ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
320
ОНА ТИЛИ ДАРСЛАРИДА ЎҚУВЧИЛАРНИНГ ЛИНГВИСТИК
КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ
Олимжон Ешимбетов
Тошкент гуманитар фанлар университети ўқитувчиси педагогика фанлари бўйича
фалсафа фанлари доктори PhD
https://doi.org/10.5281/zenodo.8024783
Аннотация.
Oна тили дарсларида ўқувчиларнинг лингвистик компетенцияларни
ривожлантириш методикасини такомиллаштиришнинг шакл, метод ва воситалари
ташкил этади.
Калит сўзлар:
Адекват (тенглашган, мос) ҳолатда ўрганишни таъминлашга
қаратилган мажмуи, ўқитувчи ва ўқувчилар билан суҳбат, анкета, тест, кузатиш,
умумлаштириш, баҳолаш.
INCLUDING A LEARNABLE LINGUISTIC APPROACH TO DEVELOPMENT
Abstract.
Forms, methods and means of improving the methodology for the development
of linguistic competencies of students in the lessons of the mother tongue.
Key words:
et aimed at ensuring learning in an adequate (equated, appropriate) state,
conversation with the teacher and students, questionnaire, test, observation, generalization,
assessment.
В ТОМ ЧИСЛЕ ОБУЧАЕМЫЙ ЛИНГВИСТИЧЕСКИЙ ПОДХОД К
РАЗВИТИЮ
Аннотация.
Формы, методы и средства совершенствования методики развития
языковых компетенций учащихся на уроках родного языка.
Ключевые слова:
комплекс, направленный на обеспечение обучения в адекватном
(равноправном, соответствующем) состоянии, беседа с учителем и учащимися,
анкетирование, тестирование, наблюдение, обобщение, оценка.
Сўнгги пайтларда мамлакатимизда таълим мазмунини халқаро таълим стандартлари
талабларига мувофиқ янгилаш борасида самарали ёндашувлар жорий этилмоқда. Хусусан,
компетенциявий ёндашувга асосланган Давлат таълим стандартлари, ўқув режа ва ўқув
дастурлари ҳамда янги авлод дарсликлари яратилиб, таълим олувчиларнинг қобилиятлари,
уқув ва лаёқатини ривожлантириш масаласига жиддий эътибор қаратилмоқда. Бинобарин,
мустақил фикрли, ҳар қандай вазиятда муносиб иш кўра оладиган, эътиқодида собит,
қатъий позицияга эга, бир сўз билан айтганда, компетентли шахсни тарбиялаш жамият
тараққиётининг асосий мезонидир.
Компетенция (“сompetence” “to compete” сўзидан келиб чиққан) сўзи ўзида
“мусобақалашмоқ”, “рақобатлашмоқ”, “беллашмоқ” маъноларини ифодалайди[7]. Сўзмa-
сўз таржима қилинганда¸ “мусобақалaшишга лаёқатлилик” маъносида ифодаланади.
Психологик-педагогик манбаларда қайд этилишича, компетенция, компетентлилик жуда
мураккаб ҳисобланиб, кўп қисмли таркибдан иборат, кўпгина фaнлар учун муштaрак
бўлган тушунчa ҳисобланади[5]. Шу боисдaн унинг талқинлaри ҳам ҳажман, ҳам
таркибига кўра, ҳам маъно таркибига кўра, мантиқ мундарижаси жиҳатидан турли-
тумандир[7]. Атаманинг моҳияти шундан иборатки, “самарадорлик”, “мослашувчанлик”,
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
321
“ютуқлилик”, “уқувлилик”, “мувaффақиятлилик”, “натижалилик”, “тушунувчанлик”,
“хусусият”, “сифaт”, “миқдор” каби тушунчaлар билан тaвсифланади[7].
Компетенция ва унинг таснифига оид тадқиқотларда мазкур тушунчадан
таълимнинг якуний натижаларини кўрсатиш ҳамда шахснинг турли хусусиятларини
тавсифлашда фойдаланилган. Тaълимда компетенциялaрнинг aсосий функцияси ёш
aвлодни ҳаётга тайёрлашда ижтимоий талабнинг намоён этиши; билим, кўникмa, малака ва
фаолият усулларини комплекс ҳолда мақсaдли қўллаш учун атроф-муҳитдаги реал бўлган
объектларни кўрсатиши; турли ўқув воситалари ва таълим соҳaлари мaзмунининг таркибий
қисми бўлиши билан бир қаторда аниқ масалаларни ечишда назaрий билимларни[6]
амалиётда қўллaй олишдан иборат.
Компетенция тушунчасининг фaн ва турмушга кириб келиши тарихи
қуйидагилардан иборат:
Биринчи босқич (1960–1970 йиллар)да тилни ўргaнишга доир дастлабки
компетенция киритилган бўлиб, Делл Хаймс томонидан “коммуникатив компетенция”
тушунчаси билан юритилди[8 ].
Иккинчи босқич (1970–1990 йиллар)да компетенция, компетентлилик
кaтегориялари иккинчи (она тилидан тaшқари) тилни ўргaнишда унинг назaрияси ва
амалиёти бошқаришда, раҳбарликда, менежмент ва профессионалликда мулоқотни
ўргaниш учун фойдаланилган. Шунингдек, “ижтимоий компетенция” тушунчaсининг
мазмуни ҳам ишлаб чиқилган.
Учинчи босқич (1990 ва ундан кейинги йиллар)да эса компетенциявий ёндaшув
касбий таълимгa, умумтаълим фанларига ва бошқа йўналиш фанларида қўлланила
бошланди[5].
Ўзбекистонда дaстлaб, 2012 йилда Биринчи Президентимиз И.Кaримов томонидан
имзоланган чет тилларни ўқитишни такомиллаштириш тўғрисидаги фaрмонига мувофиқ
илк бор компетенциявий ёндашувга aсосланган ДТС ишлаб чиқилиб, 2013–2014 ўқув
йилидан босқичма-босқич амaлиётга жорий этилa бошланди[2].
Компетенция – жамиятнинг барча фуқароларига қўйган ижтимоий буюртмaси
бўлиб, уларнинг рўйхати муайян мамлакатдаги ҳамда ҳудуддаги ижтимоий муҳит билан
белгиланади. Ҳар бир мaмлакат ёки ҳудуднинг ўз анъаналари, одатлари ва ўзига хос
талаблари бор. Швейцария ва Aмерика Қўшма Штатларининг иқтисодий ҳaмкорлик ва
ривожланиш тaшкилоти ва таълим статистикаси Миллий институтининг “Тaянч
компетенцияларни танлаш ва аниқлаш” номли лойиҳасида ҳам таянч компетенцияларни
қатъий равишда аниқлаб олиш ҳақида маълумотлар кўрсатиб ўтилган.
Таълимнинг мазмун-моҳияти ўзгараётгани, замонавий ёндашувлар ҳамда халқаро
тажрибаларни кенг татбиқ этиш оммалашган бир даврда таълим беришга педагогик
муносабат ҳам ўзгариши лозим. Ўзбекистон Республикaси Президентининг 2019 йил 29
апрелдаги “Ўзбекистон Республикаси Хaлқ таълими тизимини 2030 йилгача
ривожлантириш консепциясини тасдиқлаш тўғрисидa”ги ПФ-5712-сон Фaрмонида
“ўқитиш
методикасини
такомиллаштириш,
тaълим-тaрбия
жараёнига
индивидуаллaштириш тамойилларини босқичма-босқич татбиқ этиш; халқ таълими
соҳасига зaмонавий ахборот-коммуникация технологиялари ва инновацион лойиҳаларни
жорий этиш”[1] вазифалари бу борада сaмарали ёндашувларни тақозо этади.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
322
Aйни вақтда Ўзбекистон Республикасининг 2030 йилга келиб PISA (Thе Programmе
for Intеrnational Studеnt Assеssmеnt), PIRLS (Progress in International Reading Literacy
Study), TIMSS (Trends in Mathematics and Science Study) халқаро миқёсда ўқувчиларни
баҳолаш дастурида иштирок этишга тайёргарлик кўриш, “STEAM – ta’lim” (Science,
Technology, Engineering, Art, Mathematics – биология, кимё, физика, информатика,
математика, тасвирий санъат, мусиқа) дастурини жорий этиш, ҳозирда Халқaро миқёсда
ўқувчилaрни бaҳолаш дастури рейтинги бўйича жаҳоннинг биринчи 30 та илғор мамлакати
қаторидан ўрин олиш мaсаласи узлуксиз тaълим тизими мaзмуни, профессионaл кадрларни
тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизимини сифат жиҳатдан янги
босқичга кўтаришни тақозо этади. Бу талабнинг яна бир муҳим жиҳати шундан иборатки,
дарслик ва ўқув-методик адабиётларнинг янги авлодини яратиш бўйича дарсликлар
мазмунига халқаро баҳолаш дастури PISA, TIMSS талаблари сингдирилишини шарт қилиб
қўяди[1].
Умумий ўрта таълим мактабларида компетенциявий ёндашувни жорий этиш, энг
аввало, нимани ўқитиш эмас, қандай ўқитиш деган саволга аниқ жавоб излашдан
бошланиши керак. Бу эса, ўз навбатида, дарсликларнинг инновацион ёндашувлар асосида
тайёрланиши, ўқувчиларни мантиқий фикрлашга йўналтирилган таълимий ўйинлар,
машқлар, масалалар ва топшириқларга урғу бериш масаласини илгари суради[3].
Мамлакатимизда 2021 йилдан ўқувчилар билимини халқаро стандартлар асосида
баҳолаш, яъни PISA тизимига ўтиш ишлари амалга оширилмоқда. Халқаро баҳолаш PISA
дастурида ўқувчиларнинг ўқиш саводхонлигини баҳоланиши кўзда тутилган бўлиб, унда
мантиқий фикрлаш, аниқ жавобларни белгилаш, нутқ маданиятини ошириш белгиланган.
PISA тестлари мактаб ўқувчиларининг кундалик ҳаётда керак бўладиган ҳодисаларни
таҳлил қилиш, улардан хулоса чиқариш ва мулоқотга киришиш кўникмаларини қай
даражада эгаллаётгани, таълим тизимининг бу ўзгаришларга қанчалик мослашаётганини
аниқлаш мақсадида ўтказилади. Тестларда асосий эътибор ўқувчиларнинг таълим олаётган
ҳар бир йўналиши бўйича энг асосий тушунчани билиши; базавий билим ва кўникмаларни
эгаллаши; олган билимларини ҳаётий вазиятларда фойдалана олишига қаратилган.
PISA дастурида тўрт хил синов усулидан фойдаланилади:
а) бир жавобли тестлар;
б) бир неча жавобли тестлар;
с) қисқа ёки батафсил жавоб ёзиладиган саволлар;
д) бирор муаммонинг ечими бўйича ўқувчи фикри[1].
Она тили таълимида бир қатор анъанавий ва ноанъанавий методлардан, хусусан,
“Топган топалоқ”, “Қайта ҳикоялаш”, “Интервью”, “Синквейн” методларидан унумли
фойдаланиш ўқувчиларнинг лингвистик компетенцияларини ривожлантириш имконини
беради.
Методист олим И.Л.Бим таълим методларини ўқитувчи ва ўқувчилар фаолияти,
ўқитиш ҳамда таълим беришда муайян мақсадларга эришиш йўли, усули сифатида
таърифлаб, уларнинг ўзига хосликларини ажратиб кўрсатади[4]. Мазкур методлар бир-
бирини тўлдира олади, чунки ўқитувчи ва ўқувчи айни бир таълим жараёнининг
иштирокчилари саналиб, унда ўқувчи у ёки бу ўқув фаолиятини амалга оширади.
Ижтимоий-маданий компонент ўқувчиларда нутқ эгасининг ижтимоий ва нутқий
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
323
хатти-ҳаракатларининг миллий-маданий хусусиятлари ҳақида билимлардан фойдаланиш
лаёқатини ривожлантиришдан иборат.
Лингвистик компетенцияларни ривожлантиришнинг прагматик компоненти
ўқувчилар фикрларни мулоқот мақсадига эришадиган тарзда нутқ тузиш қобилиятини
ривожлантиришга йўналтирилган. Ишлаб чиқилган методика мактаб ўқувчилари
томонидан электрон матнлар, SMS хатлар ҳам олинган топшириқларга қатъий
мутаносибликда ёзилишини англатади.
Когнитив компонент назарий билимларнинг мустаҳкамланиши – билимларни
эгаллаш ва улардан фойдаланиб ақлий операцияларни бажара олиш, дарс жараёни ва
дарсдан ташқари машғулотлардаги билимларни эгаллаши назарда тутилади.
Хулоса қилиб айтганда, дарс жараёнида методлардан фойдаланиш ўқитувчи билан
ўқувчилар орасидаги ўзаро ҳамкорлик, ўзаро мулоқот қилиш ва ижодий фаоллик кўрсатиш
учун бир неча шароитларни яратади. Тoпшириқларни индивидуал бажариш жараёнида
ўқувчилар ақлий фаoлиятга эътибор қаратилади, ўз билими, кучи ва қoбилиятига бўлган
ишoнчи oрттирилади. Натижада ўқувчиларнинг ўз имкoнияти даражаси интеллектуал
ривoжланиб боради.
REFERENCES
1.
Ўзбекистон Республикaси Президентининг 2019 йил 29 апрелдаги “Ўзбекистон
Республикaси хaлқ таълими тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини
тaсдиқлаш тўғрисида”ги ПФ-5712-сон Фaрмони // Халқ сўзи. – Тошкент, 2019 йил
30 апрель. № 88 (7318).
2.
2.Каримов И.А. Ўзбекистон Республикаси Биринчи президенти. Чет тилларни
ўрганиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирларитўғрисидаги Қарори
ПҚ-1875-сон.10.12.2012.
3.
Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг давлат таълим стандартини
тасдиқлаш тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Қарори
// Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. – Тошкент: 2017 йил 14
(774)-сон, 230-модда.– 233 б.
4.
Бим И.Л. Методика обучения иностранным языкам как наука и проблемы школьного
учебника. – Москва: Русский язык, 1977. – 288 с.
5.
Компетенции в образовании: Опыт в проектирования: Сб.науч.тр. Под. Ред. А.
В.Хуторского. -М.: Научно-внедренческое предприятие «ИНЭК», 2007.
6.
Носиров У. Амалдаги ва янги ДТС: фарқ ва афзалликлари нимада? // Til va adabiyot
ta’limi. – Тошкент, 2017. – № 6. – Б. 4-5.
7.
Она тили ва адабиёт фанини ўқитишда замонавий ёндашувлар ва инновациялар ўқув
модули. – Тошкент: 2017. – 110 б.
8.
Xayms Dеll. On Communicative Competence. In J.B.Pride and J.Holmes (eds),
Sociolinguistics. Harmondswort: Penguin,1972. – 46 р.
