ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
156
ДАРСЛИК МАТЕРИАЛЛАРИГА ВЕРБАЛ-КОММУНИКАТИВ ЁНДАШУВ
АСОСИДА БОҒЛАНИШЛИ НУТҚНИ РИВОЖЛАНТИРИШ УСУЛЛАРИ
Олимжон Ешимбетов
Тошкент гуманитар фанлар университети ўқитувчиси педагогика фанлари бўйича
фалсафа фанлари доктори PhD
https://doi.org/10.5281/zenodo.8132628
Аннотация
. Дарслик материалларига вербал-коммуникатив ёндашув асосида
боғланишли нутқни ривожлантириш усуллари бошланғич синф ўқувчиларининг боғланишли
нутқини шакллантиришда сўз, ибора ва гап устида ишлаш алоҳида ўрин тутади.
Калит сўзлар:
сўз, ибора, гап,нутқ маданияти, мотивация, ўқиш учун кўриш,
таништирувчи ўқиш, ўрганувчи ўқиш, мутолаа маданияти.
METHODS FOR THE DEVELOPMENT OF LINKED SPEECH ON THE BASIS OF A
VERBAL-COMMUNICATIVE APPROACH TO TEXTBOOK MATERIALS
Abstract.
Methods for the development of connected speech on the basis of a verbal-
communicative approach to textbook materials work on words, phrases and sentences in the
formation of connected speech of Primary School students occupies a special place.
Key words:
word, phrase, sentence, speech culture, motivation, vision for reading,
introducing reading, learner reading, Mutola culture.
МЕТОДЫ РАЗВИТИЯ СВЯЗНОЙ РЕЧИ НА ОСНОВЕ
ВЕРБАЛЬНО-КОММУНИКАТИВНОГО ПОДХОДА К МАТЕРИАЛАМ
УЧЕБНИКА
Аннотация.
Методы развития связной речи на основе вербально-
коммуникативного подхода к материалам учебника особое место в формировании связной
речи младших школьников занимает работа над словом, словосочетанием и
предложением.
Ключевые слова
: слово, фраза,предложение, культура речи, мотивация, видение для
чтения, вводное чтение , обучающее чтение, культура чтения.
Бошланғич синф ўқувчиларининг боғланишли нутқини шакллантиришда сўз, ибора
ва гап устида ишлаш алоҳида ўрин тутади. Бугунги кунда тил ўргатиш ғоясини нутқий
фаолият сифатида амалга оширишга доир янги дастурлар жуда кўп. Шу боис ўзбек тили ва
адабиёти, тарих, мусиқа, тасвирий санъат каби фанлар интеграциялашган дарслар ташкил
этилмоқда.
Бадиий
матнни
ўрганишда
ўқувчиларнинг
нутқ
фаолиятини
такомиллаштиришга доир ёндашувларни киритиш орқали самарали дарслар олиб
борилмоқда. Ўқувчилар томонидан коммуникатив мақсадлар учун зарур бўлган тил
бирликларини ўзлаштириш турли фикр, ҳис-туйғуларини ифодалаш ва ўқувчиларда тил
ижодкорлиги салоҳиятини уйғотиш усулларини ишлаб чиқишни талаб этади.
О.Мўминова томонидан инсонлар ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг асослари
тадқиқ қилинган изланишларида вербал, новербал ва паралингвистик таъсир каби
воситаларнинг нутқ ўстиришдаги ўрни белгиланади. Жумладан, бунда атрофдагиларни
сўзларга ишонтириш, руҳлантириш ва шу асода ҳаракатга ундаш, шундан сўнг яхши
таассурот қолдириш муҳимлиги баён этилади [2; 115-б].
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
157
Кўринадики, булар нутқий жараённи янада фаоллаштириб, ўзаро муносабатларни
янада таъсирчан, яқинроқ ва мазмунли бўлишига ёрдам беради.
Бошланғич синф ўқувчилари нутқини ривожлантириш мазмуни ахборотни қабул
қилиш, етказиш, тил воситаларидан мақсадга мувофиқ фойдалана билишни назарда тутади.
Бунда методист С.Тажбенова томонидан назарий тушунчаларни ўзлаштириш ва амалда
қўллашга ўргатишда ўқувчиларнинг оғзаки ва ёзма нутқидаги хатоларни эътибордан четда
қолдирмаслик боғланишли нутқ ўстириш тамойилларидан бири сифатида ажратилади [3;
63-б.].
Бошланғич синфларнинг “Ўзбек тили” ўқув фанидан давлат таълим стандартларида
қуйидагилар белгиланган: “ўрганилаётган мавзулар доирасида 900–1000га яқин сўзни фаол
ўзлаштириш ва тингланган мавзу ва вазиятлар доирасида ҳажми 50тагача сўздан иборат
бўлган матннинг мазмунини тушуна олиш; ўзбек болалар ёзувчиларининг ҳажми 30–
60тагача сўздан иборат бўлган шеърларидан 20–25тасини, ўзбек халқ оғзаки ижодидан 20–
25та топишмоқ, мақол, тез айтишларни ёддан билиш, ўзбек халқ эртакларидан 8–10тасини
ўқиш ва қисқача мазмунини эслаб қолиш; тинглаб ёки ўқиб эслаб қолинган ҳажми кўпи
билан 40–50 тагача сўздан иборат матннинг тўла мазмунини ёки қисқартирилган ҳолда
асосий мазмунини ҳикоя қилиб бериш; ўзлаштирилган сўзлар доирасида ўз фикрларини
тасвирга таянган ёки таянмаган ҳолда ҳажми 20–50та сўздан иборат матн тарзида баён
этиш; ҳажми 30–50та сўздан иборат ўқилган ёки тингланган матн мазмунини тўлиқ ёки
қисқартирилган ҳолда ёзма равишда баён этиш; ҳажми 30–60 сўздан иборат матндан
керакли маълумотни олиб, унга режа тузиш ва ёзиш; ўзи, ота-онаси, оиласи, мактаби, дўсти,
шуғулланаётган иши, кўрган фильми ёки спектакли, ўқиган китоби ҳақида ҳажми 20–40
сўздан иборат ёзма маълумот бериш; ҳажми 35–50тагача сўздан иборат диктант ёзиш
талаблари қўйилади” [4; 29–31-б.].
Қорақалпоғистон умумтаълим мактабларида боғланишли нутқни ривожлантириш
икки тиллилик шароитига тўғри келади. Бунда қуйидагилар фарқланади:
а) сўз устида ишлаш;
б) ибора ва гап устида ишлаш;
в) боғланишли нутқ устида ишлаш.
Бу ишларнинг барчаси баравар ривожланмоқда, гарчи улар бир вақтнинг ўзида
субординация муносабатларида бўлса-да, сўзлар жумлалар учун, боғланишли нутқ учун
материал беради. Ҳикояга тайёргарлик кўрилганда, иншога тайёргарлик ишларидаги каби
сўз, ибора ва жумлалар устида иш олиб борилади. Ҳар қандай тилнинг сўз бойлиги ички
тузилиши ва ўзаро муносабатлар нуқтаи назаридан тизимни ташкил этади. Замонавий ўзбек
тилининг сўз бойлиги жуда мураккаб тизимдир. Келиб чиқиши, ишлатилиш соҳаси ва
услубий аҳамияти жиҳатидан фарқ қилувчи сўзлар гуруҳларидан иборат. Тизим
муносабатлари сўзларнинг бошқа гуруҳларига ҳам хосдир. Ўзбек тили лексикаси бизга
ўзбекча сўзларнинг мураккаб ва хилма-хил мазмунига чуқур кириб бориш имконини
беради. Бу эса миллий мактаб учун жуда муҳим.
Нутқ ўстириш ишлари нафақат, сўз устида ишлаш машқлари, балки ҳикоя, тасвирий
ва муҳокама харатеридаги матнлар билан ишлаш орқали ҳам амалга ошади. Бу эса ўқувчига
ҳар бир тасвирланаётган нарса-предметни тасаввур қилиш, у ҳақда хабар бериш ёки
объектга нисбатан субъектнинг муносабатларини ифодалашда аҳамиятга эга. Айниқса,
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
158
тасвирий матнлар боғланишли нутқ қатори сезгирлик, кузатувчанлик, тасаввур, идрок ва
фантазияни шакллантиришда ҳам самаралидир.
У.Ибрагимова тасвирий матн яратишни ёки тасвирлашни ўқувчиларнинг
кузатувчанлик фаолияти билан боғлайди. Шу сабали ҳам ўқувчиларни ўзбек тили
дарсларида кузатувчанликка одатлантириш, теварак-атрофга нисбатан эътиборли бўлишга
ўргатиш, уларнинг муҳим хусусиятларини аниқлашга йўналтириш ҳақидаги фикрлари
аҳамиятлидир. Бинобарин, ҳар иккала нутқ турига баравар эътибор қилишни талаб этади.
Ишда таъкидланишича, аксарият ҳолларда ўқувчиларнинг ёзма нутқига эътибор ортиши
оқибатида оғзаки нутқ унинг соясида қолиб кетиши ҳақидаги фикрлар ўз аксини топган [1;
11-б.].
Бизнингча, мана шундай камчиликларни бартараф этишда матнни қайта сўзлаш,
шаклини ўзгартириб ҳикоялаш ва шеърий асарларни насрий йўсинда ифодалаш каби қулай
имкониятлар ҳам мавжуд.
Ўзбек тили лексикасининг асосий хусусиятларидан бири тил бойлиги, гўзаллиги,
таъсирчанлиги ва амалий аҳамиятидан иборат эканлигидир. Ўзбек тилида қўлланиладиган
жуда кўп сўзлар турли луғат турларидан ташкил топган. Шуни эсда тутиш лозимки, фаол
ишлатиладиган сўзлар бир нечта маънога эга. Бу эса яна минглаб янги лексик
бирликларнинг пайдо бўлишига олиб келади, уларнинг маъноларини фақат контекстда
тушуниш мумкин. Шуни ҳам назарда тутиш керакки, изоҳли луғатларда кўп
ишлатиладиган сўзлар кенг ўрин олган. Маълумки, тилда жуда кўп атамалар, географик
номлар, касбга оид сўзлар, номлар ва бошқалар мавжуд. Лексик тизим ўзининг кенг
қамровлилиги билан бошқа тил тизимларидан фонетик ва грамматик жиҳатдан (фонемалар
сони чекланган, ўнлаб; нисбатан кам сонли тусловчи, турловчи ва сўз ясовчи қўшимчалар)
фарқ қилади.
REFERENCES
1.
Ibragimova U. Matn tuzish ko‘nikmasini shakllantirish – yozma nutqni o‘stirish vositasi
// Til va adabiyot ta’limi. – Toshkent, 2022. – № 1. – В. 10-12.
2.
Mo‘minova O. O‘zbek xalq maqollarida nutq madaniyati // Xalq ta’limi. – Toshkent, 2013.
– № 3. – B. 115-117.
3.
Тажбенова С.С. Она тили дарсларида ўқувчиларни назарий билимларни амалда
қўллашга ўргатиш методикаси (таълим қозоқ ва ўзбек тилларида олиб бориладиган
бошланғич синфлар мисолида). – Тошкент: Фан ва технологиялар, 2010. – 76 б.
4.
Toлипова Р. ва бошқ. Ўзбек тили фанидан ўқув дастури (2–4-синф) //
5.
Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги. Республика таълим маркази. -
Тошкент: 2007. – Б. 29-31.
6.
5.О.Ешимбетов. бошланғич синф ўқувчиларининг ўзбек тилидан боғланишли
нутқини ривожлантириш методикаси. (таълим қорақалпоқ тилида олиб бориладиган
мактаблар мисолида) Пед. фан. бўй. фалс. док. (PhD) … дисс. Тошкент, 2022. – 119
б.
