ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
20
“ГАП БЎЛАКЛАРИ” МАВЗУСИНИ АҲАМИЯТЛИ ТОМОНЛАРИ
Турдикулова Кумушой Махмудовна
Гулистон давлат университети Ўзбек тилшунослиги
кафедраси магистиранти
https://doi.org/10.5281/zenodo.8209005
Аннотация.
Мазкур мақола ўзбек тилшунослиги муаммоларига, хусусан, гап
бўлакларининг талқини масалаларига эьтибор қаратади. Тадқиқотнинг мақсади ўзбек
тилшунослигида гап бўлаклари мақомининг белгиланиш мезонларига муносабат
билдиришдан иборат.
Калит сўзлар:
гап, гап бўлаклари, эга, кесим, аниқловчи, тўлдирувчи, ҳол.
SIGNIFICANT FACET OF THE TOPIC” GAP FRAGMENTS"
Abstract.
This article focuses on the problems of Uzbek linguistics, in particular, on the
issues of interpretation of sentence fragments. The purpose of the study is to react to the criteria
for the designation of the status of sentence fragments in Uzbek linguistics.
Key words:
sentence, sentence fragments, possession, cross section, determinant,
complement, case.
ЗНАЧИМЫЕ АСПЕКТЫ ТЕМЫ” ФРАГМЕНТЫ ПРЕДЛОЖЕНИЯ"
Аннотация.
Данная статья посвящена проблемам узбекского языкознания, в
частности вопросам толкования частей речи. Цель исследования-дать ответ на критерии
определения статуса частей речи в узбекском языкознании.
Ключевые слова:
предложение, фрагменты предложения, притяжательный
падеж, причастие, определитель, дополнение, падеж.
Гап таркибида тобе боғланиб маълум сўроққа жавоб бўлувчи сўз ёки сўзлар
бирикмаси
гап бўлаги
дейилади. Масалан,
Ўқитувчимизга гул бердим
. Бу гапда учта гап
бўлаги бўлиб, биринчиси (кимга?)
тўлдирувчи
, иккинчиси (нима(ни)?)
тўлдирувчи
,
учинчиси (нима қилди?)
кесим
вазифасида келяпти
1
. Гапларни бўлакларга ажратиш муҳим
аҳамиятга эгадир.
Гапдаги сўзлар бир-бири билан ўзаро боғланган бўлиб, бу сўзларнинг ҳар бири гап
таркибида бирор грамматик вазифани бажаради: Масалан:
Биз пахта режасини бажардик
(
биз
: олмош – эга;
бажардик
: феъл – кесим;
пахта
: от – аниқловчи;
режасини
: от –
тўлдирувчи). Бунда мустақил сўзлар кўзда тутилади. Англашиладики, гап бўлаклари билан
сўз туркумлари орасида маълум боғланиш бор. Гап бўлаклари синтактик категория бўлиб,
гап таркибидаги элементларнинг ўзаро муносабатини, бу муносабатнинг характерини,
гапнинг грамматик жиҳатдан қандай бўлакларга ажралишини, сўзнинг гапдаги ролини
кўрсатади. Демак, бундай грамматик муносабатда гап бўлакларининг алоқасини,
боғланишини кўрамиз
2
.
Ҳамма гапларнинг синтактик қурилиши ҳам гап бўлакларига ажратилавермайди. Бу
нутқнинг асосини ташкил этувчи дискурс, яъни матн билан, матннинг серқирра ва
мураккаблиги билан боғланади, албатта.
1
Mahkamov N., Ermatov I. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati. – Toshkent: Fan, 2013. – B. 38.
2
Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. Университети ва педагогика институти
филология факультети талабалари учун дарслик. – Тошкент: Ўқитувчи, 1987. – Б. 68.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
21
Гап грамматик шаклланган, интонацион тугалликка эга бўлган, нисбий тугал фикр
билдирадиган сўзлар комплексидан ёки айрим бир сўздан ташкил топади.
Гап бўлаклари
тушунчаси бирдан ортиқ сўздан ташкил топган гапларга татбиқ қилинади. Ёлғиз бир сўздан
иборат бўлган гапларда (
бас, ҳа, йўқ
типидаги сўз-гапларда) гапнинг бўлаклари тўғрисида
сўзлаш мумкин эмас
3
. Чунки гапнинг бўлаклари гап таркибидаги сўзларнинг маълум қонун-
қоидалар асосида ўзаро боғланишидан ҳосил бўлган синтактик бутунликнинг қисмларидир.
Нутқ, уни ташкил этувчи матн орқали объектив олам нарса-ҳодисалари, уларнинг
ўзаро муносабатлари инъикос этилади: объектив олам ва унинг нарса-ҳодисалариаро
муносабатлари нутқ, матн воситасида лисоний жабҳага кўчирилади. Шу боис нутқ
маъносида қўлланувчи “тил”ни “объектив олам кўзгуси” дейилади. Объектив оламнинг
ижтимоий ва табиий ҳодисалари тил, унинг бирликлари, шу жумладан,
гап бўлаклари
орқали ҳам инъикос этилади. Масалан, гап орқали жамиятнинг энг кичик ячейкаси
саналмиш
оила
инъикос этилади
4
. Маълумки,
оила
кичик бир кишилик жамоасидир. Бу
жамоани
ота
,
она
ва
фарзанд
лар ташкил қилади. Оиланинг бу аъзолари бири бошқаси
билан ҳар хил тавсифдаги тобелик муносабатида бўладилар. Оиланинг ота, она ва
фарзандлар каби аъзолари ва уларга хос ижтимоий муносабатлар
гап бўлаклари
орқали
лисоний жабҳага кўчирилади:
гап
оиланинг,
гап бўлаклари
оила аъзоларининг лисоний
жабҳадаги акслари, суратларидир.
Дарҳақиқат, эга
ота
нинг, кесим
она
нинг, иккинчи даражали бўлаклар
фарзанд
ларнинг лисоний жабҳага кўчирилган аксларидир.
Демак, оила ва унинг аъзолариаро қандай муносабатлар бўлса, гап ва гап
қурилишининг вазифавий бирликлариаро ҳам ўшандай муносабатлар амал қилади. Фарқи
шундаки, оила ва унинг аъзолариаро боғланиш ва муносабатлар инсониятга хос
ижтимоий
характер
га эга бўлса, гап ва унинг гап бўлаклариаро муносабатлар
лисоний характер
га эга
бўлади.
Маълумки, юқорида ҳам айтилганидек, гап нутқий ҳодиса, унинг таркиби бири
бошқасидан фарқ қилувчи турлари кўп. Нутқда
бир товушга, товушлар бирикмасига, бир
сўзга
тенг келувчи
гаплар
ҳам бўлади. Бундай лисоний ҳодисалар, гарчанд гап ҳисобланса-
да, уларнинг таркиби гап бўлаклари мақомидаги вазифавий бирликларга ажратилмайди.
Масалан,
“Баҳор. Табиат гулдан либос кийган”
нутқий парчаси иккита мустақил гапдан
ташкил топган. Буларнинг
“Табиат гулдан либос кийган”
шаклидагиси эга
(табиат),
кесим
(либос кийган)
ва воситали тўлдирувчи
(гулдан)
сингари вазифавий бирликларга, яъни гап
бўлакларига ажратилади. Бу гап таркибида бири бошқасини тақоза этувчи лисоний
муносабатдошлик бор: эга
(табиат)
мослашув алоқаси ва предикатив муносабатга кўра
кесимни
(либос кийган),
кесим келишикли бошқарув алоқаси ва объектли муносабатга кўра,
воситали тўлдирувчини
(гулдан)
тақоза этиб, уларни бошқараётир. Матннинг
“Баҳор”
сўзи
билан ифодаланган жумласида эса, бири бошқасини лисоний жиҳатдан тақоза этувчи
вазифавий бирликлар йўқ, шунингдек,
“баҳор”
сўзи, гарчанд фонетик жиҳатдан
шаклланган тўлақонли гап ҳисобланса-да, унга, шаклига қараб, эга мақомини бериш
мумкин эмас (чунки
“баҳор”
сўзи
“Баҳор йилнинг энг гўзал фаслидир”
гапида эга
3
Ўзбек тили грамматикаси. II том. – Тошкент: Фан, 1976. – Б. 114.
4
Бердиалиев А. Ўзбек тили синтаксиси. Олий ўқув юрти ўзбек тили ва адабиёти бакалаврлари учун қўлланма.
– Хужанд: Раҳим Жалил, 2014. – 168 б.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
22
вазифасида ажратилади).
“Баҳор. Табиат гулдан либос кийган”
нутқий парчасидаги
“Баҳор”
ни эга деб бўлмайди, негаки унинг “эга”лигини тақоза этувчи лисоний корреляти –
кесим йўқ.
Айрим адабиётларда
синтактик алоқа
гап бўлакларининг асосий белгисидир
5
дейилса, бошқа адабиётларда
синтактик алоқа
гапнинг бўлаклари билан
ундалма
ва
кириш
сўзлар
ўртасидаги фарқни аниқлаш учун имкон беради, деб қайд этилган. Ундалма ва
кириш сўзлар гап таркибидаги сўзлар билан синтактик алоқага киришмайди. Шунга кўра,
улар одатда гапнинг бўлаклари ҳисобланмайди
6
.
“Белгиланган қурилиш объектига етиб келдик. Ишлаяпмиз”
матни ва унинг
синтактик қурилишига эътибор берайлик. Бу нутқ парчасининг биринчи
“Белгиланган
қурилиш объектига етиб келдик”
гапида кесим
(етиб келдик),
ўрин ҳоли
(қурилиш
объектига)
сингари гап бўлакларига ажралади. Бу гап таркибидаги ўрин ҳоли
(қурилиш
объектига)
кесим
(етиб келдик)
га келишикли бошқарув воситасида тобеланган, улараро
релятив (ҳолли) муносабат мавжуд.
Қўшма гаплар тизимида, қайси турга мансублигидан қатъий назар, унинг предикатив
қсмлари кўпинча кесим шаклидаги бир сўздан иборат (яъни бир бош бўлакли гаплар)
характерида бўлади. Бундай жумлалар таркибининг кесим шаклидаги предикатив қисми
гап бўлакларига ажратилмайди. Масалан,
Олам аҳли, билингизким, иш эмас душманлиқ
(А.Навоий).
Кимки икки кема учин тутса, ғарқ бўлур
(А.Навоий) жумлаларининг
биринчиси “бош гап+эргаш гап” андозасида воқеланган эргаш гапли қўшма гапдир. Бу
полипредикатив жумла синтактик қурилишининг биринчи компоненти
(билингиз)
бош гап
тавсифидаги вазифавий бирликдир. У шаклан кесимга ўхшайди. Иккинчи жумла эса,
“эргаш гап+бош гап” тартибида тузилган синтетик тип эргаш гапли қўшма гапдир
7
. Бу
полипредикатив жумланинг иккинчи компоненти эргаш гап тавсифидаги вазифавий
бирликдир, бу ҳам шаклан кесимга ўхшайди. Бироқ гап бўлаклари таҳлилида, гарчи кесим
шаклида бўлса-да, биринчи жумла таркибидаги
билингиз...,
иккинчи жумла таркибидаги
ғарқ бўлур
сўзларини гап бўлаги (яъни кесимлар) сифатида ажратиш хато ҳисобланади.
Чунки бу сўзларнинг (
билингиз, ғарқ бўлур
) мазкур гаплар таркибида кесимлигини тақозо
этувчи ё эга, ё тўлдирувчи, ё ҳол сингари бирорта ҳам функционал корреляти йўқ. Таркиби
бирор-бир гап бўлаги шаклида бўлса-да, гап бўлаги мақомида ажратилмайдиган гаплар
нутқда (хусусан, жонли ва бадиий нутқда) ниҳоятда кўп учрайди. Масалан:
1. Айтдим, келади.
2. Изладим, йўқ.
3. Келсанг, майли.
4. Бораман, кутиб тур.
Бу жумлаларнинг
биринчиси
воқеа-ҳодиса кетма-кет юзага келадиган воқеа-
ҳодисаларни,
иккинчиси
зид маъноли воқеа-ҳодисаларни,
учинчи
биринчи қисмининг
5
G‘lomov A., Qodirov M., Ernazarova M., Bobomurodova A., Alavutdinova N., Karimjonova V. Ona tili o‘qitish
metodikasi. Universitet va pedagogika institutlarining filologiya fakulteti talabalari uchun darslik. – Тоshkent, 2012.
– B. 292.
6
Ўзбек тили грамматикаси. II том. – Тошкент: Фан, 1976. – Б. 115.
7
Бердиалиев А., Шеронов Б. Ўзбек тили синтаксиси. – Хужанд, 2011. – Б. 45.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
23
маъноси иккинчисига шартни ва
тўртинчиси
кетма-кет юзага келувчи воқеа-ҳодисаларни
билдирувчи боғланган қўшма гапларнинг боғловчисиз муқобилларидир
8
.
Уларнинг предикатив бирлик характеридаги ҳар икки компонентлари ҳам кесим
шаклидаги бир сўз билан ифодаланган. Бироқ бу боғловчисиз қўшма гапларнинг таркиби
гап бўлаклари
бўйича таҳлил қилинмайди.
Гап таркибидаги
эга
шаклидаги сўзни расман лисоний
эга
мақомида ажратиш учун,
уни мослашув алоқаси ва предикатив муносабатга кўра тақоза этувчи кесим бўлиши керак.
Кесим шаклидаги сўз шаклининг расман лисоний кесимлик мақоми учун, юқорида ҳам
айтилганидек, ё эга, ё тўлдирувчи, ё ҳол шаклидаги сўз (ёки сўз бирикмаси) бўлиши,
албатта, шарт. Аниқловчи мақомидаги иккинчи даражали бўлакнинг (қаратқич аниқловчи,
сифатловчи аниқловчи, изоҳловчи бўлишидан қатъий назар) белгиланиши учун эса,
аниқловчи шакли ва мавқеидаги сўзларни тобелантирувчи от орқали ифодаланган сўзнинг
(қаралмиш, сифатланмиш, изоҳланмиш) албатта бўлиши шарт ва зарур. Тўлдирувчи ва ҳол
шаклидаги сўз шакли ёки сўз бирикмасининг расман лисоний мақомда ажратилиши шу сўз
шакллари ва сўз бирикмалари мавжуд бўлган жумла таркибида тўлдирилмиш ва
ҳолланмиш (тўлдирувчи ва ҳолни бошқарган кесимлар) характеридаги бўлакнинг, яъни
кесимнинг бўлиши, албатта, талаб қилинади
9
.
Хулоса ўрнида шуни айтиш керакки, гапни бўлакларга, бўлакларни функционал
турларга ажратиш табиий заруратдир. Акс ҳолда гапни грамматик аспектда ўрганиш ғояси
йўқолади.
REFERENCES
1.
Бердиалиев А. Ўзбек тили синтаксиси. Олий ўқув юрти ўзбек тили ва адабиёти
бакалаврлари учун қўлланма. – Хужанд: Раҳим Жалил, 2014. – 168 б.
2.
Бердиалиев А., Шеронов Б. Лисоний ортиқчалик ва гап бўлакларининг ажратилиши.
– Хужанд, 1998. – 80 б.
3.
Бердиалиев А., Шеронов Б. Ўзбек тили синтаксиси. – Хужанд, 2011. – 172 б.
4.
Mahkamov N., Ermatov I. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati. – Toshkent: Fan,
2013. – 144-b.
5.
Ўзбек тили грамматикаси. II том. – Тошкент: Фан, 1976. – 560 б.
6.
Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. Университети ва
педагогика институти филология факультети талабалари учун дарслик. – Тошкент:
Ўқитувчи, 1987. – 256 б.
7.
G‘lomov A., Qodirov M., Ernazarova M., Bobomurodova A., Alavutdinova N.,
Karimjonova V. Ona tili o‘qitish metodikasi. Universitet va pedagogika institutlarining
filologiya fakulteti talabalari uchun darslik. – Тоshkent, 2012. – 380-b.
8.
Ganiyeva, M. (2023). THE MAIN DIRECTIONS OF DEVELOPING THE LOGICAL
THINKING OF FUTURE ELEMENTARY SCHOOL TEACHERS (IN
MATHEMATICS LESSONS). Science and innovation, 2(B3), 30-33.
8
Бердиалиев А., Шеронов Б. Лисоний ортиқчалик ва гап бўлакларининг ажратилиши. – Хужанд, 1998. – 80 б.
9
Бердиалиев А. Ўзбек тили синтаксиси. Олий ўқув юрти ўзбек тили ва адабиёти бакалаврлари учун қўлланма.
– Хужанд: Раҳим Жалил, 2014. – Б. 68.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
24
9.
Ganieva, M. (2023, June). EMPOWERING LOGICAL THINKING IN PRIMARY
SCHOOL STUDENTS THROUGH TIPS TECHNOLOGY. In Academic International
Conference on Multi-Disciplinary Studies and Education (Vol. 1, No. 12, pp. 62-63).
10.
Ганиева, М. ЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ ВЗГЛЯДЫ АБДУРАУФА ФИТРАТА. С¤З
САНЪАТИ ЖУРНАЛИ JOURNAL OF WORD ART ЖУРНАЛ ИСКУССТВО
СЛОВА, 12
11.
Ганиева, М. А., Муродинова, Н. Р., & Жумаева, Ш. Х. (2018). Трудности при
изучении многозначных глаголов русского языка учащимися-узбеками средних
общеобразовательных школ. Проблемы педагогики, (3 (35)), 108-109.
12.
Kizi, G. M. A., & Kizi, B. L. A. (2018). The diversities in terminology of relationship.
Достижения науки и образования, (9 (31)), 22-23.
13.
Ganiyeva, M. (2021). Effective Methods of TRIZ.
