SOVET VA ZAMONAVIY OʻZBEK TILSHUNOSLIGIDA METODOLOGIYA MUAMMOSI
Baxtiyor Rajabovich Mengliyev
Toshkent amaliy fanlar universiteti, tadqiqot professori, Gavhar koʻchasi 1-uy, Tashkent 100149,
Oʻzbekiston
https://doi.org/10.5281/zenodo.10439763
Annotatsiya.
Sovet tuzumi kommunizm qurishning asoslaridan biri sifatida sovet xalqini moʻljal qildi. Sovet xalqi kommunizm davrida
millatlar unifikatsiyasi natijasi boʻlishi lozim edi. Millatlar unifikatsiyasi tillar unifikatsiyasini taqozo etar edi. Tillar
unifikatsiyasi esa SSSR xalqlari tillarining qurilishi jihatdan “bir xillashuvi”ni taqozo etar, barcha milliy tillarning qurilishi
sunʼiy ravishda rus tili qurilishi qoliplariga solingan edi. Buning uchun milliy tilshunosliklar rus tilshunosligi
metodologiyasi asos ish koʻrdi. Milliy tillarda rus tili xususiyatlari boʻrttirildi. Bu, ayniqsa, tillarning tipologik xususiyatlari
namoyon boʻladigan fonetika va grammatikada yaqqol koʻzga tashlandi. Boshqa milliy respublikalar kabi Oʻzbekiston ham
mustaqillikka erishgandan soʻng oʻzbek tilshunosligi ham milliylasha boshladi. Bu oʻzbek tili fonetik-grammatik
qurilishning milliy talqin etilishida, sharq tasavvuf falsafasining lingvistik tadqiq metodologiyasi sifatida ilmiy muomalaga
kirishida namoyon boʻldi. Tasavvuf falsafasidagi zot va tajalli kategoriyasi tilga sistema sifatida yondashuvda, oʻzbek tilida
lison va nutqni farqlashda katta metodologik rol oʻynadi.
Kalit soʻzlar:
sovet tuzumi, kommunistik mafkura, sovet xalqi, millatlar unifikatsiyasi, tillar unifikatsiyasi, rus tili qoliplari, rus tilshunosligi,
milliy tilshunoslik, metodologiya, lingvistik tadqiq metodologiyasi, fonetika, grammatika, tasavvuf falsafasi, zot, tajalli,
subtansiya, aksidensiya, umumiylik, xususiylik, mohiyat, hodisa, tilga sistema sifatida yondashuv, lison, nutq
OʻZBEK SOVET TILSHUNOSLIGIDA
METODOLOGIYA MUAMMOSI
.
Ilmiy tadqiqotlarda metodologiya masalasi,
odatda, falsafada muhokama qilinadi. Xususiy
fanlarda empirik tadqiqotchilar esa koʻpincha bu
muammodan
qochishadi.
Holatni
nazariyotchi
tilshunos E.Koseriu lingvistikadagi nazariy va amaliy
tadqiqotlar orasidagi uzilishlar misolida quyidagicha
tavsiflagan edi: “tilshunoslik nazariyotchilari aniq til
dalillaridan kelib chiqishga kam eʼtibor bergani kabi
empirik tilshunoslar ham til hodisalari tadqiqida
falsafiy asoslar haqida oʻylamaydilar” [26, 6-7].
Bunday fikr oʻzbek tilshunosligida ham bir necha
marta aytilgan [11;3;26;10]. Uzoq yillar davomida
oʻzbek lingvistlarining metodologik masalalarga
murojaati, asosan, ishning kirish qismida marksizm-
leninizm taʼlimotidan olingan ayrim iqtiboslar bilan
cheklanar edi. Ularda ilgari surilgan gʻoyalar aslida
tadqiqotning mazmuni bilan bogʻlanmas edi.
Tadqiqot usuli esa borliqni dialektik talqin qilish deb
tan olinardi. Ammo tadqiqotning oʻzi empirik
tavsifdan nariga oʻtmas, tadqiqot va uning tayinlangan
metodologiyasi orasida uzilish vujudga kelar edi.
Metodologiya masalalariga alohida diqqat qilingan
nazariyotchilar ishlarida esa yuqorida E.Koseriu
taʼkidlagan nuqson boʻrtib turar edi. V.Solnsev,
A.Chikabova, P.Uorf, S.Ulman, E.Sepir, N.Chomskiy
kabi tilshunoslarning asarlari – buning yorqin dalili
[26].
XX asr yevropa tilshunosligi qatʼiy bir
metodologik mezonlarga tayangan muayyan tillar
lingvistikasi
bilan
faxrlana
olmaydi.
Ayni
tadqiqotlarda bir vaqtning oʻzida bir necha
metodologik prinsip qoʻllangan. Bu jihatdan XIX asr
tilshunosligi birmuncha ijobiy holatda edi. Masalan,
XIX
asrda
faoliyat
koʻrsatgan
A.Shleyxer,
V.Humboldt,
Ya.Grimm,
F.Bopp,
A.Potebnya,
V.Vostokov, F.Fortunatov kabi tilshunoslarning har
xil
tillar
tavsifiga
bagʻishlangan
mukammal
tadqiqotlarida
bir
xil
metodologik
asoslarga
tayanilganligini koʻramiz [26].
Oʻzbek sistemaviy tilshunosligida ham bir xil
metodologik tamoyillar asosida bajarilgan ishlarni
uchratish mumkin. Bu holat, ayniqsa, S.N.Ivanov,
H.Gʻ.Neʼmatov va ularning izdoshlari tadqiqotlarida
koʻzga tashlanadi. Biroq ularda yaxlit oʻzbek tilining
emas, balki ayrim sathlarining sistemaviy xususiyati
oʻz tavsifini topgan, xolos.
Oʻtgan asrda oʻzbek tili rus tili qonuniyatlari
asosida oʻrganilib keldi. Rus tilshunosligi metodologik
asos vazifasini oʻtadi. Shu boisdan metodologiya
masalasi kun tartibiga chiqmadi. Maʼlumki, bir tilni
boshqa tillar qolipi asosida oʻrganish har doim ham
oʻzini oqlamagan. Ayniqsa, bu holat turli qurilishli
tillar haqida gap ketganda yaqqol namoyon boʻladi.
XX asrning 60-yillaridayoq ilgʻor tilshunoslar,
jumladan, rus tilshunoslari bu metodologik asosning
gʻayriilmiy va gʻayritabiiy ekanligini taʼkidlashgan
edi.
Buni
S.N.Ivanov,
V.Guzev,
D.Nasilov
tadqiqotlarida koʻramiz [11, 6-10].
Kommunistik mafkura hukmronligi sharoitida
oʻzbek tilshunoslari yuzaga kelgan mavjud holatni
tanqid qilish huquqidan maʼnan mahrum edilar. Faqat
mustaqillik tufayli bu nuqsonlar ochib berila boshladi.
Bunda
A.Hojiyev,
A.Nurmonov,
N.Mahmudov,
M.Mirtojiyev,
Gʻ.Zikrillayev,
Yo.Tojiyev,
R.Sayfullayeva kabi tilshunoslarning bildirgan fikrlari
diqqatga sazovor [21; 29]. Oʻzbek tilshunosligi
dadillik bilan ushbu kamchilikdan qutulish yoʻllarini
axtardi. Sovet davlati va mafkurasi barbod boʻlgandan
soʻng Oʻzbekiston Respublikasining tajriba-tayanch
maktablarida 1998-99 oʻquv yilida sinalgan va bugun
taʼlim tizimiga joriy etilgan ona tili taʼlimi dasturi bu
yoʻldagi dastlabki amaliy qadamlardan boʻldi. Bunga
shu asosda amin boʻlish mumkin. Oʻtgan asrning 50-
60 yillarida oʻzbek tilshunosligida oʻzbek tilida
ajratilgan unlilar sistemasi, singarmonizm hodisasi,
morfemalar,
soʻz
turkumlari,
morfologik
kategoriyalar, gap boʻlaklari, sodda va qoʻshma gaplar
rus tilidagi shunday hodisalar bilan aynan deb
qaralgan. Mazkur dasturda oʻzbek tilining oʻziga xos
xususiyatlari yorqin aks ettirilgan va zikr etilgan
hodisalar rus tilidagidan tubdan farq qilishini
koʻramiz. Masalan, oʻzbek tilidagi taqlidlarni olaylik.
Ularning gap boʻlagi boʻlib kelishi tilshunos
R.Qoʻngʻurov tomonidan atroflicha tavsiflangan.
Biroq sovet davrida aksar turkiyshunoslar rus tili soʻz
turkumlari tarkibi va tasnifi anʼanalarini buzishga
jurʼat eta olmadilar. Maʼlumki, flektiv tillarda taqlidlar
miqdori juda kam va borlari ham nutqda bu tillarning
tipologik tabiatiga mos ravishda feʼlga xos fleksiyalar
bilan namoyon boʻladi:
myaukat, taraxtet, myaukaniye
kabi. Turkiy tillarda esa asl holat butunlay boshqacha:
birinchidan
, turkiy tillarda taqlidlar miqdoran
juda koʻp va ular muhim ifoda va tasvir vositasi;
ikkinchidan
, taqlidlar turkiy tillarda qoʻshimcha
qabul qilmasdan barcha gap boʻlagi vazifasida kela
oladi.
Toʻgʻri, taqlidlar – maʼnoviy jihatdan
gʻayrioddiy, boshqa soʻz turkumlariga oʻxshamaydi.
Biroq bu ularni mustaqil soʻzlar sirasidan chiqarishga
asos boʻla olmaydi. Unda gʻayrioddiy semantikaga
ega olmoshlar masalasini ham oʻylab koʻrish kerak
boʻlar edi.
Demak, taqlidlarni mustaqil soʻzlar sirasiga
kiritish – oʻzbek tilining oʻziga xos xususiyatidan
birini xolis baholash demakdir. Shuningdek, uni
ot,
sifat, son
atamalari qatorida birikma holatisiz (yaʼni
taqlid soʻzlar
demasdan)
taqlid
deb ishlatish
maqsadga muvofiq. Bu va bu kabi misollarni koʻplab
keltirish mumkin. Umuman, yuqorida zikr etilgan
dasturda oʻzbek tilining ontologik xususiyati talqini
oʻz ifodasini topgan.
Yana bir misol. Maʼlumki, oʻzbek tilida rod
kategoriyasi yoʻq. Biroq 50-60 yillarda oʻzbek tilida
ham rod kategoriyasini ajratishga urinishlar boʻlgan
(12;14;15). Ammo hech bir oʻzbek tilshunosi “nega
oʻzbek tilida rod kategoriyasi boʻlishi kerak” degan
savolni qoʻymagan. Chunki “andoza” tilda rod
kategoriyasi mavjud edi. Shu boisdan oʻzbek tilida
ham rod kategoriyasiga aloqador nimanidir axtarib
topishga harakatlar boʻlgan. Oʻzbek tilidagi
Salim –
Salima, shoir – shoira
yoki
xoʻroz – tovuq, sigir –
buqa
kabilar mohiyatan ruscha rod kategoriyasiga
yaqin boʻlganidan ular bu kategoriyaga nisbat
berilgan. Natijada oʻzbek tilida rod uch koʻrinishda:
morfologik (
shoir – shoira
), leksik (
sigir – buqa
), va
sintaktik (
ayol oʻqituvchi – erkak
oʻqituvchi
) yoʻl
bilan hosil qilinadi degan gʻayriilmiy daʼvolar ham
paydo boʻlgan [14].
Koʻrinadiki,
tadqiq
metodologiyasining
ahamiyati, barcha fanlar oʻrganish manbaida
boʻlganidek, lisoniy sistema tadqiqida ham behad
katta. Notoʻgʻri va nomaqbul metodologiyaga
tayanishning
zararli
oqibatlarini
oʻzbek
tilshunosligining oʻtgan asr holatida ochiq-oydin
kuzatamiz.
Shu
boisdan
quyida
tadqiq
metodologiyasining ahamiyatini alohida va chuqurroq
koʻrib chiqish lozim deb topildi.
Tadqiqot uchun metodologiya, ilmiy tadqiqot
gʻoyasi dasturulamal, yoʻlchi yulduz vazifasini oʻtaydi
[17; 3; 26; 8; 31; 7; 27]. Agar tadqiqotchi zarur
metodologik asoslarni uqib olmasa va tadqiq
manbaiga onglilik bilan tatbiq etmasa, hech qachon
manbaning ontologik xossalarini xolis baholay
olmaydi. Uning uchun zarur metodologik omillar
oʻrnini esa boʻlmagʻur eklektik qarashlar egallaydi.
Tadqiqotchilar
fanlar,
ayniqsa,
tabiiyotshunoslik
tarixida
falsafadan
qutulish
yoʻllarini axtarganliklarini taʼkidlashadi. Biroq ular
falsafani qanchalik haqorat qilishmasin, oʻzlari
shunchalik boʻlmagʻur, qoloq, vulgar falsafiy
qarashlarning quliga aylanib qolganliklarini qayd
qilishgan [26, 3]. Sharq donishmandlari ham
madaniyat va maʼnaviyatda metodologiyaning beqiyos
roliga alohida ahamiyat berishgan. Sharq maʼrifiy
adabiyotida metodologiyasiz yoki uni ongsiz qabul
qilgan tadqiqotchi koʻr yoki qorongʻulikdagi kishiga
qiyoslangan.
Sharq tasavvufshunoslari, xususan, Alisher
Navoiy qarashlarida bilishning umummetodologik
prinsiplari tajalli (aksidensiya)lar orqali zot (Haq) ni
anglash jarayoniga qiyosan bayon qilinadi. Buyuk
mutafakkir Alisher Navoiy “Lisonut-tayr” dostonidagi
“Maʼrifat vodiysining vasfi” faslida bilish, bilishning
murakkabligi, bilish manbaini tadqiq etish usulining
turli-tumanligi va ularning koʻpincha bir-biriga zid
kelishini bayon etadi. Zero, bilish manbai serqirra va
bilish usullari ham rang-barang. Shuningdek, hodisani
turli tomondan har xil tadqiq usuli bilan oʻrganish
mumkin va zarurligi ham haqiqat. Bir usul orqali
qoʻlga kiritilgan natija ikkinchi usul natijalariga zid
kelganda, tadqiqotchi oʻz natijasini ustun qoʻyishi hali
uning metodologik kamolot darajasiga yetmaganidan
dalolat beradi.
“Lisonut tayr” dostonidagi “Koʻrlar va fil
hikoyati”da bilish jarayonining ikki – fahmiy
(empirik) va idrokiy (nazariy) bosqichi va ularning
oʻzaro munosabati mahorat bilan tasvirlangan.
Maʼlumki, koʻrlar faqat paypaslash, yaʼni hissiy bilish
imkoniyati bilan cheklangan. Shoir tashqi alomatlar
asosida hosil qilingan bilimlarni fahmiy (empirik)
bilim va uning sohiblarini “koʻrlar” deb ataydi. Zero,
narsaning tashqi alomatlari bilan shugʻullangan
tadqiqotchilar hech qachon mohiyatga “shoʻngʻiy
olmaydi” – uni koʻra olmaydi. Koʻrlar filning barcha
aʼzolarini yaxlit idrok qilishga qodir emas. Demak, bu
oʻrinda “koʻrlik” – umumlashtirish qobiliyatiga ega
emaslik.
Boshqacha
aytganda,
“koʻr”
soʻzi
“mukammal
bilish,
mohiyatni
anglash
metodologiyasidan yiroq” maʼnosida qoʻllanadi.
Mohiyatni anglash esa “orif”ga – metodologiya bilan
qurollangan tadqiqotchiga xos. Shoir orifni koʻrlarga
qarama-qarshi qoʻyadi. Orif – “ komili biyno”, yaʼni
mohiyatni koʻra oladigan yetuk inson. Shu bois fil
hissiy bilimlar bilan cheklangan koʻrlarga nisbatan
“komili biynogʻa chun erdi yaqin” (Alisher Navoiy).
Koʻrlar filning oldida turishsa-da, hissiy bilimlarning
quliga aylanib qolganliklari sababli, uni turlicha
tasavvur etadilar.
Umuman olganda, Alisher Navoiyning bilish
haqidagi fikrlaridan quyidagi umumiy metodologik
xarakterdagi xulosalarga kelish mumkin:
1)
bilish oʻta murakkab va mashaqqatli
jarayon;
2)
bilish manbai oʻta serqirra va rang-barang,
tadqiqotchi ulardan ayrim tomonlarnigina toʻla
oʻrganishga erishadi;
3)
manbani turli tomondan va turli usulda
oʻrganish mumkin;
4)
bilishda tadqiqotchi dunyoqarashi katta
ahamiyatga ega [22].
Koʻrinadiki, sharq va gʻarb falsafasida ilmiy
bilish metodologiyasiga munosabat birday va tom
maʼnodagi ilmiy bilish va metodologiya dialektik
aloqadorlikda, biri ikkinchisini taqozo etish holatida.
Xoʻsh, ushbu metodologiyaga munosabat
nuqtayi nazaridan oʻzbek tilshunosligi qanday
baholanmogʻi lozim?
Oʻtgan asrning 40-60 yillarida shakllangan
oʻzbek grammatik taʼlimotining asoschilari ham
metodologiyadan xoli emas edilar. Biroq ular uchun
metodologiya vazifasini milliy tillarning rus tiliga
yaqinligini “ilmiy” asoslashga qaratilgan taʼlimot oʻtar
edi. Bu metodologik tamoyillarga I.Stalinning
“Marksizm i voprosы
yazыkoznaniya” asarida asos
solingan edi. Natijada 60-70-yillarda sobiq shoʻro
tuzumi hududidagi yuzdan ortiq millat va elatning
yagona xalq – sovet xalqiga aylanayotganligi haqida
tarixiy uydirmalar vujudga keldi. Barcha ijtimoiy-
gumanitar fanlar boʻyicha olib borilayotgan ilmiy-
tadqiqot ishlarining maqsadi ham mana shu soxta
“haqiqat”ni asoslashga qaratilgan edi. Bu esa milliy
tillar qurilishi tadqiqida ham oʻz aksini namoyon qila
boshladi.
Hatto
“grammatika internatsionaldir”
qabilidagi uydirma tezislar vujudga keldi [30, 28-50].
Shuning uchun hukmron kommunistik mafkura milliy
ilmiy kadrlarning oʻz tadqiqotlari metodologik asoslari
bilan chuqur shugʻullanishlarini xohlamas, ularning
tayyor qilib berilgan metodologik asoslarning koʻr-
koʻrona tatbiqi bilangina cheklanib qolishlari tarafdori
edi. Shu tarzda oʻzbek tilshunosligida rus tili qurilishi
andozaliligi oʻrnashdi va bugungi kungacha fanda bu
chayir illat mustahkam oʻrnashdi. Shuning uchun
millatning
barqaror
sifatlarini
tadqiq
qiluvchi
tilshunoslik, adabiyotshunoslik, psixologiya, tarix kabi
fanlarning haqiqiy rivoji olimlar tomonidan ilmiy
tadqiq metodologiyasini chuqur anglashlari, ularning
tabiat, jamiyat va tafakkur hodisalariga munosabatini
teran uqishlari, tadqiq manbaiga ongli va izchil tatbiq
etishi bilan uzviy bogʻliq.
Tasavvufda, shuningdek, dialektik falsafada
har qanday tadqiq manbaining serqirra ekanligi, shu
bois tadqiq manbai va predmetini aynanlashtirishdan
chekinish tadqiq jarayonidagi muhim omillardan [20;
25; 32; 22]. Tadqiq manbaining serqirraligi bilan
uning mustaqilligi, haqqoniyligi, obyektivligi va
murakkabligi xossalari chambarchas bogʻlangan.
Zotan, maʼlum bir til tavsifiga oʻzga tillar mezonlari
asosida yondashish ilmiy subyektivizmni vujudga
keltiradi.
Muayyan bir til, deylik, oʻzbek tili – tadqiq
manbai sifatida oʻziga xos ontologik xususiyatga ega
haqqoniy mavjudlik. Uni oʻzga til mezoni bilan
oʻlchash va baholash tadqiq xolisligiga putur
yetkazadi. Qiyoslashni oʻlchash bilan aynanlashtirish
esa metodologik nuqtayi nazardan qoʻpol xato [34; 16;
13]. Albatta, maʼlum bir til tavsif va talqin etilar ekan,
tilshunos tilning umumiy qurilish xossalari, lisoniy
birliklarning umumiy tabiati, tilning qurilish, yashash
va rivojlanish qonuniyatlari oʻlchovi asosida tadqiq
manbaiga yondashishi lozim.
Maʼlum bir til qurilishining haqqoniy va
xolisona talqini esa til haqidagi falsafiy-metodologik
nuqtayi nazardan toʻgʻri ishlab chiqilgan taʼlimot
asosidagina berilishi mumkin.
OʻZBEK
ZAMONAVIY
TILSHUNOSLIGIDA
METODOLOGIYA
MUAMMOSI
.
Milliy mafkuraning shakllanishi millatning
oʻzligini anglashi bilan bogʻliq. Millatning oʻzligi
bevosita uning madaniyati, tarixi, psixologiyasi, milliy
ongi kabilarda oʻz ifodasini topadi.
Jahon fanida til va ongning oʻzaro aloqadorligi,
tilning inson mohiyatini belgilovchi omil, tafakkur
mahsulini moddiylashtiruvchi vosita ekanligi hamda
uning ijtimoiy ahamiyati masalalariga bagʻishlangan
rang-barang fikr koʻp. Tilshunoslik fani ham maʼlum
bir davrlarda buni oʻzining asosiy muammosi sifatida
qaragan. Biroq sovet fani milliylik bilan bogʻliq
masalaning birortasini ham kun tartibiga qoʻymagan.
Oʻzbekistonda faqat milliy mustaqillik tufayli milliy
ong va fikrlash muammo oʻlaroq vujudga keldi. Til
orqali borliqni idrok etishning ahamiyati va oʻziga
xosligi masalasiga jiddiy eʼtibor berila boshladi.
Til
tilshunos
va
amaldorlar
hukmiga
boʻysunmaydi. Uni gʻayritabiiy qolipga solish yoki
uni tozalashga urinish doim samarasiz boʻlgan. Til
oʻzining tabiiy qonuniyatlariga ega, u har xil tavsif va
tadqiqlarga
befarq.
Uning
oʻz
sohibiga
boʻysunmasligini targʻib qiladigan naturalizm oqimi
tilshunoslik fanining mustaqil yoʻnalishi sifatida uzoq
yillar hukm surganligi – buning yorqin dalili. Jahon
tilshunosligining taniqli namoyandalari boʻlgan
Avgust Shleyxer, Maks Myuller, Moriso Rapp,
Vilgelm Uitni kabi olimlar asarlari bu oqim ilgari
surgan gʻoyalarni oʻzida mujassamlashtirgan.
Tadqiq manbaining, masalan, oʻzbek tilining
murakkabligi unga falsafa va tasavvufning juzv va
kull, zamonaviy falsafaning butun va boʻlak,
umumiylik
va
xususiylik
dialektikasi
asosida
yondashilgandagina toʻliqroq ochilishi mumkin.
Oʻrganish
manbai
murakkabligi
masalasi,
murakkablik hodisasining ontologik tabiati ham
falsafiy adabiyotlarda atroflicha oʻrganilgan [22; 8; 2;
9; 6].
Maʼlumki, butunlik boʻlaklardan iborat. Biroq
uni oddiy “yigʻindi” darajasida joʻnlashtirish
tadqiqotchini adashtiradi. Misol sifatida quyidagi toʻrt:
1)
A_______ B
2)
B_______ C
3)
C_______ D
4)
A_______ D
toʻgʻri chiziqdan tashkil topgan geometrik figuraga
diqqat qilaylik (1-chizma):
1-chizma
Bu figuralar garchi bir xil tashkil etuvchi
unsurga ega boʻlsa-da, har bir butunlik (figura)ning
oʻziga xos qonuniyat va munosabatlari mavjud.
Demak, aytish mumkinki, bir qarashda oʻzbek tilidagi
-lar
qoʻshimchasi
l
,
a
,
r
tovushlarining oddiy
yigʻindisiga,
toʻgʻri
chiziqlarning
mexanik
birlashuviga oʻxshaydi. Xolbuki
,
-lar
morfemasining
mohiyati uni tashkil etuvchi tovushlar mohiyatidan
tubdan farq qiladi. Fonema va morfema oʻrtasidagi
bunday tafovut barcha tilshunoslar uchun ayon. Biroq
uylar
soʻzshakli
uy
va
-lar
qoʻshimchalarining
yigʻindisimi degan savolning qoʻyilishi ham tabiiy.
Aytilganidek, har bir tilshunos
-l + -a + -r
# -lar
morfemasi tengsizligining haqqoniyligini eʼtirof
qilgani holda,
-uy + -lar
# uylar
tengsizligida ham
ushbu holatni koʻrishdan tiyiladi. Bu tengsizlik
muammosi oʻzbek tilshunosligida shu kungacha
qoʻyilmagan. Vaholanki, tilshunoslikda koʻp hollarda
soʻzshakllarning oʻzak va qoʻshimcha, soʻz birikmasi
va gapning soʻzlar yigʻindisi sifatida eʼtirof etilishi
tadqiqotchi
ongida
metodologik
“boʻshliq”
mavjudligidan dalolat beradi. Metodologik nuqtayi
nazardan bu kabi har xil tengsizliklar esa mohiyatan
bir xil. Ularni jadvalda quyidagicha umumlashtirish
mumkin:
Tadqiqotchi “butun boʻlaklarning yigʻindisiga
teng emas” tezisidan kelib chiqqan holda jadvaldagi
butunliklar mohiyatini uning tarkibiy qismlaridan
emas, balki boshqa – yuqoriroq sathdan izlashi va
boshqa sistemada ochishi lozim.
Lisoniy sistema tadqiq qilinar ekan, uning
sathlarini ajratishda barcha tilshunoslar hamfikr. Biroq
morfemalar mohiyatini ochishda mutlaqo mustaqil
holda ish yuritiladi. Ularni tashkil etuvchi fonemalar
mohiyatiga eʼtibor qaratilmaydi. Boshqa nutqiy
birliklar – soʻzshakl, soʻz birikmasi va gap mohiyatini
ochishda
bevosita
ularni
tashkil
etuvchilarga
tayaniladi.
Bu
esa
falsafiy
nuqtayi
nazardan
metodologik xato. Zotan, har bir lisoniy birlikning
mohiyati oʻz sathi doirasida ochiladi. Biroq sathlar
boʻylab yana bir pogʻona yuqoriga koʻtarilish asosida
butunlay yangi muammo yuzaga chiqadi.
Lisoniy sistemaning oʻzi ham alohida
murakkab butunlik. Unda ham sathlarning oddiy
arifmetikasini koʻrish tadqiq metodologiyasiga, yaʼni
[
til
# fonetik sath + morfologik sath + leksik sath +
sintaktik sath + uslubiy sath
]
ga zid.
Til – tarkibiy qismlari majmuidan ancha katta
boʻlgan oʻziga xos butunlik. Uning mohiyati tarkibiy
qismlari mohiyatidan keltirib chiqarilishi mumkin
emas. Shuningdek, morfema fonemalardan, soʻz
birikmasi hamda gap leksema va morfemalardan
uzilmaganidek, til ham butunlik sifatida oʻz sathlariga
qismlar sifatida munosabatda boʻladi. Shu oʻrinda
geometriyaning juda oddiy, biroq asrlar davomida
mutaxassislar eʼtiborini jalb qilib kelayotgan
muammoli bir hodisasiga diqqat qilish zarur. U:
figurasidagi AB toʻgʻri chizigʻining oʻzi mansub
butunliklarga munosabati masalasi. Bu figuraga xos
[AB] chizigʻi uchburchakning tomoni sifatida
uchburchak
qonuniyatiga
boʻysunadimi
yoki
kvadratning tomoni sifatida kvadrat qonuniyatigami?
Bu savol tadqiq etilayotgan muammoga bevosita
daxldor. Muammoni
2 + 3 = 5
arifmetik hodisasida
ham koʻrish mumkin. Boshqacha aytganda, bu yerda
5
soni
2
va
3
sonlarining yigʻindisi, biroq faqat shu
yigʻindigina
5
ni hosil qilmaydi. Zero,
1
va
4, 10-5, (
25
,
6
25
,
6
)
va shu kabi minglab amal
vositasida mazkur yigʻindi – natijani keltirib chiqarish
mumkin. Muammoning yechimi shundaki,
5
oʻziga
xos alohida butunlik, u, jumladan, (faqat emas)
2
va
3
yigʻindisiga ham teng boʻla oladi. Biroq tarkibiy
qismlar asosida yondashuv
5
ning mohiyatini
oydinlashtira olmaydi.
5
soni – birlik sonlar tizimidagi
4
va
6
raqamlari orasidagi butun son. Bu tizimda
mazkur birliklar orasida
5,1
yoki
5,8
miqdorlari yoʻq.
Ular kasr sonlar turkumiga mansub. Oʻz navbatida,
alohida butunlik sifatida olinganda butun va kasr son
yigʻindisi oʻlaroq qaralishi ham mumkin emas.
Tarkibiy qismlar yigʻindisi # butunlik
hodisasini bevosita lisoniy hodisalarda koʻrishga
harakat qilamiz. Chizmada berilgan butunliklar –
morfema, soʻzshakl, soʻz birikmasi, gap va, umuman,
tilning mohiyatini, ularning tarkibiy qismlariga
munosabatini anglash ehtiyoji masalaga matematik
hodisalar
misolida
yondashishni
taqozo
etadi.
Chizmada aks etgan butunliklar mohiyati ham
ularning tarkibiy qismlari orqali emas, balki oʻzlari
mansub tizim birliklari orasida tutgan oʻrni asosida
oydinlashtirilishi lozim. Moddiy tomoni
l
,
a
,
r
tovushlari yigʻindisidan iborat -
lar
morfemasining
mohiyati morfemalar tizimida,
uy
+ -
lar
soʻz va
qoʻshimchalari yigʻindisi soʻzshakllar tizimida,
bola
,
uyqu
soʻzshakllaridan tashkil topgan
bola uyqusi
soʻz
birikmasining mohiyati soʻz birikmalari tizimida,
bola
va
uxlamoq
soʻzlari birikishidan hosil boʻlgan
Bola
uxladi
gapining mohiyati esa gap tizimidagina
ochiladi. Dialektik falsafa va mantiqning umumiylik
va xususiylik, mohiyat va hodisa, imkoniyat va
voqelik, sabab va oqibat kategoriyalari asosida
tushuniladigan bu xususiyatlar tilshunoslikda lison va
nutq
hodisalarini
ongli
va
izchil
farqlash
metodologiyasida oʻz aksini topgan. Eʼtiboringizga
chizmalar asosida havola etilgan morfem butunlik –
tilning morfemalar tizimi birligi. Shuning uchun
tovushlarning oddiy birikishiga teng emas.
Uylar, bola
uyqusi, bola uxladi
hosilalari butunlay boshqa
bosqich – nutq hodisalari. Ular lisoniy birliklar –
Mohiyatlar
voqelanishi
Boʻlaklar
yigʻindisi
Munos
abat
Butunlik
Fonemalar
l+a+p
#
-
lar
Morfemalar
-lar+-
imiz
#
-
larimiz
Leksemalar
bola+uyq
u
#
bol
a uyqusi
morfema va leksemadan farqlanadi.
Uylar
soʻzshakli –
uy
leksemasi va
-lar
qoʻshimchasi voqelanishi asosida
vujudga kelgan nutqiy hosila. Shuning uchun
uylar
soʻzshaklining mohiyati hodisa sifatida soʻzshakl
mohiyatidan qidirilishi lozim. Soʻzshakl esa nutqning
tovush (harf), boʻgʻin, soʻz, soʻz birikmasi, gap va
matn kabi nutqiy birliklar tizimida mohiyatini
namoyon
qiladi.
Ushbu
tizimda soʻz nutqda
qoʻllangan eng kichik atov birligi xossasiga ega.
Demak,
uylar
soʻzshakli lisoniy birliklar
majmui emas, balki nutqda namoyon boʻlgan hodisa.
Qiyoslang:
2+3
qoʻshilmasidan hosil boʻlgan
5
oʻz
birliklari tizimida
4
va
6
oraligʻidagi butun son.
Uylar
hosilasi (yoki
5
) shu muayyan holatda
uy
va -
lar
(yaʼni
2
va
3
) morfemalarining nutqiy voqelanishi. U
uy
tub soʻzi va -
lar
koʻplik son qoʻshilmasining oʻzaro
birikishi, yaʼni munosabatga kirishishdan tashkil
topgan. Shuning uchun
uylar
soʻzshakli mohiyatini
aniqlash uchun dastlab lisoniy va nutqiy birliklar
mohiyatini ochish zarur. Bu yana lison va nutq
oppozitsiyasi sari undaydi. (Ushbu oʻrinda ikki
terminga izoh berish lozim: 1)
lison
termini mohiyatan
davr tilshunosligi, xususan, F.de Sossyur qoʻllagan
langue
termini qiymatiga muvofiq keladi. Oʻzbek
tilshunosligida oʻtgan asrning 70-90- yillarida rus
tilidan tarjima qilingan
til
koʻp maʼnoli soʻzi
langue
termini maʼnosini ifodalash uchun qoʻllanib keldi
[24]. Ushbu maʼnoning qoʻllanish doirasi kengayishi
bilan nutqiy noqulaylik vujudga kela boshladi. Shu
bois tilning tizimiy qurilishi maʼnosidagi
langue
terminini
lison
bilan berish birmuncha afzalliklarga
ega: a)
lison
soʻzi
zamiridagi
maʼno
muayyanlashadi, koʻp maʼnoli
til
soʻzining umumxalq
ongidagi maʼnosi esa bunga toʻsqinlik qilar edi; b)
oʻzbek tilida
-
iy
qoʻshimchasi orqali yasalgan
lisoniy
sifati vositasida hosil qilingan soʻz
birikmalariga ilmiy nutqda koʻproq zarurat seziladi; 2)
ixtilof
terminini falsafa va fandagi
dialektika
termini
oʻrnida qoʻllash maqsadga muvofiq. Sharq tasavvuf
falsafasiga metodologik omil sifatida tayanilar ekan,
undagi zarur terminlarni ham oʻzlashtirish lozim
boʻladi.
Bugungi kunda “lison” va “lisoniy birlik”
tushunchalari oʻzbek tilshunosligi uchun yangilik
emas. Maʼlumki, har bir lisoniy birlikda umumiylik,
yaʼni lisonning mohiyati oʻz aksini topishi va
muayyanlashish
lozim.
Bu
–
dialektikaning
umumiylik va xususiylik ziddiyatiga qoʻyadigan
asosiy talabi [33; 1]. Shuning uchun aytish mumkinki,
har bir lisoniy birlik yuqorida aytilgan umumlisoniy
xususiyat – oʻz sathining kategorial xususiyatlari
hamda oʻzining xususiy maʼno va vazifasiga ega
butunlik (bu haqda qarang: [18; 19; 23; 20; 25; 28].
Tilshunoslar zimmasidagi vazifa har bir lisoniy
birlikning muayyan maʼnosidan boshlab unda aks
etuvchi umumlisoniy xossasigacha aniqlashdan iborat.
Shundagina lisoniy birlikning mohiyati ochilganligi
haqida hukm chiqarish mumkin.
Nutq – lisonning voqelanishi, bunda u yaxlitlik
sifatida namoyon boʻladi. Boshqacha aytganda, har bir
nutqiy voqelanishda leksik, morfologik, sintaktik,
uslubiy sathlardan iborat boʻlgan yaxlit tizim oʻzining
barcha
xossalaridan
“namuna”
olgan
holda
voqelanadi.
Bir
sath
ikkinchisining
nutqiy
voqelanishida “koʻmakchi” maqomida boʻladi.
Koʻrinadiki, nutqdagina lisoniy sathlararo
ziddiyat bartaraf boʻladi. Ziddiyat oʻrnini uygʻunlik
egallaydi. Har bir nutqiy parcha – tilning bevosita
voqelanishi hamda “soʻngan” lisoniy ziddiyat sifatida
barcha
zaruriy
sathlarning
hamkorlikda
voqelanishi
mahsuli. Lisonning butunligi uni oʻz
tarkibiy qismlari yigʻindisidan kattaroq alohidalik
sifatida qarashni talab qiladi. Yaʼni nutqiy
voqelanishda
bu
zaruriy
qismlarning
oʻzaro
hamkorligini anglash tadqiqotchidan butun-boʻlak
dialektikasini
in abstracto
holatida emas qabul qilishni
emas, balki anglash va qoʻllay bilishni, shuningdek,
bilish dialektikasining ikki bosqichini teran idrok
qilishni taqozo etadi.
Bilishning biri ikkinchisini taqozo etish
munosabatidagi bosqichlari va ularning tabiati haqida
sharq
tasavvuf
dialektikasida
ham
qimmatli
maʼlumotlar
bor.
Maʼlumki,
mashhur
sharq
faylasuflari Ibn Rushd, Ibn Arabiy, Abu Nasr Forobiy,
Farididdin Attor, Jaloliddin Rumiy, Alisher Navoiy,
Abdurahmon Jomiy kabilar fahm va idrok, ularning
ixtilofli munosabati, ular asosida hosil qilinadigan
bilimlar haqida oʻz davri uchun ham, bugun uchun
ham qimmatli fikrlarni bayon etishgan. Afsuski, bu
haqdagi maʼlumotlar bugungi fan va amaliyot uchun
bevosita ularning oʻz asarlari orqali emas, balki ular
ishlarining
yevropa
tillariga
tarjimalari
orqali
“kantcha” va “hegelcha” rivojlantirish va talqinlar
asosida kirib keldi. Vaholanki, tasavvufda zot (shartli
maʼnoda
substansiya
) va tajalli (shartli maʼnoda
aksidensiya
) ziddiyati vositasida nafaqat borliqning
mohiyati, balki uni oʻrganish usullari, bilishning
fahmiy
(tajallining
tashqi
belgi-xususiyatlarini
tavsiflash) va idrokiy (zotni ochish) bosqichlari turli
saviyadagi oʻquvchi uchun rang-barang shaklda bayon
etilgan. Mohiyatan sharq donishmandlari Yusuf Xos
Hojibning “Qutadgʻu bilig”, Ahmad Yugnakiyning
“Hibatul-haqoyiq”,
Nizomiy
Ganjaviyning
“Mahzanul-asror”, shuningdek, minglab “majoz
suvratida
haqiqat
sirlari”ni
oʻzida
jamlagan
hikoyalardan iborat “Mantiq-ut-tayr”, “Ilohiynoma”,
“Ushturnoma”, “Lisonut-tayr” kabi asarlarning
maqsadi
ham
fahmiy
va
idrokiy
bilimlar
dialektikasini, juzv va kull, zot va tajalli ixtilofini
oʻquvchilarga yetkazishdan iborat.
Bilishning bir-birini taqozo etuvchi empirik va
nazariy bosqichi haqidagi taʼlimot – aslida zamonaviy
dialektika uchun sharq tasavvuf falsafasidan meros.
Tasavvufda nazariy bilishning oʻzi yana ichki yetti
bosqichga ajratiladi. Buni mutafakkir Alisher Navoiy
gʻazallari va ularning umumlashmasi boʻlgan
“Lisonut-tayr” dostonida yuksak badiiy mahorat bilan
tasvirlaydi. Navoiyning tassavvuf gnoseologiyasi
haqidagi qarashlarini qisqacha quyidagicha tavsiflash
mumkin:
1)
talab bosqichi.
Zot (Haq) va tajalli
(borliq) munosabatini bilishga boʻlgan talab, Zotni
bilishga ehtiyoj bosqichi;
2)
ishq bosqichi.
Zot va tajalli orasidagi farqni
anglab, Zotga intilish ishtiyoqi;
3)
maʼrifat bosqichi.
Zot va tajalli munosabati
asosida Zotning mohiyatini anglash;
4)
istigʻno
bosqichi.
Zotning
barqaror
sifatlaridan boshqa narsani tan olmaslik;
5)
tavhid bosqichi.
Zotda tajallini, tajallida
Zotni koʻrish, ularni “bir varaqning ikki tomoni” kabi
anglash;
6)
hayrat bosqichi.
Zot va tajallining aslida bir
narsa ekanligidan hayratlanish;
7)
fano bosqichi.
Tajallining yoʻq ekanligi, u
aslida Zot ekanligini anglash darajasiga yetish.
Aytilganlar
asosida
zamonaviy
oʻzbek
tilshunosligining
metodologik
asosi
va
uning
omillarini quyidagicha umumlashtirib berish mumkin:
1)
zot butunlik sifatida.
Har qanday
butunlik alohida bir zot (invariant), oʻz navbatida,
tarkiban murakkab, tashkil etuvchi qismlaridan katta,
oʻziga xos butunlik sifatida alohida obyektiv va
gnoseologik qiymatga ega;
2)
zot yaxlitlik sifatida.
Butunlikning
mohiyati
(zot,
invariant)
bevosita
kuzatishda
berilmagan, u aqliy tahlil – idrok asosida oʻzi mansub
sathning birliklari bilan munosabatlaridagina ochilishi
mumkin. Zot (invariant, lisoniy birlik) tajalli (variant,
nutqiy birlik)da moddiylashadi va tadqiqotchiga
bevosita kuzatishga berilgan boʻladi. Har bir tajallida
qator muvaqqat, oʻtkinchi (mohiyatni belgilamaydigan
va unga aloqador hisoblanmaydigan) belgi-xususiyat
bilan birga, tajalli inʼikosi boʻlgan zotning barqaror
sifatlari ham aks etgan boʻladi;
3)
zot tarkibiy qismlari hamkorligi
sifatida.
Mohiyatan murakkab zot bevosita kuzatishda
berilgan tajallilar shaklida voqelanganda zot tarkibiy
qismlarining barchasi hamkorlikda shu tajallilarda aks
etadi. Shu bois har bir nutqiy birlikda lisonning
tarkibiy
qismlari
boʻlgan
fonologik,
leksik
(semasiologik) morfologik, sintaktik va stilistik
sathlarning oʻzaro hamkorligini koʻrish mumkin.
ADABIYOTLAR
[1]
Apresyan Yu.D. Idei i metodы sovremennoy
strukturnoy lingvistiki. – M.: Prosveщeniye, 1966. – 301 s.
[2]
Afanasyev V.G. Osnovы filosofskix znaniy.
– M.: Mыsl, 1987. – 399 s.
[3]
Bazarov O. Oʻzbek tilida darajalanish. Filol.
fanlari dokt... diss. avtoref. – Toshkent, 1997. – 51 b.
[4]
Gʻiyosov S.T. Oʻzbek tilida subyektiv baho
sifatlarining semik tahlili // Oʻzbek tili va adabiyoti. – 1986.
– № 2. – B. 28-33.
[5]
Giyasov S.T. Semanticheskaya struktura i
komponentnыy analiz kachestvennыx prilagatelnыx v
uzbekskom yazыke, Avtoref. diss. ...kand. filol nauk. –
Tashkent, 1983. – 26 s.
[6]
Gryadovoy D.I. Filosofiya. Strukturnыy kurs
osnovы filosofii. Uchebnoye posobiye. – M.: Щit – M,
1999. – 266 s.
[7]
Dialektika, logika i metodologiya nauki //
Mejvuzovskiy sbornik / Red. kollegiya: P.P.Chupin (otv.
red.) – Sverdlovsk, 1978. – 159 s.
[8]
Dialekticheskaya logika / Pod red. Z.M.
Orudjeva A.P. Щeptulina. – M.: Izd. Moskov. un-ta, 1986. –
296 s.
[9]
Dialekticheskiy i istoricheskiy materializm /
Pod obщ. red. A.P. Щeptulina . – M.: Politizdat, 1985. – 414
s.
[10]
Jabborov N., Neʼmatov H. Nazariy bilish
metodologiyasi // Oʻqituvchilar gazetasi. – 1989. 3-yanvar.
[11]
Ivanov
S.N.
Tyurkskiye
atributivnыe
konstruksii s pokazatelem otnositelnoy svyazi // Uchenыe
zapiski Leningr. un-ta. Seriya vostokovedcheskix nauk. vыp.
11. 1959. – S. 191-197.
[12]
Kamolov F. Hozirgi zamon oʻzbek tili.
Leksika. Fonetika. Grafika va orfografiya. Morfologiya. –
Toshkent: OʻzSSR FA nashriyoti, 1957. – 527 b.
[13]
Kedrov B.M. Yedinstvo dialektiki, logiki i
teorii poznaniya. – M.: Gospolitizdat, 1963. – 295 s.
[14]
Kononov A.N. Grammatika sovremennogo
uzbekskogo literaturnogo yazыka. – M. – L.: Izd-vo AN
SSSR, 1960. – 446 s.
[15]
Kononov A.N. Grammatika uzbekskogo
yazыka. – Tashkent: Uchpedgiz, 1948. – 282 s.
[16]
Kopnin
P.
V.
Gnoseologicheskiye
i
logicheskiye osnovы nauki. – M.: Nauka, 1974. – 568 s.
[17]
Qoʻshoqov Sh.S. Dialektika. Rivojlanish
konsepsiyasi. Oʻquv qoʻllanma. – Samarqand: Samarqand
un-ti nashri, 1996. – 86 b.
[18]
Lomtev
T.P.
Predlojeniye
i
yego
grammaticheskiye kategorii. – M.: Izd-vo Moskov. un-ta,
1972. – 198 s.
[19]
Lomtev T.P. Prinsipы postroyeniya formulы
predlojeniya // Filologicheskiye nauki. 1965. – № 5. – S. 56-
68.
[20]
Madrahimov I. Soʻzning serqirraligi va uni
tasnif qilish asoslari. Filol. fanlari nomz. ...diss. avtoref. –
Toshkent, 1994. – 24 b.
[21]
Mahmudov N., Mirtojiyev M. Til va
madaniyat. – Toshkent: Oʻzbekiston, – 1992. – 110 b.
[22]
Navoiy
A.
Lisonut–tayr.
– Toshkent:
Adabiyot va sanʼat nashriyoti. – 1991. – 255 b.
[23]
Narziyeva M. Semanticheskaya struktura
imen
suщestvitelnыx
vozrastnoy
xarakteristiki
litsa
vuzbekskom yazыke. Avtoref. diss.... kand. filol nauk. –
Tashkent, 1992. – 24 s.
[24]
Neʼmatov H., Bozorov O. Til va nutq. –
Toshkent: Oʻqituvchi, 1993. – 32 b.
[25]
Neʼmatov H., Rasulov R. Oʻzbek tili sistem
leksikologiyasi asoslari. – Toshkent: Oʻqituvchi, 1995. –
127 b.
[26]
Nigmatov X.G. Funksionalnaya morfologiya
tyurkoyazыchnыx pamyatnikov XI – XII vv. – Tashkent:
Fan, 1989. – 192 s.
[27]
Nurmonov A., Sarimsoqov B. Til sistemasida
soʻzning oʻrni va soʻzlarni turkumlarga ajratish muammolari
// Oʻzbek tili va adabiyoti. – 1995. – № 4. – B.23-26.
[28]
Raspopov
I.P.
Stroyeniye
prostogo
predlojeniya v sovremennom russkom yazыke. – M.:
Prosveщeniye, 1970. – 191 s.
[29]
Sayfullayeva R., Abuzalova M. Gapning eng
kichik qurilish qoliplari haqida // Oʻzbek tili va adabiyoti. –
1991. – № 5. – B. 42-47.
[30]
Sayfullayeva R.R. Hozirgi oʻzbek tilida
qoʻshma gaplarning formal-funksional talqini. – Toshkent:
Fan, 1994. – 360 b.
[31]
Spirkin A.G. Osnovы filosofii. Ucheb. pos. –
M.: Izd-vo politicheskoy lit – rы, 1988. – 592 s.
[32]
Chikobava A.S. Yazыka, kak predmet
yazыkoznaniya. Na materiale zarubejnogo yazыkoznaniya. –
M.: Uchpedgiz, 1959. – 179 s.
[33]
Shahobiddinova
Sh.
Oʻzbek
tili
morfologiyasi
umumiylik
va
xususiylik
dialektikasi
talqinida. Maxsus kurs uchun maʼruzalar. – Andijon:
Nashriyotsiz, 1994. – 34 b.
[34]
Elementы dialektiki. Pod obщ. red. Kedrova
B.M. – M.: Nauka, 1965. – 512 s.
