SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
68
ТИЛШУНОСЛИК // ЯЗЫКОЗНАНИЕ // LINGTISUICS
ҚОСИМОВА САРВИНОЗ
Филология фанлари бўйича PhD, ТошДШИ
Анъанавий араб грамматикаси ва европа йўналишида
амалга оширилган тадқиқотлар
Аннотация. Ҳозирги вақтда арабшуносликка доир илмий изланишлар Қоҳира,
Дамашқ, Байрут, Бағдод, Жазоир, Тунис университетларида олиб борилаётган бўлиб,
мазкур тилшунослик марказларидаги тадқиқотларнинг аксарияти араб тилшунослик
мактаблари анъаналарига асосланганлиги кузатилади. Лейден, Париж, Оксфорд,
Кембридж, Ҳалле, Прага, Рим университетлари олимлари араб тилининг граммати-
каси масалаларини тадқиқ этишда кўпроқ Европа тилшунослик анъаналарига содиқ
қолган ҳолда фаолият юритадилар. Мазкур анъанани Россия, Озарбайжон, Арманис-
тон, Ўзбекистон, Тожикистон давлатлари институтларида араб тили грамматик
тизимига оид тадқиқот юритаётган олимлар фаолиятида ҳам кузатамиз.
Бундан ташқари, араб тилини европалик тадқиқотчилар араб тилшунослиги
анъаналари асосида ўрганганликлари, араб мамлакатларида эса Европа тилларига
асосланиб яратилган назарияларни ҳам татбиқ этган ҳолда тадқиқотлар олиб
борилиши кузатилади.
Бу икки анъанани тавсифлаш учун араб, Европа ҳамда Европа тадқиқотларидан
андоза олган ва арабшуносликнинг ривожига катта ҳисса қўшган рус олимларининг
ишларини ўрганиш мақсадга мувофиқдир.
Мазкур мақолада араб грамматикаси анъанавий ва европа йўналишида олимлар
томонидан амалга оширилган тадқиқотлар хронологик равишда таҳлил этиб ўрганил-
ган. Таҳлил жараёнида араб тили грамматикаси, адабиёти, араб тилшунослик
тарихи ва араб лаҳжалари каби йўналишларда изланиш олиб борган олимлар ва
уларнинг илмий фаолиятлари эътироф этилган.
Араб тилидаги қўлёзмаларни ўрганиш араб филологиясининг шаклланиши ва
ривожида муҳим ўрин тутган. Араб адабий тили ва қўлёзма ёдгорликларини айнан шу
тилда ўрганадиган шарқшуносликнинг бўлими аввал Европада шаклланган. Кейинчалик,
бу анъана Россияга кириб келди. Мазкур соҳада россиялик арабшунослар бир қанча
ютуқларга эришдилар. Хусусан, кутубхона фондларида ва шахсий фондларда
сақланаётган қўлёзма асарларни ўрганиш ўша давр илмий тадқиқот вазифаси бўлиб
қолди. Европа ва Россия билан бир қаторда Ўзбекистон ҳудудида ҳам, айниқса, Бухоро,
Самарқанд, Хоразмда араб тилидаги қўлёзма асарлар ўрганила бошланди. Аммо бу
ҳудудларда қўлёзма асарларни ўрганишга кўпроқ диний соҳа сифатида қараларди. Шуни
таъкидлаш жоизки, Россия ва Европадан фарқли ўлароқ Ўзбекистон ҳудудида XIV асрга
қадар араб тилига оид катта назарий тадқиқотлар амалга оширилган. Бу эса
арабшунослик Ўзбекистон ҳудудида эрта ривожланганлигидан дарак беради.
Таянч сўз ва иборалар: тилшунослик анъаналари, қўлёзмалар, тил нормалари,
арабшунослик таълимотлари, араб адабий тили ва лаҳжалари, синтаксис, морфо-
логия, фонетика.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
69
Аннотация. В настоящее время исследования по арабскому языку проводятся
в Каире, Дамаске, Бейруте, Багдаде, Алжире и Тунисе, где большая часть иссле-
дований в этих лингвистических центрах основана на традициях школ арабского
языка. Ученые из университетов Лейдена, Парижа, Оксфорда, Кембриджа, Галле,
Праги и Рима более привержены изучению арабской грамматики, придерживаясь
европейских лингвистических традиций. Эта традиция также наблюдается в
деятельности ученых, работающих над арабской грамматической системой в
институтах России, Азербайджана, Армении, Узбекистана и Таджикистана.
Кроме того отмечается, что европейские исследователи изучили арабский
язык на основе традиций арабского языкознания и стало изучение арабского языка
проводилось с применением европейских теорий.
Чтобы проиллюстрировать эти две традиции, уместно изучить работу русс-
ких ученых, которые заняли ведущее место в арабских, европейских и европейских
исследованиях и внесли значительный вклад в развитие арабских исследований.
Данная статья посвящается хронологическому анализу исследований вопросов
арабской филологии традиционно арабского и европейского направления. В про-
цессе анализа отмечается научная деятельность учёных в сфере арабской грамма-
тике, литературы, истории арабского языковедения и диалектологии.
Изучение арабских рукописей сыграло важную роль в становлении и развитии
арабской филологии. Кафедра востоковедения, которая изучает арабский литера-
турный язык и рукописные памятники на одном языке, возникла в Европе. Позже
эта традиция пришла в Россию. Российские археологи сделали ряд достижений в
этой области. В частности, изучение рукописей, хранящихся в библиотечных
фондах и частных фондах, стало с тех пор задачей научных исследований. Помимо
Европы и России началось изучение арабских рукописей в Узбекистане, особенно в
Бухаре, Самарканде и Хорезме. Однако изучение рукописей в этих областях счи-
талось более религиозным. Примечательно, что в отличие от России и Европы,
крупные теоретические исследования по арабскому языку проводились в Узбекис-
тане до XIV века. Это свидетельствует о раннем развитии арабистики на тер-
ритории Узбекистана.
Опорные слова и выражения: лингвистика, традиционная арабская грамма-
тика, рукопись, нормы языка, учения арабистики, арабский литературный язык и
диалекты, синтаксис, морфология, фонетика.
Abstract. Studies on the Arabic language are currently being conducted in Cairo,
Damascus, Beirut, Baghdad, Algeria and Tunisia, where most of the studies in these linguistic
centers are based on the traditions of Arabic schools. Scientists from the universities of
Leiden, Paris, Oxford, Cambridge, Halle, Prague and Rome are more committed to studying
Arabic grammar, adhering to European linguistic traditions. This tradition is also observed
in the activities of scientists working on the Arab grammar system in the institutes of Russia,
Azerbaijan, Armenia, Uzbekistan and Tajikistan.
In addition, it is noted that European scholars studied the Arabic language based on the
traditions of Arabic linguistics, and that the study of the Arabic language was carried out
using European theories.
To illustrate these two traditions, it is appropriate to study the work of Russian scientists,
who have taken a leading place in Arab, European and European studies and have made a
significant contribution to the development of Arab studies.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
70
This article is devoted to a chronological analysis of studies of issues of Arabic philology
of a traditionally Arab and European direction. In the process of analysis, the scientific
activity of scientists in the field of Arabic grammar, literature, the history of Arabic linguistics
and dialectology is noted.
The study of Arabic manuscripts played an important role in the formation and
development of Arabic philology. The department of Oriental Studies, which studies Arabic
literary language and manuscript monuments in the same language, originated in Europe.
Later, this tradition came to Russia. Russian archeologists have made a number of
achievements in this area. In particular, the study of manuscripts stored in library collections
and private funds has been the task of scientific research since that time. In addition to
Europe and Russia, the study of Arabic manuscripts in Uzbekistan began, especially in
Bukhara, Samarkand and Khorezm. However, the study of manuscripts in these areas was
considered more religious. It is noteworthy that unlike Russia and Europe, large theoretical
studies on Arabic were carried out in Uzbekistan until the 14th century. This shows that
Arabic studies have developed early on the territory of Uzbekistan.
Keywords and expressions: linguistics, traditional Arabic grammar, manuscript,
language norms, teachings of Arabic studies, Arabic literary language and dialects, syntax,
morphology, phonetics.
Ҳозирда арабшуносликка доир илмий изланишлар Қоҳира, Дамашқ, Байрут,
Бағдод, Жазоир, Тунис каби университетларда олиб борилади. Мазкур тилшу-
нослик мактабларидаги тадқиқотларнинг аксарияти араб тилшунослик анъана-
ларига асосланган.
Лейден, Париж, Оксфорд, Кембридж, Галле, Прага, Рим университетлари
олимлари кўпроқ Европа тилшунослик анъаналарига содиқ ҳолда фаолият
юритадилар. Мазкур анъанани Россия, Озарбайжон, Арманистон, Ўзбекистон,
Тожикистон институтлари тадқиқотида кузатамиз.
Араб тилшунослигини ўрганишда европалик тадқиқотчилар араб тилшу-
нослиги анъаналари асосида, араб мактабларида эса Европа тилларига хос
назариялар қўлланган ҳолда тадқиқот олиб борилиши кузатилади.
Бу икки анъанани тавсифлаш учун араб, Европа ҳамда Европа тадқиқот-
ларидан андоза олган ва арабшуносликнинг ривожига катта ҳисса қўшган рус
олимларининг тадқиқотини ўрганиб чиқдик.
Араб тилидаги қўлёзмаларни ўрганиш араб филологиясининг шаклланиши
ва ривожида муҳим ўрин тутган. Араб адабий тили ва қўлёзма ёдгорликларини
айнан шу тилда ўрганадиган шарқшуносликнинг бўлими аввал Европада
шаклланган. Кейинчалик, бу анъана Россияга кириб келди. Мазкур соҳада
россиялик арабшунослар бир қанча ютуқларга эришдилар. Хусусан, кутубхона
фондларида ва шахсий фондларда сақланаётган қўлёзма асарларни ўрганиш
ўша давр илмий тадқиқот вазифаси бўлиб қолди. Европа ва Россия билан бир
қаторда Ўзбекистон ҳудудида ҳам, айниқса, Бухоро, Самарқанд, Хоразмда
араб тилидаги қўлёзма асарлар ўрганила бошланди. Аммо бу ҳудудларда
қўлёзма асарларни ўрганишга кўпроқ диний соҳа сифатида қараларди. Шуни
таъкидлаш жоизки, Россия ва Европадан фарқли ўлароқ Ўзбекистон ҳудудида
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
71
XIV асрга қадар араб тилига оид катта назарий тадқиқотлар амалга оширилган.
Бу эса арабшунослик Ўзбекистон ҳудудида эрта ривожланганлигидан дарак
беради. Ўзбекистон ҳудудида бу соҳа кейинчалик сустлашганининг сабаби
мўғуллар босқинидан кейин арабларнинг таъсири барҳам топиб, Амир Темур
даврида эски ўзбек тилининг ривожига катта эътибор берилгани бўлди. Бу
даврда эътибордан четга чиққан араб тили диний соҳаларнинг бир йўналиши
сифатида ўрганилар эди.
Европада араб тилини сомий тиллардан бири сифатида махсус тилшунос-
лик нуқтаи назаридан ўрганиш XVI асрдан бошланди. Биринчилардан бўлиб
Педро де Алкалнинг(1505), кейин Гвилельма Постеллуснинг (1538) араб
грамматикаси дунёга келди. XVII-XIX асрларда Т. Эрпениус, И. Лудольф каби
бир қанча голланд арабшунослик мактаби вакиллари араб тилининг грамматик
назарияси ва лексикологиясига асос солдилар. Бу назарияларда араб
тилшунослик анъаналари ўз ифодасини топган эди.
XIX асрнинг бошларида арабшуносликнинг тилшунослик йўналиши бўйи-
ча катта ютуқларга эришилди, яъни А. И. Сильвестр де Сасининг араб тилшу-
нослик анъаналарининг аксарият назариялари акс этган грамматикаси тузилди.
Тил нормалари ҳақидаги масала долзарб бўлиб турган XIX асрда Г. Эвальд
(1831-33), К. П. Каспари (1848), Э.Г. Палмер (1885), У. Райт(1896-98), Г.
Фейшер, Т. Нёлдекеларнинг умумийлаштириш мазмунидаги тадқиқотлари ву-
жудга келди. Шунингдек, грамматиканинг алоҳида бўлимлари бўйича ҳам
тадқиқотлар олиб борилди. XIX асрдан бошлаб морфология масаласи қиёсий
семитология нуқтаи назаридан тадқиқ этила бошланди. К. Броккальманнинг
“Сомий тилларнинг қиёсий грамматикаси асослари”(1-2 жилд. 1908-37), “Араб
грамматикаси” (14 нашр 1960) каби асарлари нашр этилди. Г. Рекендофнинг (1898
ва 1921) синтаксисга оид илмий ишлари вужудга келди. Фонетикага оид(1925) У.
Х. Гэрднернинг адабий тил фонетикаси ва Миср сўзлашув тилининг фонетик
хусусиятларига доир монографияси, 1941 йил Ж. Кантинонинг фонетикага бағиш-
ланган фундаментал асари ёзилди. Замонавий араб диалектлари мавзусидаги
йирик ишлар XIX асрнинг иккинчи ярмида пайдо бўлди. XX асрга келиб
диалектлар юзасидан ишлашга кўп эътибор берилди, шунингдек, мазкур даврда
араб тилшунослик анъаналарини ҳам тадқиқ этиш давом этди.
Араб тилшунослик тарихи бўйича тадқиқотлар XX асрнинг ўрталарида
олиб борилди. Бунга мисол тариқасида Й. Фюкканинг “Арабиййа” асарини
айтиш мумкин.
Умумий тилшунослик соҳаси вакилларидан Ж. Вандриес, Е. Курилович ва
семитология тадқиқотчилари Л. Грей, П. Дорм, М. Коэн, М. Годфруа-Демон-
бинлар илмий ишларини араб тили назариясини ишлаб чиқишга бағишладилар.
1
Россияда арабшунослик мустақил фан сифатида XIX асрнинг бошида
шаклланди. Мазкур соҳа бўйича биринчи тадқиқот 1872 йили А. В. Болдирев-
1
Lingvisticheskiy enseklopedicheskiy slovar. (Linguistic encyclopedic dictionary)
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
72
нинг “Жадвалга солинган мухтасар
1
араб грамматикаси ”(“Краткая арабская
грамматика в таблицах”) нашр этилган. 1867 йили эса М. Т. Навроцкийнинг
“Араб тили грамматикаси тажрибаси” (“Опыт грамматики арабского языка”)
Россияда илк бор амалга оширилган араб адабий тили тизими тавсифидир.
Москва арабшунослик мактабининг ривожига туртки бўлган М. О. Атайнинг
грамматикаси (1884) ва А. Ф. Хашабнинг “Араб тили грамматикаси”(1910),
В.Ф. Гиргаснинг “Очерк грамматической системы арабов”(1873) асари араб
тилшунослик анъаналари акс этган тадқиқотлардир. В. Ф. Гиргас илк бор рус
арабшунослигида араб тилшунослиги концепциясини, унинг назарияси ва
методологик асосларини ўрганган олимдир.
Бу даврда Петербург, Москва, Қозон, Киев, Харьков, Боку каби шаҳарларда
арабшунослик таълимотлари тарғиб қилинарди. Мазкур мактабларда амалиёт
тарзида А. Бураков, М. Скибеневский, Н. А. Медниковларнинг ўқув қўлланма-
лари, А. В. Болдирев, И.Ф. Готвальд, В.Ф. Гиргас, В. Р. Розен, Ф. И. Кельз, А. Е.
Кримскийларнинг хрестоматия ва луғатлари, П.К. Жюзенинг “Русча-арабча
тўлиқ туғат”и (“Полный русско-арабский словарь”, 1903) қўлланиларди.
Рус арабшунослигининг асосий ўрганиш объекти араб адабий тили бўлиб,
секин-аста араб лаҳжалари ҳам тадқиқ этила бошлади ва ўқув жараёнига жорий
этилди. Мисол тариқасида М. А. Тантовийнинг “Араб сўзлашув тили бўйича
рисола”си (“Трактат об арабском разговорном языке”, 1848), Г. А. Валлиннинг
“Араб тили товушлари ва маънолари”(“О звуках арабского языка и их
обозначении”, 1855) монографиясини келтиришимиз мумкин. Бу монографияда
товушлар илк бор нафақат адабий, балки лаҳжаларда қўлланилишига кўра
илмий тавсифланди. Лаҳжалар бўйича А. Е. Кримский, И.Ю. Крачковскийлар
ҳам тадқиқот олиб бордилар. И. Ю. Крачковский ўқув жараёнига(1915-16)
лаҳжашуносликни биринчи татбиқ этган тилшуносдир.
1930 йилларда лаҳжашунослик ривож топаётган даврда аввал маълум
бўлмаган Ўрта Осиё, Бухоро ва Қашқадарё арабларининг лаҳжалари кашф
этилди.
2
Шунингдек, XX асрнинг ўрталарида Миср
3
, Ироқ
4
, Тунис ва Мағриб
5
,
Марокаш
6
, Жазоир
1
лаҳжалари тадқиқ этилди.
1
Qisqa, ixcham shakl. (short, laconic form)
2
Qarang: Sereteli G.V. Arabskie dialekti Sredney Azii. Tom-1. – Tbilisi, 1956; I.N. Vinnikov,
V.G. Axvlediani. (Tsereteli G.V. Arabic dialects of Central Asia. Tom-1. - Tbilisi, 1956; V.G.
Akhvlediani I.N. Vinnikov)
3
G.Sh Sharbatov.. Sovremenniy arabskiy yazik. –Moskva, 1961. (G.W Sharbatov.. Modern
Arabic. -Moska, 1961).
4
A.G. Belova. Problema arabskogo yazikoznaniya(1960-1973), v sb.: Semitskie yaziki, v 3. –
Moskva, 1976. (A.G. Belova. The problem of Arabic linguistics (1960-1973), 3: Semitic
languages, 1976.)
5
Yu. N. Zavadovskiy. Arabskie dialekti magriba. – M.: Vost. lit.,1962. – 132 s. (Yu. N.
Zavadovsky. Arabic dialects of Maghreb. - M.: Vost. Lit., 1962. - 132 p.)
6
S. X. Kamilev. Marakkanskiy dialekt arabskogo yazika. – M., 1968. (C. H. Kamilev. Marakkan
dialect of Arabic. - M., 1968.)
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
73
Россияда Н. В. Юшманов араб адабий тили таҳлилининг тилшуносликда
замонавий методларини қўллаган ҳолда тадқиқ этишга асос солди. Унинг
“Араб адабий тили грамматикаси”(1928) бунга яққол мисолдир. У фонология,
морфология, синтаксис масалаларини алоҳида, аммо араб тилшунослик анъана-
ларидан фойдаланган ҳолда таҳлил қилди ва таълимнинг лингвистик асосини
шакллантирди.
Фонология соҳасида чўзиқ унлилар икки уюшган иккифонемали товуш
уйғунлигида ифодаланиши тадқиқ этилди. Е. Н. Трубецкийнинг концепциясига
кўра бундай уйғунлик белгиларига эга фонема бирлиги – морадир
2
.
Морфология борасида рус олимлари кўплаб тадқиқотлар амалга оширдилар.
Улар сўз ясалишини ички флексия эмас, аффиксация асосида тушунтиришга
ва тавсифлашга ҳаракат қилдилар.
3
Ички флексия ҳодисаси билан боғламаслик-
ларига сабаб сўз бирлиги ўзак бўлганлиги ва бу ўзак ундошлардан ташкил
топганлиги таъкидланди. Бироқ арабча сўзни “бўғин-товуш”га бўлиш концеп-
цияси илгари сурилди.
4
Бундай ёндашувда “ундош ва ундан кейин келадиган
унлининг ўзаро боғлиқлиги”
5
сомий тилларнинг бўғин-товуш модели сифати-
да тақдим этилди. Сомий тилларга бундай моделни татбиқ этиш мумкинлигига
қарши фикрлар билдирилди, чунки сўзни бундай модел асосида бўлиш унинг
морфологик қурилишига тўғри келмайди. Шунингдек, араб анъаналарига
асосланган ички флексия ҳодисаси илгари сурилди, унда сўз ҳосил қилиш учун
уюшиб келадиган ҳарф – сўзлашув сегменти ҳизмат қилади ҳамда ундош ва
қисқа унлидан таркиб топган морани ташкил қилади.
6
Бундай модель товуш ва
морфларга бўлинишни илгари сурмайди. Бирлик сифатида ўзак олинади, ўзак
асосини бир морфемали таркиб ва ички флексия ҳодисаси ташкил қилади. Сўз
ясалишида ўзакка таъсир этмайдиган аффикслар иштирок этади . Фақатгина
ундошлардан ташкил топган ўзак лексик, унлилардан ташкил топгани эса
фақат грамматик маънога эга эканлиги инкор этилди.
Аниқлик грамматик категорияси, майл ва инкор ҳодисалари синтаксис
билан боғлиқ равишда ўрганилди. 1941 йили Д.В. Семёнов томонидан араб
1
E.N. Mishkurov. Aljirskiy dialekt arabskogo yazika. –M., 1982. -131s. (E.N. Mishkurov.
Algerian dialect of Arabic. -M., 1982. -131c.)
2
Lingvistik termin: antik davr she’r vaznlarida qisqa unli talaffuzidagi oddiy davomiylik,
she’rdagi eng kichik vaqt hisobi.( Linguistic term: a simple continuity in the pronunciation of a
short vowel in the poetic weights of ancient times, the smallest time calculation in the poem.)
3
V. P. Starinin. Struktura semitskogo yazika. –Moskva.: Nauka, 1966. (V. P. Starnin. Structure of
the Semitic language. -Moskva.: Science, 1966)
4
B. M. Grande Kurs arabskoy grammatiki v sravnitelno-istoricheskom osveщenii. –M., 2005. (B.
M. Grande Course of Arabic Grammar in Comparative-Historical Lighting. -M., 2005.)
5
B. M Grande. Kurs arabskoy grammatiki v sravnitelno-istoricheskom osveщenii. –M., 2005. (B.
M. Grande Course of Arabic Grammar in Comparative-Historical Lighting. -M., 2005.)
6
G. M. Gabuchan. Arabskaya yazikovedcheskaya tradisiya// Lingvisticheskiy ensiklopedicheskiy
slovar. – M., 1990.( G. M. Gabuchan. Arabic Linguistic Tradition//Linguistic Encyclopedia
Dictionary. - M., 1990.)
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
74
адабий тилини синтактик-структур жиҳатдан тавсиф қилди . Г. М. Габучан-
нинг“Теория артикля и проблемы арабского синтаксиса”, (1972) (“Артикл
назарияси ва араб тили синтаксиси муаммолари”) монографиясида араб тили
синтаксисига доир асосий масалалар таҳлил этилди. В. Х. Храковскийнинг
“Очерки по общему и арабскому синтаксису”(1973) (“Умумий ва араб тили
синтаксиси”) китобида ёрдамчи феъллар тўлиқ ёритилди. Бу асарда жумланинг
семантик, синтактик жиҳатларига тааллуқли назарий масалалар ёритилди. Ёзма
ёдгорликлар матни синтаксисига оид масалалар А. Г. Белованинг “Синтаксис
письменных текстов арабского языка”(1985) (“Араб тили ёзма матнларининг
синтаксиси”) асарида ўз ифодасини топди.
Рус арабшунослигида араб тилшунослик анъаналари муҳим ўринни эгал-
лайди. В.А. Звягинцев, Ю.В. Рожденственский, В.Г. Ахвледиани грамматикаси,
В.М. Белгин, А.А. Санчес ва Д.В. Фролов тадқиқотлари бунга мисолдир. Ата-
машунослик, фразеология бўйича Ю.П. Губанов, И.С. Данилов, Н.В. Киладзе,
В.М. Мамедалиев, В.Д. Ушаков, Г. Ш.Шарбатовнинг изланишларини мисол
қилиб келтириш мумкин. Лексикология ва лексикография бўйича Х.К. Баранов,
В. М. Белкин,В.М. Барисов, Г.Ш. Шарбатов илмий ишлари эътирофга сазовор.
Тарихий-қиёсий метод асосида тадқиқ этилган араб грамматикасининг норма-
ларини батафсил ифодаловчи Б. М. Гранденинг “Курс арабской грамматики в
сравнительно-историческом освещении”(1963) асари алоҳида диққатга сазовор .
XIX асрдан бошлаб Тошкент, Боку каби пойтахт шаҳарларда Россия араб-
шунослик филиаллари очилди.
1
Бу филиалларда ўша давр рус арабшунос-
лигига хос бўлган анъана, яъни қўлёзмаларни ўрганиш, каталог тузиш каби
йўналишларда тадқиқот олиб бориш йўлга қўйилди. Собиқ Иттифоқ даврида
арабшунослик соҳасида кўпроқ қўлёзма асарларни ўрганиш ва каталог тузиш
ишлари амалга оширилди. Мустақилликка эришилгач, бу ҳудудларда илмий
мерос мазмун-моҳиятига кўра ўрганила бошланди.
XIX асрдан бошлаб эса араб филологиясининг шевашунослик, замонавий
адабиёт каби бир қатор бошқа йўналишлари ривожлана бошлаган бир даврда
қўлёзмаларни ўрганиш иши ҳамон ўз мавқеъини сақлаб қолган эди.
Ўзбек ва рус
2
арабшунослигининг шаклланиши асосан араб қўлёзмаларини
йиғиш ва тадқиқ этиш билан узвий боғлиқдир.
Қўлёзмаларни ўрганишга эътиборини қаратган академик В.Р. Розен (1849-
1908) В.В. Бартольд, А.Э. Шмидт, И.Ю. Крачковскийлар тадқиқотларини
давом эттирдилар. XX асрнинг 20-30 йилларига келиб, Тошкент, Самарқанд,
1
Qarang: Krachkovskiy I. Yu. Ocherki po istorii russkoy arabistiki. –M., –L.: Izdatelstvo AN,
1950. – S. 205.( Krachkovsky I. Yu. Essays on the History of Russian Arabistics. -M., -L.:
Publishing House of the Academy of Sciences, 1950. - S. 205.)
2
Krachkovskiy I.Yu. Nad arabskimi rukopisyami. Listki vospominaniy o knigax i lyudyax (1950),
U, -S.71-72,80,88,98,103-104,106, 112,120,123-124,186,171,178. (Krachkovsky I.Yu. Over Arab
manuscripts. Leaves of memories of books and people (1950), V, - Page 71-72.80,88.98,103-
104,106, 112,120,123-124,186,171,178.)
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
75
Бухоро, Боку, Тбилиси, Махачқала, Душанбе каби шаҳарларда қўлёзмаларни
тўплаш ва сақлаш марказлари ташкил топди.
Араб тилшунослик анъаналари ҳақида юқорида ўрта асрларда олиб
борилган тадқиқотлар ҳақида сўз кетганда батафсил маълумотлар берилган эди.
Ҳозирги замон араб давлатларида ҳам адабий тилни ўрганиш кўпроқ араб
тилшунослик анъаналарига асосланади. XVI-XVIII асрларда қадимий наҳвга оид
рисолалар асосида грамматика ва стилистика бўйича ўқув қўлланмалар тузилди
ҳамда кўплаб лексикографияга оид ишлар амалга оширилди. XIV-XVасрларга
оид Ферузабодийнинг “Қомус” номли луғатини XVIII асрга келиб Г. Фарҳадий
қайта ишлаб чиқди.
1
Шу даврда Муҳаммад аз-Забидий Европа арабшунослигида
араб лексикография манбаъси сифатида кенг қўлланилган 10 жилдлик “Тожу-л-
арус” номли изоҳли луғат тузди. XIX аср араб халқининг маданий юксалиш
даври бўлди, бу даврда араб тили адабиёт ижтимоий ва иқтисодий соҳаларда ўз
равнақини топди. Ушбу омиллар эса бу давлатларда арабшуносликнинг янада
ривож топишига туртки бўлди ва таълим соҳасида ўз аксини топди. Носиф Язиж,
Аҳмад Фориснинг ўқув дарсликлари, луғатлар ва ўрта аср наҳв рисолаларига
шарҳлар бунинг далилидир. XIX асрнинг иккинчи ярмида янги луғатлар нашр
этилди, уларда мумтоз араб тилидан кейинги лексика ҳам ифодаланган. Бундай
лексикани Бутрус Бўстонийнинг “Муҳиту-л-муҳит” (1867-70) луғатида учрати-
шимиз мумкин. XX асрда ҳам лексикографияга оид тадқиқотлар давом этди.
Шуни айтиш жоизки, бу асрда Европа лексикографиясида қўлланиладиган,
арабларга хос бўлмаган тамойиллар асосида луғатлар тузилди. Бу луғатларда
араб анъаналари асосидаги сўзларни ўзак тизимига кўра тартиби эмас, балки
алифбо тартибидаги Европа тизими қўлланилган.
XX асрнинг иккинчи ярмида араб тилшунослиги масалалари доираси кен-
гайди, янгича тадқиқот методлари вужудга келди. Иброҳим Самарраий,
Абдурраҳмон Аюб, Аҳмад Муҳтор Амар, Камол Муҳаммад Бишр, Ҳасан Заз
каби олимлар тил тарихини ва уни қиёсий-тарихий жиҳатдан ўргана бошлади-
лар. Умумий тилшунослик доирасида таҳлил қилиш ишига Иброҳим Анис,
Муҳаммад Муборак, Субҳи Солиҳ, Иброҳим Самарраий, Мурод Комил, Маҳ-
дий Маҳзумий каби олимлар бош-қош бўлдилар, араб лаҳжаларини тадқиқ
этиш иши ҳам бошлаб юборилди. Мазкур даврда мукаммал ва ягона
терминологияни ҳамда ўзлашмалар борасидаги қарашларни батафсил ишлаб
чиқиш асосий муаммолардан бири бўлди. Бу муаммоларни ҳал этиш жараёнида
Юсуф Сауднинг араб тилшунослик анъаналарига зид бўлган “Араб тилида янги
грамматик қоидалар” асари юзага келди. Аммо кўплаб бошқа тадқиқотларда,
хусусан Аббо Хасаннинг “
يفاولا وحنلا
” (“ан-Наҳву-л-вафий”), Мустафо Ғалайи-
нийнинг “
ةيبرعلا سوردلا عماج
” (“Жамиъу-д-дуруси-л-арабиййа”), Ҳифни Носиф-
нинг “
ةيوحنلا سوردلا
” (“Дурусу-н-наҳвиййа”)асарларида араб тилшунослик
анъаналари ўз ривожини топди. Араб тилшунослик анъаналари тарафдорлари
1
Linvisticheskaya ensiklopediya. (Linvistichesky encyclopedia)
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
76
грамматикани ёритишда айниқса, морфология (сарф) масалаларида Европа
анъаналарининг қўлланилишини танқид остига олдилар.
Арабшуносликнинг долзарб муаммоларини тадқиқ қилишда Миср, Сурия,
Ливан, Иордания, Қувайт, Тунис, Марокаш, Жазоир академик ва ўқув муасса-
салари муҳим ўринни эгалладилар.
Замонавий тадқиқотларда араб тили синтаксисини ўрганиш жараёнида араб
ва Европа анъаналарига асосланган икки катта тамойил кузатилади. Бу икки
тамойил бир-биридан мутлақ фарқ қилади. Аммо биринчи мактабга хос
қарашлар ва улар эришган ютуқларни иккинчи мактаб вакилларининг наза-
рияларини бойитишда қўллаш мумкин эмас, дегани эмас. Аксинча, бундай
тажрибаларни қўллаш самарали бўлиб, араб тили тизимининг янги қиррала-
рини очиб беради. Шунингдек, араб грамматикаси назарий тизимининг
оригиналлигини сақлаб қолган ҳолда ўзаро фикр алмашинув кучая борди.
Албатта, бу амалиёт катта эътиборни ва диққатни талаб қилади. Синтаксисни
Европа анъаналарига асосланиб ўрганиш маълум қонун-қоидалар, тушунчалар-
ни шакллантиради ҳамда араб тили грамматикаси назариясида янги қараш-
ларни ривожлантиради. Мазкур ҳолат араб анъанасида ёзилган грамматикани
мукаммал билишни, араб тилининг асл назарий тизими доирасидан чиқмаслик-
ни талаб этади. Акс ҳолда, янги фикрлар генерацияси араб тилининг асл
моҳиятини билишда тўсиқларни келтириб чиқаради.
1
Маълумки, Европа тадқиқотчилари томонидан синтаксис араб тилида наҳв,
морфология сарф атамаси остида берилган. Фикримизча, синтаксис атамаси
наҳв соҳасини, морфология атамаси эса сарф илмини тўла акс эттира олмайди.
Наҳв ва сарфга оид мавзулар бирга берилган асарларни кузатадиган бўлсак,
уларда аввал наҳв, кейин наҳв ва сарфга оид масалалар, сўнг сарф қоидалари
берилади. Кўриниб турибдики, баъзи грамматик масалалар наҳв ва сарфнинг
умумчегара соҳасида ёритилади ва улар икки аспектга ҳам тегишлидир. Шу
сабабли морфологияда ўрганиладиган баъзи категорияларни сарфда учратиш
мумкин эмас.
Жумладан, фонетика бўлими ҳам грамматика мавзуларининг баёнидан
кейин ўрганилади, бу бўлимда лексика, морфология, синтаксисга тегишли энг
асосий ҳодисалар ўрганилади. Унда ҳам синтаксис, морфология ва ёрдамчи
сўзларга оид фонетик масалалар кетма-кетлиги сақланиб қолган.
Араб грамматикасининг синтаксис бўлимида сарфга оид мавзуларни
ўрганишнинг бош сабаби сарф синтаксисдагина юзага чиқади. Чунки бирон
бир омил туфайли сўзга таъсир бўлмаса, сарфга хос функция амалга ошмайди.
Омил таъсиридаги сўзларнинг йиғиндиси синтаксисдир. Европа анъаналарига
кўра синтаксиснинг асосий бирлиги жумла бўлиб, шуни айтиш жоизки, бу
атама араб грамматикасига оид илк асарларда учрамайди ва бунга эҳтиёж ҳам
сезилмайди. Сўзловчи мақсад қилган фикрни ўз нутқида тўлиқ ифодаласа, ўша
1
Frolov D.V. Arabskaya filologiya. –Moskva, 2006.( Frolov D.V. Arabic philology. -Moskva, 2006.)
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 4
77
битта жумлани англатган. Араб тили синтактис тизимининг ўзига хослиги
шундан иборатки, бу тилда шундай омиллар ва ёрдамчи сўзлар борки, улар
нутқни жумлаларга бўлмасдан, узлуксиз равишда сўзловчининг ихтиёрига кўра
давом этиш имконини беради.
Сибавайҳи фикр тўлиқ ифода этилган синтактик ҳодисага нутқ (калом)
атамасинини қўллаган.
1
Ферстех фикрига кўра “гап” маъносидаги жумла атамаси
тилшунослик терминологиясига ал-Мубаррад томонидан киритилган бўлиши
мумкин.
2
Замахшарий эса бу ҳодиса учун ҳам жумла, ҳам калом термини
қўллиш мумкин, деб таъкидлайди.
3
Ибн Ҳишом жумла бу умумий тушунчани
англатади, калом эса тўлиқ маълумотни бера олади, деб эътироф этади.
4
Замонавий изоҳли луғатларда “Жумла – ҳар қандай тугал мазмунни
берувчи калом”
5
дир, деб таърифланган.
Аммо жумла калом терминини аниқ ифода этмайди. Чунки жумла бир
предикатив бирикма, калом эса бир неча предикатив бирикмалардан иборат
нутқдир. Масалан, ўзбек тилида “Мени урсанг, хафа бўламан” каби нутқ
бирлиги иккита жумладан иборат калом ҳисобланади. Ўзбек тилида бу каби
жумлалар эргаш гапли қўшма гаплар сирасига киради. Араб тилида эса бу каби
жумлалар фикрни тўлиқ ифода этувчи каломдир.
Демак, араб тилида қўлланган жумла атамаси Европа ва ўзбек тиллари
грамматикасидаги содда гапга тўғри келса, калом атамаси эргашган қўшма гап-
ларга қўлланса керак. Араб тилидаги каломни, яъни нутқ таркибининг моделини
синтетик
6
деб аташимиз мумкин. Европа тадқиқотларида эса калом асосан
аналитик
7
модель сифатида ўрганилади.
8
Н. Хоскийнинг фикрига кўра, араблар
гап масаласини шаклланиб бўлган ва кейин анализ қилинадиган объект сифатида
эмас, балки сўзловчи томонидан шакллантириладиган ҳодисадир,деб қарайдилар
9
1
Frolov D.V. Arabskaya filologiya. –Moskva, 2006. –str. 24. (Frolov D.V. Arabic philology. -
Moskva, 2006.)
3
Nosirova M. A. Mahmud Zamaxshariyning “Al-unmuzaj fi-n-nahv” risolasi. –Toshkent: TDShI,
2005. 104-b.( Nosirova M. A. The book by Al-Unmuzaj fi-n-Nahw by Mahmud Zamakhshari. -
Tashkent: TSIOS, 2005. p.)
4
1995 ,توريب– .ىدصلا لب و ىدنلا رطق .ماشه نب نيدلا لامج
5
“ديدجلا سوماقلا”
6
Sintetik – yunon tilidan synthtikos – “sintez natijasida hosil bo‘ladigan, birlashtiruvchi”.
Synthetik-synthtikos from the Greek language-quot; formed as a result of synthesis, unifying”
7
Analitik – yunon tilidan analytikos - “analiz natijasida hosil bo‘ladigan, ajratuvchi”. Analytical-
analytikos from the Greek language-quot; formed as a result of the analysis, separating”
8
Frolov D.V. Arabskaya filologiya. –Moskva, 2006. –str. 20. Frolov D.V. Arabic philology. -
Moskva, 2006.
