MAHALLIY NEFT BITUMLARINI KIMYO SANOATI
CHIQINDILARI ASOSIDA MODIFIKATSIYA QILISH
IMKONIYATLARI
Vapayev Murotjon
1
, Yakubov Bekzot
1
, Shomurodov Samandar
2
, Azimov Navruzbek
1
1
Toshkent amaliy fanlar universiteti, Gavhar ko’chasi 1, Toshkent 100149, Uzbekiston
2
Jizzakh
1
Toshkent amaliy fanlar universiteti, Gavhar ko’chasi 1, Toshkent 100149, Uzbekiston
2
Toshkent kimyo texnologiya institute, Alisher Navoiy ko’chasi 32, Toshkent 100011, Uzbekiston
murodjon.vapayevmail.ru,
https://doi.org/10.5281/zenodo.10470953
Ekologik muammolarni bartaraf etishda turli xil
sanoat chiqindilarni qayta ishlash va uning miqdori
hamda turlarini kamaytirish, shuningdek, hozirgi
kunda turli chiqindilarni kamaytirish, ulardan
ikkilamchi manba sifatida qayta foydalanish orqali
atrof
muhitga
chiqadigan
ekologik
salbiy
oqibatlarning oldini olish dolzarb bo‘lib kelmoqda.
Bundan tashqari, bevosita kelajak avlodga ta’lim
beruvchi muassasalaridagi o‘quvchi va talaba
yoshlarga, hatto shahar, qishloq va mahallalarda ham
chiqindilarni to‘g‘ri boshqarish ta’limini yo‘lga
qo‘yishdan iboratdir.
Xozirgi vaqtda dunyoda xar yili juda ko‘p
miqdorda yaroqsiz holga kelgan avtomobil shinalari
va ikkilamchi rezinotexnika maxsulotlari hosil
bo‘lmoqda. Bularning asosiy qismini shinalar tashkil
etib, ularning umumiy xajmidan faqat 15-20 % gina
qayta ishlanib yarim tayyor mahsulot sifatida
ishlatiladi. Yaroqsiz holga kelgan avtomobil
shinalarining qolgan qismi qulayroq qayta ishlash
texnologiyasi
bo‘lmaganligi
uchun
to‘planib
qolmoqda.
Shuning uchun yaroqsiz shinalarni samarali
utilizatsiya qilish, utilizatsiyadan keyin olingan yarim
tayyor maxsulotlarni ishlab chiqarishga yo‘naltirish
echimini kutayotgan dolzarb muammo bo‘lib, bu esa
bir vaqtning o‘zida ulardan qayta foydalanishni va
atrof muxit ifloslanishini oldini olish imkonini beradi.
Shuning uchun atrof muxit muxofazasi muhim
yo‘nalishlardan biri yaroqsiz avtomobil shinalarini
utilizatsiya qilish va qayta ishlatish xisoblanadi.
Mamlakatimizda rezina saqlovchi chiqindilar,
asosan eskirgan yaroqsiz avtomobil shinalar miqdori
yildan yilga oshib bormoqda. Bu chiqindilarning
sanoat miqyosida keng ko‘lamli ishlatilish sohalari
bo‘yicha olimlarimiz ilmiy-tadqiqot ishlarini olib
bormoqdalar.
Mahalliy neft bitumlarini rezina qatroni bilan
modifikatsiya qilib polimer-bitum kompozitsiyalar
olishda ishlatish imkoniyatlari bo‘yicha tadqiqodlar
o‘tkazdik. Tadqiqotlarimizda neft bitumining
umumiy massasiga nisbatan 10% gacha rezina
qatronini qo‘shib modifikatsiyalandi. Olingan
polimer bitum kompozitsiyalarining fizik-mexanik
xossalari o‘rganildi. Rezina qatronining muhim
xossalaridan biri uning tarkibidagi maxsus kimyoviy
birikmalar mavjudligi, asosan, antioksidantlar,
plastifikatorlar
olingan
polimer-bitum
kompozitsiyaning elastikligini oshirishga xizmat
qiladi.
Tarkibdagi
to‘ldiruvchilar
esa
kompozitsiyaning mexanik xossalarini yaxshilaydi.
Shu
bilan
birga,
ular
polimer-bitum
kompozitsiyaning strukturasini rostlaydi, adgezion
xossalarini
oshiradi
va
eskirishga
qarshi
chidamliligini kuchaytiradi.
Rezina qatroni bilan 200-220 °C haroratda neft
bitumini
modifikatsiya
qilinganda,
rezina
kompozitsiyasini
tashkil
etuvchilar
bilan
devulkanizatsiya jarayoniga uchrashi kuzatildi. Bu
jarayonning intensivligi qatron o‘lchamiga bog‘liq
bo‘lib, 0,05-0,1 mm bo‘lganda optimal darajaga
erishiladi. Rezina polimerli bitum kompozitsiyalar
olishning texnologik jarayoni sodda bo‘lib, asosan,
mexanik lopastli aralashtirgich bilan ta’minlangan,
hajmi 2–3 m
3
lik reaktorlar ishlatiladi.
Quyidagi jadvalda BNK 90/10 markali polimer-
bitum kompozitsyalarning fizik-mexanik xossalari
o‘zgarishining rezina qatroni miqdoriga bog‘liqligi
keltirilgan.
Modifi-
kator
miqdori,
%
Igna botish
chuqurligi,
0,1mm
25°S da
Xalqa shar
usuli
bo‘yicha
yumshash
harorati
Cho‘ziluv-
chanligi
25°S, sm
Alanga-
lanish,
°S,
Suv
shimuv-
chanligi,
%
Mo‘rt-
lilik
°S,
0
3,6-4,2
85-90
0,1
316
0,05
-14
2,0
2,2–3,2
88–95
0,5
315
0,04
-16
4,0
0,1–1,2
95–105
1,0
314
0,09
-17
6,0
0,6–2,2
95–104
1,1
315
0,10
-18
8,0
0,1–0,5
98–110
2,3
317
0,13
-19
10,0
0,1–0,2
99–110
3,1
318
0,13
-20
Olingan natijalardan ko‘rinib turibdiki rezina qatroni
ya’ni modifikator miqdori 6,0% dan kichik bo‘lgan
holatlarda
mo‘rtlilik
harorati
susayadi,
bu
ko‘rsatkichdan
oshgan
vaqtda
olingan
kompozitsiyaning qovushoqligi oshadi. Bu, o‘z
navbatida,
mahsulotning
yumshash
haroratini
oshiradi.
Buning
oqibatida
polimer-bitum
kompozitsiyaning plastikligi kamayadi. Rezina
qatroni 6% qo‘shilganda optimal natijalarga erishildi.
Shu bilan birga mahalliy neft bitumining fizik-
mexanik xossalari yaxshilanishi, 6% miqdor neft
bitumi iqtisod qilinishi hamda yaroqsiz shinalarni
samarali utilizatsiya qilish, utilizatsiyadan keyin
olingan yarim tayyor maxsulotlarni modifikator
sifatida ishlab chiqarishga yo‘naltirishga erishildi.
Yuqoridagi olingan ma’lumotlar tahlili, rezinali
polimer-bitum kompozitsiyalarning fizik-mexanik
xossalariga ko‘ra, analoglaridan ustundir. Ulardagi
mexanik va elastiklik xossalarining ustunligi
bitumlarning uzoq muddat xizmat qilishini, past
haroratlarda yoki haroratlar keskin o‘zgarishlariga
chidamliligini oshiradi, shu bilan birga, tebranma
silkinishlarga mustahkamligi oshadi.
Olingan
kompozitsiyalar
silliq
teksturali
gomogen massa bo‘lib, ruberoid tayyorlash va asfalt
ishlab chiqarishda hamda gidroizalyasion qoplamalar
sifatida ishlatilishi mumkin.
