологической политики для контролирования политических процессов в стране.
Отмечены превращения политического конфликта в Сирии в вооруженную борьбу и
трансформация первоначальных политических целей протестов в задачу установ-
ления государства, основанного на нормах шариата. В статье также представлены
оценка результатов политики руководства Сирии относительно выстраивание
отношений с ведущими исламскими организациями, а также провал попыток властей
представить выборы в парламент как начало демократического процесса в Сирии.
Анализируется факторы внутриполитического развития Египта, в частности,
тенденции в эволюции египетского общества, процесс его приближения к основам
демократического правления, источники и причины событий, происходящих в АРЕ.
Отмечается, что вопрос демократизации общества являлся одним из важных
элементов внешней политики некоторых ведущих западных стран в отношении Сирии
и Египта в период 2001-2008 гг. В статье говорится, что Дамаск и Каир демонс-
трировали западному сообществу свою позицию построения демократического
общества с учетом внутренней ситуации, в частности, что определение критериев и
приоритетов процесса демократизации и либерализации внутриполитической жизни
государства должно осуществляться исходя из национальных и историко-культурных
традиций страны.
Опорные слова и выражения: Сирия, Египет, внутренняя политика, политичес-
кие процессы, демократизация, политическая система, трансформация, реформы,
«арабская весна», политическая культура, внутриполитическое развитие, конфликт,
сирийский кризис, государственная власть.
Abstract. The article discusses the features of the development of democratic elements in
Syria and Egypt, analyzes their domestic political activity from the perspective of a
democratic society. It reveals the evolution and transformation of Syrian and Egyptian
societies, the uniqueness of political government, the centralization of power in the process of
developing political decisions. The positions and approaches of opposition organizations
regarding democratic transformations in Egypt and Syria are investigated. The initiatives of
President B. Assad regarding liberalization and modernization of Syrian society, which were
put forward to prevent a crisis in the situation in the country, are revealed, in particular, the
effort to rejuvenate the leading cadres in the state apparatus, relying on the Baath party in
carrying out economic, administrative and ideological policies to control political processes
in the country. The transformation of the political conflict in Syria into armed struggle and
the transformation of the initial political goals of the protests into the task of establishing a
state based on Sharia norms were noted. The article also presents an assessment of the results
of the Syrian leadership’s policy regarding building relations with leading Islamic
organizations, as well as the failure of the authorities to present parliamentary elections as
the beginning of the democratic process in Syria. The factors of Egypt’s internal political
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
168
development are analyzed, in particular, the trends in the evolution of Egyptian society, the
process of its approximation to the foundations of democratic government, the sources and
causes of events taking place in the Egypt. It is noted that the issue of democratization of
society was one of the important elements of the foreign policy of some leading Western
countries regarding Syria and Egypt in the period 2001-2008. The article says that Damascus
and Cairo demonstrated to the Western community their position in building a democratic
society, taking into account the internal situation, in particular, that the criteria and priorities
for the process of democratization and liberalization of the domestic political life of the state
should be determined on the basis of the country's national, historical and cultural traditions.
Keywords and expressions: Syria, Egypt, domestic politics, political processes,
democratization, political system, transformation, reforms, “Arab spring”, political culture,
domestic political development, conflict, Syrian crisis, state power.
Яқин Шарқ давлатларида амалга оширилаётган сиёсий ислоҳотлар ва жа-
миятни янада демократлаштириш масалалари минтақанинг ўзида ҳамда халқаро
экспертлар доирасида қизғин муҳокама қилинмоқда. Бунда шарқшунос-сиёсат-
шунослар Сурия ва Мисрдаги сиёсий трансформациянинг ўзига хос жиҳатларини
ўрганишга алоҳида эътибор қаратмоқда. Араб давлатларида сиёсий тузумларнинг
ўзгариши, ички ва ташқи омиллар таъсирида демократик институтларнинг шакл-
ланиш жараёнлари каби масалалар “араб баҳори” воқеалардан сўнг янада долзарб
бўлиб қолмоқда. Араб давлатлари сиёсий тизимларидаги умумдемократик
тенденциялар эволюциясини стратегик жиҳатдан муҳим бўлган Сурия ва Миср
контекстида ўрганиш, минтақада содир бўлаётган жараёнларни тушунишда
алоҳида аҳамиятга молик. Бу давлатларда юз бераётган сиёсий жараёнларни
тарихий ҳамда замонавий жиҳатларини ўрганиш, давлатнинг бошқарув соҳасида
демократик меъёрларга қараб интилиш хусусиятларини аниқлашда ўзига хос
намуна сифатида хизмат қилиши мумкин.
Тадқиқот услубий жиҳатдан
, қиёсий таҳлил хусусиятига эга мантиқий-
тарихий, сиёсий-таҳлилий усулларга асосланади. Тарихий-қиёсий таҳлиллар-
дан сўнг улар асосида умумлаштирилган хулосаларга келинган. Араб
давлатларида сиёсий жараёнлар ривожланиш назариясининг концептуал жи-
ҳатлари тадқиқотнинг назарий-методологик асосини ташкил қилади. Жараён-
ларда сиёсий партиялар ва ҳаракатлар иштирокининг ўзига хос таҳлилини
амалга ошириш асосий тенденцияларини аниқлаш имконини берди.
ХХ аср охири XXI аср бошида Сурия ва Мисрда сиёсий тизимлар бошида
турган шахслар, ҳукмрон партия ва жамоат ташкилотларининг давлат билан
интеграцияси рўй бераётган эди. Бу жараёнда ўзига хос ижтимоий-сиёсий
анъаналар эга бўлган давлатларнинг сиёсий тарихи ва маданияти омили муҳим
аҳамиятга эга бўлди.
Президент Ҳафиз Асад томонидан шакллантирилган Суриянинг сиёсий
тизими ўзининг барқарорлиги билан ажралиб турган. Унинг бу тизими, 1963-
2011 йилларда амалда бўлган фавқулодда вазият шароитида ҳарбийлар ҳамда
озчиликни ташкил қилувчи алавийлар конфессияси вакиларини жалб этган
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
169
ҳолда кучли президентлик бошқарувига таянган. Бу даврда давлат ва жамоат
институтлари асосан ҳокимиятнинг легитимлиги вазифасини бажарган бўлса,
жамият ҳаётини назорат қилувчи ҳарбий кучлар олий бошқаруви эса, ҳоки-
миятнинг ҳаракатлантирувчи кучи сифатида ўзини номоён қилган. Ҳарбийлар
хукмрон доираларда асосий позицияларни эгаллашган, бироқ уларнинг
ваколатлари конституция томонидан аниқ мустаҳкамлаб берилмаган эди. Улар
катта таъсир ва сиёсий кучга эга эдилар. Ҳ.Асад даврида ҳарбийлар ва хукмрон
“Баъс” партияси Сурияда сиёсий тизимнинг устунлари бўлишган. Ҳ.Асад
барпо қилган сиёсий тизим турли конфессионал ва этник гуруҳлар ўртасидаги
мураккаб ижтимоий келишувига асосланган. Сиёсий ҳаётда эса алавийлар
1
устунлиги сақлаб турилган.
Дастлаб Башар Асад Сурияда сиёсий бошқарувни ўзгартиришга интилди.
Унинг жамиятни либераллаштириш ва модернизациялашга оид ташаббуслари
катта умид уйғотди. 2000 йил ноябрида қамоқхоналардан 600 нафар сиёсий
тутқунлар озод қилинди, Сурияни ривожлантиришнинг турли йўлларини
таклиф қилувчи оқимлар ва гуруҳлари пайдо бўлди, илк мустақил газета чоп
этила бошланди, хусусий банклар ва жамғарма бозорлари очилди. Сурия
сиёсий тизимининг кўпроқ очиқ бўлиши ва САР да маъмурий ислоҳотларнинг
зарурияти тўғрисидаги ғоялар илгари сурилди.
Мамлакатда пайдо бўлган турли гуруҳлар давлат хокимиятининг у ёки бу
курсини таклиф қилар, янги президент эса уларнинг фикрларига қулоқ тути-
шига тўғри келар эди. Аммо жамиятда уларнинг устун мавқеини кафолатлаш
учун олдинги сиёсий тизимни сақлаб қолишга уринувчи, консерваторлар деб
аталувчи кўп сонли гуруҳ кўпроқ таъсир кучига эга эди. Башар Асад ушбу
гуруҳ фикри билан ҳисоблашишга мажбур эди, чунки улар марказда,
шунингдек чекка жойларда ҳам хукмронликни қўлда ушлаб турган.
Модернизация тарафдори бўлган бошқа гуруҳлар ҳам жамиятда ўз ўрнини
эгаллашга интилди. Гуруҳ намоёндалари Сурия янги геосиёсий вазиятга
адекват мослашиши учун илгариги давлат институтлари ва сиёсий тизимини
ислоҳ қилиш лозим деб ҳисоблар эди. Уларга кўра, иқтисодий ўзгаришлар
бошлаш керак, чунки бу ижтимоий-сиёсий соҳада модернизацияга олиб келади.
Ушбу ҳаракатнинг базасини суриялик технократик аслзодалар, “Баъс” партияси
раҳбариятининг янги ходимлари ташкил этар эди. Президент Б.Асад 2000
йилнинг иккинчи ярмида вужудга келган сиёсий ҳаракатдан мамлакатда рўй
бераётган барча жараёнларни назорат қилаётган консерватив тарафга қаршилик
кўрсатиш, ислоҳотлар тарафдорлари позицияларини мустаҳкамлаш учун фой-
даланди. Миллий оммавий ахборот воситалари устидан назоратни бўшашти-
ришга уринишлар бўлди. Иқтисодиётда ҳукумат фаолиятини танқид қилувчи
хусусий газеталарнинг чоп этилишига рухсат берилди
2
.
1
لامك
بيد
.
خيراﺗ
ةيروﺳ
رﺻاعملا
نم
بادﺘنلاا
يﺴنرفلا
ىلا
فيﺻ
-
.
2011
توريب
346
,
ص
.
2
ناوﺿر
ةدايز
.
ةطلﺴلا
و
تارابخﺘﺳلاا
يﻓ
ايروﺳ
-
.
ضايرلا
.
2013
,
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
170
Жамиятда демократик ҳаракатлар авж ола бошлади ва бу жамиятнинг кон-
серватив қисми ўртасида норозиликларни, президентнинг вазият назоратини
қўлдан чиқариш хавфини келтириб чиқарди. Шу сабабли САРнинг сиёсий
раҳбарияти қатор зарурий чораларни кўрди, жумладан, 14 та сиёсий ҳаракат
ёпилди, айрим фаол сиёсий гуруҳлар фаолияти чекланди. Б.Асад ислоҳотчилик
фаолияти курсига тузатишлар киритди, иқтисодиёт, маъмурий бошқарув ва
давлат тизимини изчил модернизациялашга устувор аҳамият қаратилди
1
.
Суриянинг 1973 йилдаги конституциясига биноан, президент кенг ваколат-
ларга эга бўлиб, мамлакатда рўй бераётган иқтисодий, сиёсий, кадрлар
бошқаруви ва жамоатга оид барча жараёнларни назорат қилар эди. 2000
йилнинг декабрида президент Б.Асад кейинги президент сайловларини 2007
йилда муқобиллик асосида ўтказиш муҳимлигини қайд этди. Бироқ 2007
йилнинг майида Б.Асад парламент томонидан президентлик лавозимига ягона
номзод сифатида тавсия этилди ва 97,62% сайловчилар унинг номзодини
қўллаб-қувватладилар
2
.
Президент Б.Асад давлатнинг юқори сиёсий элитасида кадрлар ўзгаришини
эҳтиётлик билан амалга оширди. Шу тариқа, 2000-2002 йилларда 60% сиёсий,
маъмурий ва ҳарбий раҳбарлар истеъфога жўнатилди
3
. Бироқ Сурия сиёсий
тизимида ҳарбийларнинг муҳим ролини эътиборга олиб, ҳарбий кучларда кадр-
лар сиёсатини ўтказишда ўта эҳтиёткорлик билан иш юритди. Тайинланган
вазирлар, юқори лавозимдаги дипломатларнинг аксарияти ислоҳотлар тараф-
дорлари эди, кўпчилиги чет элларда таълим олишган, айримлари сиёсий
партиялар аъзолари эди.
Жойларда ва давлат аппаратида ёш кадрларнинг кўпайиши Сурия сиёсий
тизимида туб бурилишларни амалга ошириш мақсадидан келиб чиқмаган эди.
Ҳукмрон элита мамлакат ижтимоий-сиёсий ҳаётининг муҳим элементи сифа-
тида хокимиятни ўз қўлида ушлаб турган. «Баъс» партияси жойларда марказий
хокимиятнинг таянчи эди
4
. Амалга оширилган партиявий ислоҳотлар юзаки
бўлиб, САРда бир партиялик тизим моҳиятини тубдан ўзгартирмас эди.
Давлатда мамлакат тараққиёти масалаларига нисбатан давлат нуқтаи назарини
қўллаб қувватламайдиган расмий мухолифат шаклланмади. Бу эса сиёсий
жараёнларни назорат қилиш ва мамлакатда иқтисодий, маъмурий ва ғоявий
сиёсатни ўтказишда партияга суяниш имконини сақлаб қолди.
Суриянинг сиёсий тизими “Баъс” партиясининг устунлигига ва асосий
сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий жараёнларни ёппасига назорат қилишга
1
Пир-Будагова Э.П. История Сирии. XX век. – М.: Ин-т востоковедения РАН, 2015. – С. 315.
2
Действующий президент Сирии Башар Асад выдвинут кандидатом на пост главы
государства//ТАСС, 28.04.2014: http://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/1135969.
3
Holliday Joseph. The Assad Regime: from Counterinsurgency to Civil War. – Washington: the
Institute for the Study of War, 2013. – P. 16.
4
Ахмедов В.М. Сирия при Башаре Асаде. Региональный опыт модернизации в условиях
внешней нестабильности. – М.: Ин-т востоковедения РАН, 2005. – С. 79.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
171
асосланган. Фуқаролар уруши бошлангунга қадар Сурия ҳукумати кичик диний
гуруҳлар иттифоқидан иборат бўлиб, бу иттифоқ “Баъс” партиясига суянган эди.
Юқорида қайд этилган ички ва ташқи характерга эга бўлган қатор омиллар
Сурияда ички сиёсий зиддиятларнинг, жумладан, мамлакат сиёсий тизимининг
беқарорлиги, аҳолининг кўп кофессионал ҳамда кўп миллатли таркиби, иқтисодий
ижтимоий муаммолар, минтақавий энергетик масалалар, ва ниҳоят Яқин Шарқ
минтақасида мураккаб геосиёсий вазият юзага келишига олиб келди.
Б.Асад диний ташкилотларга нисбатан мавжуд сиёсат доирасида ҳаракат
қилар экан, унга тегишли тузатишлар киритди. Жамиятни исломлаштириш
жараёни ҳукуматни етакчи диний ташкилотлар, хусусан, “Мусулмон биродар-
лар” ташкилоти билан янги муносабатларни ўрнатишга мажбур қилди. Ушбу
ташкилот 1980 йилда ҳукумат томонидан бутунлай тақиқланмагунга қадар
Сурия ижтимоий-сиёсий ҳаётида муҳим аҳамиятга эга эди
1
. Башар Асад
хокимият тепасига келгач ташқи мухолифатнинг бир қисми унга ярашиш,
Сурияни демократик асосларда қайта қуриш таклифи билан мурожаат қилди.
Бироқ Б.Асад “Мусулмон биродарлар” ташкилотини қонунийлаштиришга ва
мамлакат сиёсий муҳитига киришга расман рухсат беришга шошилмади. 2011
йилда “Мусулмон биродарлар” нинг бир неча намоёндалари Сурия миллий
кенгаши ижроия қумитасида ўрин эгаллашди. Бир оз вақт ўтгач, “Мусулмон
биродарлар” анча танилиб қолди.
Оммавий ахборот воситаларида “Сурия мухолифати” атамаси қўзғолонлар
бошлангач пайдо бўла бошлади. Бу ўз ўрнида рўй бераётган жараёнлар моҳиятини
англаб олишни анча қийинлаштирди. Мухолифат қаршилигининг бошланғич
босқичлари 2011 йилнинг март-апрелидаги воқеалардан кейин ўзгарди ва қайта
шаклланиб, ички ва ташқи мухолифатга бўлинди
2
. Сурияда сиёсий зиддиятнинг
қуролли курашга айланиб кетишига тизимнинг ўзи замин яратди яъни у
қўзғолонни бостириш учун куч тактикасини танлади. Намойишлар озодлик,
демократия, куч тузилмаларининг ўзбошимчаликларини тўхтатиш тўғрисида
талаблар билан бошланган бўлиб, бу мамлакатда сиёсий зиддиятнинг етилганли-
гини англатар эди. Секин-аста илгари сурилган талаблар экстремистик характер-
даги шиорларга ўзгарди. Норозиликларнинг дастлабки сиёсий мақсадлари шариат
нормаларига асосланган давлатчиликни ўрнатиш вазифасига ўзгарди.
Намойишлар географияси кенгайиши ва қўзғолончиларнинг аниқ сиёсий
талаблари шаклланганидан сўнг 2011 йилнинг апрелига келиб, ҳукумат рўй
бераётган воқеалар Миср ва Ливия сценарийсининг такрорланиши мумкинли-
гини англаб етди. Намойишчиларнинг демократик ислоҳотларни ўтказиш, кўп
партиявийликни тадбиқ этиш, йиғилишлар ўтказиш эркинлиги, ҳарбийлар таъ-
сирини бекор қилиш тўғрисидаги сиёсий талаблари, шунингдек ўсиб бораётган
1
Neil MacFarquhar. Trying to Mold a Post-Assad Syria from Abroad // The New York Times,
05.05.2012.
2
Popular Front for Change and Liberation // Carnegie Endowment for International Peace.
carnegieendowment.org/syriancrisis/?fa=48566&lang=eng.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
172
халқаро босим ҳукуматни келишув йўлларини излашга мажбур қилди. 2011 йил
4 августда Башар Асад Сурияда кўп партиявийлик ва оммавий йиғилишларни
ташкил этиш тўғрисида, шунингдек партиявий масалалар бўйича қўмита, Олий
сайлов комиссияси ва Миллий мулоқотлар бўйича комиссияни яратиш бўйича
декретни тадбиқ этди
1
. 2011 йилнинг 15 октябрида президент Башар Асад янги
конституцияни ишлаб чиқиш бўйича Қўмита ташкил этиш бўйича қонун
имзолади, бу ҳам намойишчиларнинг қатъий талабларидан бири бўлиб, “Баъс”
партиясининг ҳукумронлик ролига чек қўйиши керак эди
2
.
Сурия конституциясининг янги лойиҳаси қуйидаги ўзгартиришлардан
иборат эди: жамият ва давлатнинг раҳбарлик қилувчи куч сифатида “Баъс”
партияси четга чиқади; президент мамлакатни 7 йил бошқаради ва кетма-кет
икки мартадан ошиқ сайлана олмайди; президент лавозимига сайланаётган
номзод 40 ёшдан кам бўлмаслиги, Сурияда 10 йилдан ошиқ яшаётган бўлиши,
Сурия фуқаросига уйланган бўлиши керак; номзод парламентнинг 25 фоиз
аъзоси томонидан тавсия қилинаётган бўлиши лозим; социализмнинг ўрнига
инсон хуқуқлари устувор аҳамият берилди; кўп партиявийлик тизими расман
ўрнатилади ва бошқа кичик ўзгаришлар назарда тутилди
3
.
Шунга қарамай, конституция президентга катта ваколатлар берди: бош вазир
ва вазирларни тайинлаш, уларни лавозимидан озод қилиш, президент масъул
вазирлардан ҳисобот талаб қилиши; президентни ўзининг ваколатлари доира-
сида қабул қилган қарорлари учун жавобгарликка тортишнинг имкони йўқлиги;
президентга қасамёд қилувчи Олий конституцион судни тайинлаш; Олий суд
кенгашини бошқариш, суд хокимиятининг эркинлигини кафолатлаш; қонун
чиқариш ташаббуси хуқуқига эга бўлиш: декретлар ва буйруқлар чиқариш,
уларни Халқ кенгашига мухокама қилиш учун бераиш; Халқ кенгаши сессия-
лари оралиғидаги даврда, шунингдек, агар мамлакатнинг миллий манфаатлари
ва унинг суверенитетини ҳимоя қилиш зарурати туғилганда парламент
сессиялари даврида ҳам қонунчилик хокимиятини бошқариш кабилар
4
.
Суриянинг 2012 йил 26 февралидаги референдум натижаларига биноан
қабул қилинган янги конституцияси
5
президентга яна улкан ваколатларни берди
ва мамлакатнинг сиёсий ҳаётида халқ ва ижтимоий консенсусни таъминлаб
туриш имкониятларини яратди. Конституция мамлакатнинг мавжуд сиёсий
муаммоларини ҳал қила олмади ва Суриянинг асосий мухолиф партияларини
қониқтирмади, шунингдек республикадаги авжига чиққан хунрезликларни ҳам
1
Президент Сирии утвердил декрет о введении в стране многопартийности // ТАСС,
04.08.2011: tass.ru/politika/498173.
2
К референдуму по новой конституции Сирии 26 февраля//ТАСС, 24.02.2012.:
tass.ru/spravochnaya-informaciya/567778.
3
Constitution of the Syrian Arab Republic 2012: www.voltairenet.org/article173033.html.
4
Constitution of the Syrian Arab Republic 2012: www.voltairenet.org/article173033ё.html.
5
Новую Конституцию Сирии на референдуме одобрили 90% граждан //РБК, 27.02.2012:
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
173
тўхтата олмади. Сурия ҳукуматининг парламент сайловларини мамлакатдаги
демократик жараёнларнинг бошланиши сифатида тақдим этишга уринишлари
таназзулга юз тутди. Сайловлар ҳукумат ва қўзғолончиларнинг тўхтовсиз
қарама-қаршиликлари шароитида ўтди, бу воқеалар мамлакат ичида ва
ташқарида қизғин муҳокама қилинди, қуролланган қарама-қаршиликлар тўхта-
мади, ички ва ташқи мухолифат тобора фаоллашиб борди, шунингдек, ҳуку-
матга мойиллик кўрсатувчи мухолиф кучлар ичида ҳам якдиллик ўрнатили-
шига олиб келмади.
Шу ўринда қайд этмоқ жоизки, Мисрнинг ички сиёсати тараққиёти
омиллари ҳануз яхши ўрганилмаган. Миср жамияти эволюцияси тенденция-
лари таҳлили, унинг демократик бошқарув асосларига яқинлашишининг мурак-
каб жараёни араб дунёсида бугунги кунда рўй бераётган воқеаларнинг манбаи
ва сабабларини тушунишга аниқлик киритади. Мисрда демократиянинг ривож-
ланиши жуда мураккаб жараён. Давлат бошқарувининг сиёсий соҳада паст
даражали демократик онгни намойиш этувчи сиёсий тарихини таҳлил этиб
буни яхши тушуниб олиш мумкин.
Х.Муборак президентлиги даврида Миср жамиятининг демократлаштириш
жараёни айрим етакчи Ғарб мамлакатларининг Мисрга нисбатан ташқи
сиёсатида муҳим элементлардан бири ҳисобланган. Чунки унинг натижаларига
қараб Яқин Шарқда ва умуман араб дунёсида ижтимоий-сиёсий вазиятнинг
келгусидаги ривожи ҳақида сўз юритиш мумкин эди. Миср томонидан бош-
қарув ғарб давлатларининг араб жамиятини ислоҳ қилиш ва либераллаштириш
бўйича ташаббуслари негатив оқибатларга олиб келиши ва мамлакат ички
сиёсатида барқарорликка путур етказиши мумкинлигидан келиб чиқиб юрити-
лар эди. Шу сабабли Миср демократик жамиятни мамлакатнинг ички
вазиятидан келиб чиқиб қуриш позициясини намойиш қилди. Мисрда мавжуд
ижтимоий-сиёсий қурилишни давлат бошқарувининг шарқ анъаналарига эга
демократик институтларнинг ғарб тизими билан ментал онгнинг ўзига хос
синтези сифатида тавсифлаш мумкин. Чунки у давлат қурилиши бўйича
маҳаллий ва халқаро тажриба амалиётини ҳисобга олади.
Ғарбнинг хуқуқни ҳимоя қилиш обрўли институтлари билан баҳслашишни
истамаслик ва мамлакатнинг хуқуқий имижини яхшилашга интилиш Миср
раҳбариятининг намойишкорона характердаги қатор қатъий чоралар кўришига
олиб келди ва ушбу чоралар МАР да инсон хуқуқлари масалалари атрофидаги
кескинликларни юмшатишга қаратилган эди. 2004 йилда МАР Халқ-
демократик партиясининг парламент фракцияси ташаббуси асосида Мисрда
мамлакат тарихида биринчи марта Инсон хуқуқлари бўйича миллий кенгаш
тузилди ва уни БМТ нинг собиқ Бош котиби Бутрос Гали бошқарди.
2006 йил биринчи ярмида Мисрда таъқиқланган “Мусулмон биродарлар”
ташкилоти ўта фаоллик кўрсатди. 2006 йилнинг майида ушбу ташкилотга яқин
бир неча юз талабалар Александрияда ўтган манифестида иштирок этдилар.
Акция сиёсий ислоҳотларни қўллаб-қувватлаш ва мамлакатда фавқулодда
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
174
вазиятни бекор қилиш шиорлари остида ўтди. Шу билан бирга оппозициянинг
1981 йилда ўрнатилган фавқулодда вазиятни бекор қилиш талабларига Инсон
хуқуқлари бўйича миллий кенгаши ҳам қўшилди
1
.
Х.Муборак бошқаруви даврида “Фавқулодда вазият тўғрисида”ги Қонун
МАР Ички ишлар вазирлигига кенг ваколатлар берди. Шунингдек ушбу қонун
ҳукуматга қарши оммавий чиқишларни ташкил этиш ва ўтказишни таъқиқлади.
Миср раҳбарияти фавқулодда қонунчиликни Американинг 2001 йил 11
сентябрь воқеаларидан кейин қабул қилган терроризмга қарши қонуни билан
оқлаб амалга оширди
2
.
Мисрда «Ал-Амал», «Ал-Гад», «Ал-Вафд» сиёсий партиялари ва «Ал-
Кифая» ҳаракатининг демократик ислоҳотларни қўллаб-қувватлаш мақсадида
ташкил қилинган намойишлар орқасидан ҳукуматнинг оппозиция фаоллигига
қарши позициясининг кескинлашуви кузатилди. МАР хуқуқни ҳимоя қилиш
органлари ходимлари ҳукуматнинг “Фавқулодда вазият тўғрисида”ги режимга
амал қилишини кескин равишда таъкидладилар. Миср раҳбариятининг мамла-
кат ичида оппозицион фаолликнинг назорат қилиб бўлмайдиган даражада ўси-
шининг олдини олиш бўйича истакларининг жиддийлиги “Мусулмон биродар-
лар” етакчи ташкилотига қарши кескин чораларида намоён бўлди. Ушбу
ташкилот 2006 йил 25 майда Қохирада ўз тарафдорларининг рухсатсиз митинг-
ларини ўтказган эди.
Хукмрон аслзодалар тақиқланган гуруҳлар аъзоларини сиёсий саҳнага
яқинлаштирмаслик учун 2006 йилнинг баҳорига мўлжалланган жойлардаги
қонунчилик кенгашларига сайловларни 2 йилга орқага қолдирди. Ўшанда улар
оммавий сайловларда эркин номзодлар сифатида қатнашган эдилар. Бир
вақтнинг ўзида “Мусулмон биродарлар” ташкилотининг Александрия Савдо-
саноат палатасининг раҳбар қумитасига ўз номзодларини тавсия қилган 30 дан
ортиқ аъзолари ҳибсга олинган эди. 2006 йилнинг майида Х.Муборак ташаб-
буси билан мамлакатда амал қилиб турган фавқулодда вазият тўғрисидаги
қонун 2 йилга узайтирилди.
МАР парламентида турли гуманитар ва бошқа жамоат ҳамда нодавлат
ташкилотлар фойдасига молиявий ўтказмаларнинг шаффофлигини таъминлаш
тўғрисидаги қонуннинг қабул қилиниши Миср ҳукуматининг оппозицион
фаолликка қаршилик кўрсатиш бўйича қўллаган навбатдаги чораси бўлди.
Ушбу ҳужжатга мувофиқ Миср ҳудудида фаолият юритаётган барча ташки-
лотлар моддий ёрдам олиш учун ижтимоий таъминот вазирлигининг тегишли
1
Видясова М. Ф., Орлов В. В. Политический ислам в странах Северной Африки. М., 2008.
С. 405
2
Abdul Monem Mahmoud, Ismail Alexandrani. Élections en Egypte: une vidéo amateur d’un
bourrage d’urne postée sur YouTube. 29.11.2009. <a rel="nofollow" class="external free"
href="http://observers.france24.com/fr/20101129-elections-egypte-video-amateur-fraudes-
electorales">http://observers.france24.com/fr/20101129-elections-egypte-video-amateur-fraudes-
electorales</a>
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
175
рухсатномасини олишлари, пул ўтказмалари эса ушбу идоранинг қарори
бўйича тақсимланиши керак эди.
Раҳбарликнинг Мисрда мавжуд оғир усули ҳукумат органларига сайлов
тизими, легитим парламент ва президентнинг мавжудлиги, оппозициянинг
фаоллиги ва “демократик давлат” нинг бошқа атрибутлари билан қўшилиб
кетди. Шуни қайд этиш керакки, Қоҳира ислом омили билан ҳазиллашиш
хавфли эканлигини намойиш қилган Алжир ва Судан тажрибасидан тегишли
хулосаларни чиқарди. 2011 йилгача амал қилган меъёрий-қонунчилик базаси
МАР да исломни сиёсийлаштириш жараёнига дастлаб қаршилик қилди, хусу-
сан, исломий партиялар ва ҳаракатларни тузишни, уларнинг тарафдорларининг
сайлов кампанияларида иштирок этишини таъқиқлаш йўли билан.
МАР раҳбариятининг диний радикализмининг исталган кўринишларига
нисбатан 2011 йилгача мавжуд бўлган муросасиз мавқеи Миср шароитида ўзининг
самарадорлигини исботлади. Шу билан бирга “Мусулмон биродарлар” стратегия-
сининг ўзгариши шунга олиб келдики, ҳукумат томонидан кескин тазйиқлар ва
фаол аъзоларининг оммавий ҳибсларига қарамай, ташкилот МАР парламентига 88
нафар тарафдорини мустақил депутат сифатида ўтказишга эришди
1
.
Миср айрим Ғарб мамлакатлари ташқаридан куч билан олиб кираётган
демократик ислоҳотларга салбий муносабатда. Қоҳиранинг фикрига кўра,
“демократия тамойиллари мамлакат анъаналари ва тарихини ҳисобга олмасдан
ўрнатилмайди, демократия экспорт қилинмайди, у жамиятнинг ички тараққиёти
билан параллел равишда ривожланиши керак”. Демократик қурилишнинг Миср
тажрибаси ҳар бир давлатда ички сиёсий ҳаётининг демократлаштириш ва
либераллаштириш жараёнинг меъзонлари ва устуворликлари энг аввало шу
мамлакатнинг миллий ва тарихий-маданий анъаналаридан келиб чиқиб белгила-
ниши лозимлиги тўғрисидаги тезиснинг тўғрилигини яна бир бор тасдиқлади.
Ушбу шартни инкор этиш, демократик тараққиёт ва хуқуқий жамиятни
қуришнинг анъанавий ва маълум қолипларга солинган моделларини юқорида
қайд этилган омилларни ҳисобга олмасдан мажбурлаб юклаш жамиятда фуқа-
ролик, миллатлараро, конфессиаллараро келишувнинг бузилиши, хавфсизлик
ва барқарорликка зиён етишига олиб келиши мумкин. Бироқ Миср ҳукумати
диний мувозанатни тўлиқ ушлай олмаганлиги сабабли мамлакатда вақти-вақти
билан динлараро зиддиятлар қайд этилди
2
. Х.Муборак ўзининг давлатни
1
Ahram
Online,
6.12.2010.
<a
rel="nofollow"
class="externalfree"href="
http://english.ahram.org.eg/NewsContent
/1/5/1321/Egypt/Egypt-Elections-/Official-results---
opposition,--NDP,--
independents.aspx">http://english.ahram.org.eg/NewsContent/1/5/1321/Egypt/Egypt-Elections-
/Official-results---opposition,--NDP,--independents.aspx</a>
2
Шохди Мубарак Абдулфадл. Становление демократии в Египте как проявление основных
социальных и политических тенденций современного мирового развития: II-я половина XX
в. - начало XXI в. // Автореферат диссертации кандидата политических наук, 23.00.04-
Политические проблемы международных отношений и глобального развития; Санкт-
Петербург, 2002г., 190 с.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
176
бошқариш усули ва жамиятни кескин назоратда тутишига содиқ қолган ҳолда
аҳоли фаровонлиги ва мамлакат тараққиётининг макроиқтисодий кўрсаткич-
ларининг пасайиб кетиши фонида рўй бераётган мухолифат кайфиятларнинг
ўсиши билан ҳисоблашишга мажбур бўлди. Бундан ташқари мухолифатнинг
фаоллиги Ливандаги урушгача бўлган ҳукуматга қарши чиқишлари,
шунингдек, Миср ОАВ да ёритилган “рангли инқилоблар” дан қувватланди.
Мана шундай шароитларда Миср ҳукумати мамлакатда юзага келаётган
вазиятни объектив қабул қилиш белгиларини намойиш этиб, турли ислоҳот
ғоялар ташаббуси билан чиқди. Айни дамда мухолиф партиялар ва ҳаракатлар
ҳукуматнинг бундай ташаббусларини декоратив чора сифатида кўриб чиқиб,
реал сиёсий ўзгаришларни талаб қилар эдилар. Айниқса пикетлар, манифес-
тация кўринишидаги ҳукуматга қарши турли чиқишлар, бундай акцияларда
иштирокчиларнинг Миср жамиятига хос бўлмаган равишда тобора кўпайиб
бориши ҳукумат учун хавотирли эди. Миср ҳукумати мухолиф томонлар
акцияларининг салбий таъсирини камайтириш учун мамлакат раҳбарияти ва
унинг сиёсий курсини қўллаб-қувватловчи хукмрон Миллий-демократик
партия тарафдорлари томонидан параллел намойишларни ташкил этди.
Юқорида баён этилганлардан келиб чиқиб, қуйидагиларни зикр этиш мумкин:
Сурияда вазиятни барқарорлаштириш учун президент Б.Асад томонидан
қўйилган қадамлар чала ва кечиктирилган чоралар эди. Қўзғолончилар
талаблари қондирилмади, чунки ҳукумат сиёсий тизимни реал ўзгартиришга
тайёр эмас эди. Ҳукумат мамлакатдаги ғалаёнлар кенг миқиёсдаги қуролли
қаршиликка айланиб кетганлигини кеч англади.
Сурияда Б.Асад давридаги конституцияда давлат тизимининг трансфор-
мацияси умуман назарда тутилмаган. Конструктив оппозициянинг йўқлиги,
бир партиявийлик тизимининг мавжудлиги ҳукумат тузилмалари ва ва кенг
қатламли аҳоли ўртасида ўзаро адекват муносабатларни ўрнатиш имконини
бермади. Мамлакатнинг сиёсий тизими САР даги турли конфессионал ва этник
гуруҳлар орасидаги тушунмовчиликлар ва қарама-қаршиликлар тизимига
суяниш нуқтаи назаридан ўта марказлаштирилган, бир шахсга боғланган ва
мўрт аҳволга келди.
Президент Х.Муборак ўзи ишлаб чиққан “демократиянинг Миср модели”
(ҳукуматда сайлов институтларининг мавжудлиги, конструктив мухолифатнинг
сиёсий фаоллиги, иқтисодиётда либерал ислоҳотларнинг давлат назорати остида
ва ички сиёсатга монанд ўтказилиши) самарадорлигини амалда намойиш этди.
Бундай модель элитанинг барқарорлигини таъминлаш, Миср сиёсий барқарор-
лигини сақлаш ва мамлакатда амалга оширилаётган ижтимоий-иқтисодий
ўзгаришларнинг муваффақияти учун зарур шароитларни яратиш имконини берди.
Миср тажрибаси давлат раҳбарияти мамлакатни демократлаштириш жараёнига
ташқи кучларнинг босим ўтказишга уринишларига қарши адекват стратегияни
қўллашга доим тайёр туриши лозимлигини кўрсатди.
