Shaxsning individual psixologik - xususiyatlari
Po‘latova Shahnoza Ikrom qizi
O‘zbekiston
davlat jismoniy tarbiya va sport universiteti Farg‘ona filiali o‘qituvchisi.
E-mail: polatovashahnoza744@gmail.com
Хudaybergenovа Elmira Umaraliyevna
–
Toshkent Amaliy fanlar universiteti Pedagogika fakulteti Maktabgacha ta’lim metodikasi katta o‘qituvchisi
Электронная почта: ilxomxudaybergenov899@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.10463006
Annotatsiya:
Mazkur maqolamizda shaxsning individual xususiyatlari, his – tuyg‘ulari, harakteri, qobiliyatlari,
insonning vaziyatlarini kelib chiqishi, temperamentlari, kishilarni fel-atvorini usullari, temperament
tiplarini psixologik tavsifi, inson xususiyatini guruhlari haqida ma’lumot berib o‘tilgan.
Kalit so‘zlar:
temperament, individual, shaxs, senzitivlik, reaktivlik, faollik, refaollik, reaksiya tempi, ekstravertlik va
intravertlik, sangvinik, xolerik, flegmatik, melanxolik.
KIRISH
Shaxsning
individual
xususiyatlari
haqida
gapirilganda uning tug‘ma biologik xususiyatlariga
alohida e’tibor berisimiz lozim. Atrofdagi kishilarni
kuzatganda ular his-tuyg‘ularni namoyon qilishida,
harakat tezligida farq borligi seziladi. Birovlar tajang,
harakatchan va quvnoq bo‘lsalar ham ularning
tuyg‘ulari beqaror bo‘ladi. Boshqalari yuvosh,
zararsiz bo‘ladilar. Uchinchilari esa biror narsadan
tez ta’sirlanadilar, lekin o‘z tuyg‘ularini yashiradilar,
passiv bo‘ladilar. Oliy o‘quv yurtiga qabul
qilinganini eshitgan bolaning o‘zini tutishi yoki
hayotning og‘ir sinovlari paytida odam beixtiyor
namoyon qiladigan reaksiyalari uning tempera-
mentini hosil qiladi. Bu ikkala vaziyatni biri og‘ir-
bosiqlik bilan, boshqasi esa o‘zini yo‘qotgudek
darajada hayajon bilan boshdan kechiradi.
2 Material va metodlar
His-tuyg‘ularning paydo bo‘lish tezligi va kuchida,
hamda kishining umumiy harakatchanligida namoyon
bo‘ladigan individual-psixologik xususiyatlar majmui
temperament (lot. temperamentum – aralashma,
qismlar nisbati)
degan ma’noni bildiradi. Qadim
zamonlarda kishidagi tuyg‘ular va harakatlarning
xususiyatlari
uning
tanasidagi
suyuqliklarning
miqdoriga,
ularning
nisbatiga
bog‘liq
deb
hisoblanadi. Qadimgi grek shifokori va tabiatshunosi
Gippokrat taxmin qilganki, bir xil odamlarning
organizmida
safro (shole)
ko‘proq bo‘ladi, bunday
kishilarni
xoleriklar;
boshqalarda
qon (sanguinis)
ko‘p bo‘ladi, ularni
sang-viniklar;
uchinchi bir
kishilarda
shilliq narsa (phlegma)
ayniqsa ko‘p,
ularni
flegmatiklar;
to‘rtinchi bir kishilarda
qora
safro
ko‘p miqdorda bo‘lib, ularni
melanxoliklar
deb nomlaganlar.
Ko‘pgina kishilarning shaxsi faqat birgina tipga
xos belgiga ega bo‘lib qolmas-dan, balki, ikki va
undan ham ko‘proq tipning belgilariga ega bo‘ladi.
Kishida xolerik tipdagi xususiyatlar bilan bir qatorda,
masalan, sangvinik tipdagi kishining belgilari ham
bo‘lishi mumkin; melanxolik tipdagi kishida esa
flegmatik tip
xususiyatlari uchraydi va hokazolar. Bu tiplar sof
holda hayotda ancha kam
uchraydi. Yana ko‘pgina o‘tkinchi oraliq yoki aralash
tiplar bor. Temperament tiplarining psixologik tavsifi
quyidagi muhim xususiyatlar yordamida aniqlab
olishimiz mumkin:
1. Senzitivlik
(lotincha sensus – sezish, his qilish).
Insonda bironta psixik reaksiyani hosil qilish uchun
zarur o‘ta kuchsiz sezgilarning paydo bo‘lishi uchun
kerak qo‘zg‘ovchining ozgina kuchi, ehtiyojlar
qondirilmasligining sezilar - sezilmas darajasi
mujassamlashadi.
2. Reaktivlik –
aynan bir xil kuch bilan ta’sir
etuvchi tashqi va ichki taassurot-larga shaxs qanday
kuch bilan emotsional reaksiya qilishiga qarab
munosabat
bildiriladi.
Reaktivlikning
yorqin
ro‘yobga
chiqishi
emotsionallik,
ta’sirlanuvchanlikning ifodalanishidir.
3. Faollik
- inson qanday faollik darajasi bilan
tashqi olamga ta’sir ko‘rsatishi va maqsadlarini
amalga oshirishda obyektiv hamda subyektiv qarama-
qarshiliklarni faollik bilan yengishiga qarab fikr
yuritiladi.
4. Refaollik
bilan faollikning o‘zaro munosabati.
Bunda odamning faoliyati ko‘p jihatdan nimaga
bog‘liqligiga qarab, misol uchun, tashqi va ichki
sharoitlarga (kayfiyatga, favqulodda holatda) yoki
maqsadlarga, ezgu niyatlarga, xohish-intilishlarga
ko‘ra fikr bildirish nazarda tutiladi.
5. Reaksiya tempi -
psixik reaksiyalar va
jarayonlarning kechish tezligiga, binobarin, harakat
tezligiga, nutq suratiga, farosatlilikka, aql tezligiga
asoslanib xulosa chiqariladi.
6. Harakatlarning silliqligi
va unda qarama-
qarshi sifat rigidlik (qotib qolgan-lik), shaxsning
o‘zgaruvchan
tashqi
taassurotlariga
qanchalik
yengillik va chaqqon muvofiqlashuviga, shuningdek,
uning xatti-harakatlari qanchalik sust va qotib
qolganligiga baho berishdan iboratdir.
7. Ekstravertlik va intravertlik -
shaxsning
faoliyati va reaksiyasi ko‘p jihatdan nimalarga
bog‘liqligiga,
chunonchi
favquloddagi,
tashqi
taassurotlarga
(ekstravertlik)
yoki
aksincha,
timsollarga, tasavvurlarga, o‘tmish hamda kelajak
bilan uyg‘unlashgan mulohazalarga (intravertlik)
taalluqlidir.
Sangvinik –
juda faol, har bir narsaga ham qattiq
kulaveradi, yolg‘on dalillarga jahli chiqadi. Atrofdagi
narsalar, ma’ruzalar diqqatini tez jalb etadi. Imo-
ishoralar-ni
ko‘p ishlatadi, chehrasiga qarab
kayfiyatini aniqlab olish qiyin emas. Juda sezgir
bo‘lishiga qaramay kuchsiz ta’sirni (qo‘zg‘atuvchilar)
seza olmaydi, serg‘ayrat, ishchan, toliqmas. Faollik
bilan refaollik munosabati muvozanatda, intizomli,
o‘zini tiya biladi, boshqara oladi. Xatti-harakati
jo‘shqin, nutq surati tez, yangilikni tez payqaydi, aql-
idroki tiyrak, topqir, qiziqishlari, kayfiyati, intilishlari
o‘zgaruv-chan. Ko‘nikma va malakalarni tez
egallaydi. Ko‘ngli ochiq, dilkash, muloqotga tez
kirishadi. Fantaziyasi yuksak darajada rivojlangan,
tashqi ta’sirlarga hozirja-vob.
Xolerik –
sust senzitivlik xususiyatiga ega. Juda
faol va refaol. Ko‘pincha refaolligi faollikdan ustun
keladi. Betoqat, serg‘ayrat, tinimsiz. Sangvinikka
qaraganda silliqroq, lekin ko‘proq qotib qolgan.
Qiziqishlari, intilishlari barqaror, xatti-harakatlarida
qat’iylik mavjud. Biroq diqqatni bir joyga to‘plashda
qiynaladi. Nutq surati tez va hokazo.
Flegmatik –
senzitivligi sust, his-tuyg‘usi kam
o‘zgaruvchan, shunga ko‘ra bunday shaxsni
kuldirish, jahlini chiqarish, kayfiyatini buzish qiyin.
Ko‘ngilsiz hodisa, xavf-xatar haqidagi xabarga
xotirjamlik bilan munosabatda bo‘ladi. Vazmin, kam
harakat, imo-ishorasi, mimikasi ko‘zga yaqqol
tashlanmaydi, lekin serg‘ayrat, ishchan, faol,
chidamli, matonatli. Nutq va harakat sur’ati sust.
Faoli-yati kamroq. Diqqatni to‘plashi osoyishta.
Diqqatni
ko‘chirishi
qiyin.
Intravert-lashgan,
kamgap, ichimdan top, yangilikni qabul qilishi qiyin.
Tashqi taassurotlar-ga sustlik bilan javob beradi.
Melanxolik –
sentizivligi yuksak, tortinchoq,
g‘ayratsiz, arazchan, xafaqon. Jimgina yig‘laydi, kam
kuladi. Qat’iyligi va mustaqilligi zaif. Tez toladi,
diqqati beqaror. His-tuyg‘usi sust o‘zgaradi. Rigid,
interavertlashgandur.
Temperament
xususiyatlarini
yoshlikdan
tarbiyalab borish juda ham muhim fazilatdir. Buning
uchun bolaning qaysi temperament tipiga taalluqli
ekanini
aniqlash zarur. Misol uchun, chaqaloq yig‘loq,
besaramjon bo‘lsa harakatchan tipga, tinch, kam
yig‘laydigan bo‘lsa flegmatik bo‘lishi mumkin.
Bolalar tempera-mentini maxsus o‘yinlar orqali
o‘rganish mumkin. Masalan, xonaning 2 tomoniga
stol qo‘yiladi, 20 ta kubik va kurakcha qo‘yib,
kubiklarni kurakchaga taxlab 2-stolga
ko‘chirish taklif qilinadi. Xolerik tipdagi bola ishni
birinchi bo‘lib bajara-man deb shoshilib kubiklarni
to‘kib yuboradi. Melanxonik men buni qila
olmayman deydi, flegmatik shoshmasdan sekin
bajaradi.
Temperament odamga tug‘ma ravishda berilsa ham
tarbiyaning ta’siri va hayot sharoiti davomida
o‘zgartirish
mumkin.
Bunda
o‘z-o‘zini
tarbiyalashning ahamiya-ti kattadir. Kuchsiz tipdagi
bolalar tez charchab qoladilar. Kuchli temperamentga
ega
bola
esa
ishga
kirishish
uchun
biroz
taraddudlanadi, ammo topshiriqni uzoqroq bajaradi.
Sport musobaqalarida ham kuchlilar yaxshiroq natija
ko‘rsatadi, kuchsiz-lari o‘zlarini yo‘qotib qo‘yadilar.
Qo‘zg‘aluvchan bolaga o‘zini tuta bilish malaka-sini
tarbiyalash ma’lum sharoitlarda o‘zini to‘xtata
olishga o‘rgatish juda zarur. Kuchsiz tipdagi
bolalarga ko‘p harakat qilish, faollik ko‘rsatish
imkonini berish lozim.
Mashg‘ulotlarda bunday
bolalardan tez-tez so‘rab turish kerak, ularga faollik
va chaqqonlikni talab qiladigan vazifalarni topshirish
kerak. Kuchsiz tipda-gi bolalar ishchanlik holatlarini
kuchli tipdagilarga nisbatan tez yo‘qotadilar, shu-
ning uchun ularni charchashlikkacha olib bormaslik
kerak, aks holda tormozlanish jarayoni boshlanishi
mumkin. Muntazam olib boriladigan mashqlar
kuchsiz nerv
sistemasini mustahkamlaydi, ularning ishchanlik
qobiliyatini oshirib boradi. Nerv sistemasi kuchsiz
bolalar
yangi
sharoitga
qiyin
ko‘nikadilar,
yangiliklardan qochib yuradilar.
XULOSALAR
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak,
flegmatik bolalar -
harakatlari sust, kamgap, muayyan bir narsani
kuzatib, uzoq vaqt tinch o‘tira oladi. O‘z diqqatini bir
narsaga qaratib, tevarak-atrofdagilarga e’tiborsiz
bo‘la oladi. Uning har bir ishi va faoliyatida
qandaydir erinchoqlik holatlarini kuzatish mumkin.
O‘ziga berilgan
topshiriq va vazifalarni sira shoshilmay bajaradi.
Bunday
bola
ovqat
tanlamaydi,
bori
bilan
qanoatlanadi.
U
biror
vazifani
bajarishda
tengqurlaridan
orqada
qolib
ketishi
mumkin.
Bolaning xatti-harakatiga ko‘proq e’tibor bersangiz,
uning sustligi, savolingizga turib-turib javob berishi,
hozirjavob emasligi ma’qul tushmaydi. Bola o‘ylab
ish ko‘radi, o‘z faoliyatini rejalab, puxta bajaradi, u
zehnli, xotirasi yaxshi.
Xolerik bolalar
- bunday bola o‘z istagi va
maqsadini amalga oshirishi uchun hech narsadan tap
tortmaydi, erkalik qiladi, janjal ko‘taradi, qaysarlik
qiladi, lekin o‘z aytganini bajartiradi. Hamma narsa
uning irodasi va kayfiyatiga bog‘liq, uning yuz
ifodasi jonli. U goho qaysar, intiluvchan va
tavakkalchi bo‘lsa, goho e’tiborsiz, beixtiyor
«bajaruvchi» va indamas bo‘lib qoladi. U «buyuk
xayolpa-rast», O‘zi ta’sirlangan narsalarni oqizmay-
tomizmay san’atkorona va mahorat bilan so‘zlab bera
oladi.
Xolerik
mijozli
bolani
olov
bilan
qiyoslashingiz mumkin. Hattoki rasm solganda qizil,
to‘q ranglardan ko‘proq foydalanadi va voqea hodisa-
larni ifodali qilib aks ettiradi.
Sangvinik bolalar
- bola harakatchan, epchil.
Diqqati o‘zgaruvchan, bir narsaga bir daqidadan ko‘p
e’tiborini ushlab tura olmaydi. Uni kichkina chum-
chuqqa o‘xshatish mumkin: u hamma joyga bo‘lishga
ulguradi, hamma narsani bilishga intiladi. Kattalarga
uning xatti-harakati yoqavermaydi. Barcha uni birdek
jiddiy emas, e’tiborsiz, o‘z-o‘zini boshqara olmaydi
deydilaru, baribir yaxshi ko‘radilar, ko‘rmasalar
sog‘inadilar. Chuchuktomoq, tez-tez va oz-ozdan
tamaddi qiladi. Mevalarga o‘ch, tuzlamalarni jon-jon
deb yeydi. Tez uxlab, erta uyg‘onadi. Uning ichki
dunyosi tuyg‘ularga boy, ammo bu munosabatlarda
yaqqol namoyon bo‘lmaydi. Bunday bolaga ta’sir
ko‘rsatish uchun uning hurmatini, ijobiy munosa-
batini qozonish lozim.
Melanxolik bolalar -
bu tipdagi bolaning ichki
dunyosini sirli olam deyish mumkin. Ko‘proq
yolg‘izlikni qo‘msab, o‘zini chetga tortadi, tinch
o‘yin-larni izlaydi. Kayfiyatiga moslashish juda
qiyin. Qachon qarasangiz g‘amgin bo‘lib
yuradi, uni kuldirish amri mahol. O‘z yoshiga
nisbatan aqlli ko‘rinadi, uning man-tiqan fikr
yuritishlari kishini hayratda qoldiradi. Lekin unda
«kichkintoy» odat-
larini ham ko‘rish mumkin, barmoqlarini og‘ziga
solishi,
tirnoqlarini
tishlashi
va
boshqalar
g‘ashingizga tegadi-ki, uni ko‘p koyiysiz. Rasm
solish, kitob o‘qish jonu dili, bema’ni hikoyalar,
qo‘rqinchli voqealar, turli ertaklarni yoqtiradi.
Ma’qul
ko‘rgan
odamlari
bilan
emin-erkin
gaplashadi, aksincha uning diliga kalit topish juda
qiyin, u «indamaslar» qatoridan o‘rin olgan.
ADABIYOTLAR
[1]. Jalilova S.X - Maktabgacha yoshdagi bolalar
psixologiyasi. «Faylasuflar» nashriyoti Toshkent –
2017
[2].
Икромжонович,
Сойибназаров
Аббосжон. «Развитие учебных навыков в развитии
школьных учителей на основе публичных онлайн-
открытых
курсов».
Международный
журнал
по
оранжевым технологиям
2.11 (2020): 10-13.
[3].
Сойибназаров А. (2021, июнь). ЗНАЧЕНИЕ И
РОЛЬ
ОНЛАЙН-КУРСОВ
В
СИСТЕМЕ
ОБУЧЕНИЯ. В
международных
научно-
исследовательских конференциях
(стр. 129-132
[4].
Ikromjon, Y., & Shaxnoza, P. L. (2022,
November).
UMUMIY
O
‘RTA
TA’LIM
MAKTABLARIDA
JISMONIY
TARBIYA
O
‘QITUVCHISI
KASBINING
O
‘ZIGA
XOS
XUSUSIYATLARI VA TALABLARI. In
E Conference
Zone
(pp. 67-78).
[5].
Yo‘ldashev,
I.
(2023).
UMUMTA’LIM
MAKTABLARIDA O ‘QUVCHILARNI JISMONIY
TARBIYA O ‘QITUVCHISI KASBIGA QIZIQISHINI
SHAKLLANTIRISH SAMARADORLIGINI OSHIRISH
SHARTLARI
VA
METODLARI.
THEORY
AND
ANALYTICAL ASPECTS OF RECENT RESEARCH
,
2
(15),
39-45.
[6].
Qizi Po‘latova, S. I. (2023). VOLEYBOL-CHILAR
TAYYORLASH
JARAYONINI
BOSHQARISH.
Educational
Research
in
Universal
Sciences
,
2
(12), 46-50.
[7].
Qizi Po‘latova, S. I. (2023). VOLEYBOL O ‘YININI
O
‘RGATISHNING
PEDAGOGIK
ASOSLARI.
Educational
Research
in
Universal
Sciences
,
2
(10), 174-178.
[8]. Atamuxamedova Ma’suda Raximjanovna. Jismoniy
Mashqlar Ta’sirida Kardiorespirator Ko`Rsatkichlarning
O`Zgarishi. 2022/11. AMALIY VA TIBBIYOT FANLARI
ILMIY JURNALI. Maxsus son: “EKOLOGIYA VA
EKOLOGIK TA'LIM/ C 266-268
[9]. Atamuxamedova Ma’suda Raximjanovna .Saidova
Aziza
Yakubovna/
o’smirlarning Asosiy Ozuqalarga Bo’lgan Extiyoji
2022/11/
[10]. Melikuzievna, T. S. Use of Professional Terminology
in the Educational Process. International Journal on
Integrated Education, 3(12), 311-315.
[11]. Melikuzievna, T. S., & Alidzhanovna, N. A.
Innovative Methods of Interaction of Participants of the
Educational Process. JournalNX, 546-551.
