ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
504
БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИДА МОНОЛОГИК НУТҚНИ
РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ
Олимжон Ешимбетов
Тошкент гуманитар фанлар университети ўқитувчиси
https://doi.org/10.5281/zenodo.7849279
Аннотация. Ушбу мақолада бошланғич синф ўқувчиларида монологик нутқни
ривожлантиришнинг илмий-назарий асослари борасида атрофлича фикр-мулоҳаза
юритилди. Турли хил дидактик ўйинлар ва уларни таълим жараёнида мақсадли қўллашнинг
интерактив жиҳатлари тадқиқ қилинди. Айниқса, монологик нутқ ўстиришда кузатиш ва
баҳолаш механизмига алоҳида эътибор берилди.
Ключевые слова: кўникма, таҳлил, метод, педагогик технология, талаффуз, талқин.
НАУЧНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ РАЗВИТИЯ МОНОЛОГИЧЕСКОЙ
РЕЧИ У МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ
Аннотация. В данной статье подробно рассмотрены научно-теоретические основы
развития монологической речи у младших школьников. Исследованы интерактивные
аспекты различных дидактических игр и их целенаправленного применения в
образовательном процессе. Особое внимание уделялось механизму наблюдения и оценки,
особенно при культивировании монологической речи.
Ключевое слово: Умение, анализ, метод, педагогическая технология, произношение,
толкование.
SCIENTIFIC-THEORETICAL FOUNDATIONS OF THE DEVELOPMENT OF
MONOLOGICAL SPEECH IN PRIMARY SCHOOL STUDENTS
Abstract. In this article, comprehensive feedback on the scientific and theoretical
foundations of the development of monological speech in primary school students was carried out.
Various didactic games and interactive aspects of their targeted application in the educational
process have been researched. Particular attention was paid to the mechanism of observation and
assessment in the cultivation of monological speech.
Key words: skills, analysis, method, pedagogical technology, pronunciation, interpretation.
Ёш авлоднинг интеллектуал салоҳиятини ривожлантириш глобаллашув давридаги
долзарб муаммолардан бири бўлиб, ўзаро муносабатларда фикрни изчил, аниқ, лўнда ва
тўғри баён этиш билан боғлиқ кўникма ва малакаларни илғор технологиялар воситасида
такомиллаштиришни талаб этади.
Бу эса, албатта, таълимнинг қуйи босқичларидан бошлаб нутқ ўстиришга доир
самарали ёндашувларни мақсадли қўллаш механизмига эҳтиёж туғдиради.
Бизга
маълумки, бошланғич синф ўқувчиларини тўғри таълим-тарбия қилишдек заҳматталаб,
мураккаб жараён йўқ. Негаки, бола тарбияси Абу Али Ибн Сино алоҳида таъкидлаганидек,
“болани туғилган ониданоқ тўғри тарбия қилмаса, ота-она кечиккан ҳисобланади”
.
Бу ҳар бир ўқувчи учун ўта муҳим ва мураккаблигини ҳеч қачон эътибордан чеккада
қолдириб бўлмайди.
Хўш, бошланғич синф ўқувчилари мактаб остонасига қадам қўяр экан, аввало, ёзиш
ва талаффуз қилиш, фикрлаш қобилияти шаклланган ҳолда қадам қўяди. Бу биринчи давр.
Биринчи синфда
“Алифбе”, “Ўқиш китоби”, “Атрофимиздаги олам”, “Қизиқарли
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
505
математика”, “Табиатга саёҳат”, “Тарбия”
сингари фанларни мантиқий изчилликда
ўзлаштира боради. Бу эса иккинчи давр. Биринчи ва иккинчи оралиғида тизимли мантиқий
ўрнатмас эканмиз, ҳеч қачон кутилган натижа бермайди. Бошланғич синф ўқувчилари
(қорақалпоқ гуруҳлари)да ижодий кўникмани шакллантиришнинг жуда кўплаб қирралари
мавжуд. Шулардан бири – монологик нутқ.
Монологик нутқни шакллантиришда, аввало, нималарга эътибор қаратиш керак.
Биринчидан, оилада болалар – телевизор томоша қилишади. Оинаижаҳон қаршисида турфа
хил кўрсатувларни томоша қилиб ҳам монологик нутқини ривжолантиради. Ўзларининг
севимли эртак, мултфильм қаҳрамонлари каби фикрлай бошлайди. Уларнинг ижобий,
инсоний фазилатларидан тўлқинланади.
Иқтидори камол топиб, аста-секинлик билан ривожланиш босқичига ўтади. Айнан
ўша даврда ўқитувчи юз карра фаоллик билан бола руҳиятини, зеҳниятини аниқлаб, унга
ёндашувни тўғри ва тизимли йўлга қўймаса, кутилган натижага эришиш қийинлашади.
Тасаввур қилинг, 5-6 ёшга тўлган мурғак қалбида ёвузлик қаршисида қўрқув, эзгулик
қаршисида қувонч туйғулари пайдо бўлади. Бу ҳолат кўпинча эртаклардаги
қаҳрамонларнинг хатти-ҳаркати, феъл-атвори, тутим ҳамда истаклари таъсирида
шаклланади. Атрофда содир бўлаётган воқелик (ҳодиса) бола руҳиятини бениҳоя
ўзгартириб юбориши тайин. Биз ушбу мақолада монологик нутқни ўчтиришнинг назарий
ва амалий қирраларини ёритишни мақсад қилдик.
Айтиш жоизки, ранг-тасвир ва амалиёт ишлари билан узвий олиб борилса, натижада
бола нутқи теранлашади. Сўзни талаффуз қилишга одатланишади. Мантиқий фикрлаш
тарзи ривожланади. Оламдаги ҳодисаларга баҳо беришда теранлашади. Негаки, оилада
олиб бўлган таълим (оғзаки суҳбат)ни мактабда кундалик фаолиятида қўллайди. Шунинг
учун болаларнинг ёш ва фикрлаш хусусиятига қараб таълим беришни йўлга қўйиш лозим.
Мактабларда жуда кўплаб муаммолар бор. Вақт эса тиғиз ҳамда камлик қилади. 20 та
ўқувчининг ўрнига 35 нафар ўқувчи таълим олишади. Хўп, натижа ва сифат кўрсатгичи
қандай оқибатларга олиб келишини ўзингиз ўйлаб кўришингиз мумкин.
ДТСда “Болажон” таянч дастурида бадиий адабиётнинг муҳим натижаларни бериши
киритилган. Зеро, бадиий адабиёт болаларнинг монологик ва диалогик нутқини ўстиришда
муҳим атрибут саналади. Мисол тариқасида, истаймизми йўқми, инсон жим турган пайтида
ўз-ўзи билан мулоқот олиб боради. Болалар-чи? Болалар эса тасавур ва хаёлот оламида
бениҳоя кенгликларга сайр қилади. Адабий эртак қаҳрамонлари каби – мард, жасур,
олижаноб, ватанпарвар, иқдтироли, кашфиётчи, моҳир учувчи сингари ўзида ички қониқиш
ҳиссини шакллантиради.
П.ф.н., доц. Л.Миржалолова шундай ёзади: “Нутқнинг товуш маданиятини
шакллантириш болаларнинг боғланишли нутқини ривожлантиришда муҳим ўрин
эгаллайди. Мактабгача ёшдаги болалар кўпинча с-з, п-ф, т-д, п-б, у-ў, х-ҳ, қ-ғ товушларини
талаффуз қилолмайдилар. Нутқ жараёнида кетаппан – кетяпман, Ҳожахон – Шоҳжахон,
Йўстам – Рустам, қалға – қарға каби талаффуз этишда йўл қўядиган хатоликларнинг олдини
олиш, яъни тўғри талаффуз этишга йўллаш, овоз баландлигига, товуш суръатига эътибор
бериш методик жиҳатдан муҳим аҳамиятга эга. Баъзи болалар ўзидан кичикларни жеркиб,
овозини кўтариб муомала қиладилар.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
506
Шунда улар талаффузига эътибор қаратиш, нутқ маданиятига, меъёрда сўзлаб,
муомала қилишга ўргатиш зарур. Чунки болаликда таркиб топган муомала маданияти
инсон умрининг охиригача муҳрланиб қолади”
1
. Дарҳақиқат, болаларнинг монологик
нутқини мактаб остонасига илк қадам кунгача ҳам ривожлантириш муҳим вазифалар
сирасига киради. Айнан мана шу таълим бола нутқини янада ривожлантириш учун муҳим
таомиллардан бири саналади.
Монологик нутқ бадиий асар ва турли хил ўйинлар негизида ҳам ривожлантирилади.
Айниқса, болаларни сайр қилдириш орқали нималарни кўрдингиз, нималарни тасаввур
қилдингиз, нималарни билиб олдингиз деб, оғзаки суҳбат қуриш асосида ҳам англаш
мумкин. Чунончи болалар – кўриш, кузатиш, тасаввур қилиш негизида жуда кўп сир-
билимларни билиб олишади. Масалан:
нимани кўрдингиз? Нимани англадингиз?
Нимани тушунмадингиз?
Қабилида савол-жавоб қилинса монологик нутқи бир қадар
тиниқлашади. Натижада кўрганини, кузатганини, тасаввурини бемалол баён қилишда
иккиланишларга дуч келмайди. Тўғри талаффуз қилиш малакаси ҳам бироз чархланиб, тил
бойилиги оширилади.
“Кузатишлардан маълумки, кичик ёшдаги болалар нутқи тафаккурни ривожлантириш
билан боғлиқ равишда амалга оширилади. Тилни тўғри ўрганиш, унинг грамматик
тузилишига эътибор бериб сўзлашиш, болаларда эркин муҳокама юритиш, саволлар бериш,
бошқалардан эшитган фикрлари юзасидан хулосалар чиқариш, нарса ва ҳодисалар
ўртасидаги боғланишнинг турли кўринишларини англаб етишга олиб келади.
Болалар боғчасида соғлом, табиий муҳит яратиш, уларнинг тўғри муомалага киришиши,
бошқалар билан гаплашиш иштиёқининг ортишига туртки бўлади. Бунинг учун болалар
нутқининг шаклан ва мазмунан мантиқий бирлигига эришиш муҳим бўлиб, улар
қуйидагилардан иборатдир”
2
.
Бинобарин, мазкур иқтибосда бир неча тавсиявий характердаги масалалар ўз ечимини
топиши муқаррар. Биринчидан, ўқитувчи ва ўқувчи ҳамкорлигининг муҳимлиги.
Иккинчидан, таълимда соғлом муҳитни шакллантириш. Учинчидан, тўғри муамола
маданиятини қарор топтириш лозим. Негаки, айнаш шу жиҳатлар бўлмаса таълим ва тарбия
жабҳасида янгранлик вужудга келади.
Умуман, бошланғич синф ўқувчиларида монологик нутқни ўстиришнинг онгли
механизми ҳамиша кучли потенциал тажрибани тақозо қилади. Айниқса, ўқитувчи ва
ўқувчи ҳамкорлиги, мавжуд муаммоларни вақтида бажариб боришга кенг йўл очади.
Нутқ ўстиришнинг дидактик тамойилларидан унумли фойдаланиш ҳамда дарс
тизимини тўғри ташкил қилиш учун интерактив методларни ҳам қўллаш кенг
имкониятларни туҳфа қилади. Бир томондан, тизимли ташкиллаштириш, иккинчи
жиҳатдан мантиқий изчиллик, учинчидан, замонавий педагогик технологияларни таълим
жараёнига жалб қилиш муҳим аҳамият касб этади. Зеро, монолгк нутқни ўстириш – ўқувчи
тасаввурини юксалтиришнинг энг муҳим шартларидан бири эканлиги ойдинлашади.
1
Миржалолова Л. Мактабгача шдаги болаларнинг монологик нутқини ўстириш. –Т.: НДПУ. Услубий
кўрсатмалар2015. –Б.7-8.
2
Бошланғич
синфларда
синфдан
ташқари
тадбирлар
ташкил
этишнинг
инновацион
усуллари//www.library.ziyonet.uz.2014//
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
507
REFERENCES
1.
Миржалолова Л. Мактабгача шдаги болаларнинг монологик нутқини
ўстириш. –Т.: НДПУ. Услубий кўрсатмалар2015. –Б.7-8.
2.
Бошланғич синфларда синфдан ташқари тадбирлар ташкил этишнинг
инновацион усуллари//www.library.ziyonet.uz.2014//
