15
O‘ZBEK BOLALAR MAVSUMIY MAROSIM FOLKLORINING O‘RGANILISH
MASALALARI
Alijon Esanov
Termiz davlat universiteti, Erkin tadqiqotchi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8328489
Annotatsiya.
Mazkur maqolada
o‘zbek bolalar mavsumiy marosim folklorining o‘rganilish
masalalari haqida so’z boradi. Maqola davomida asosli fikr va mulohazalar keltirib o’tilgan.
Maqola so’nggida xulosa va takliflar keltirilgan.
Kalit so’zlar:
o‘zbek bolalar mavsumiy marosim folklori, bolalarning o‘yinlari, xalq
og‘zaki ijodi.
RESEARCH ISSUES OF UZBEK CHILDREN'S SEASONAL RITUAL FOLKLORE
Abstract.
This article talks about the issues of studying Uzbek children's seasonal ritual
folklore. During the article, reasonable opinions and considerations are mentioned. Conclusions
and suggestions are given at the end of the article.
Key words:
folklore of Uzbek children's seasonal ceremony, children's games, folklore.
ПРОБЛЕМЫ ИССЛЕДОВАНИЯ СЕЗОННОГО ОБРЯДОВОГО ФОЛЬКЛОРА
УЗБЕКСКИХ ДЕТЕЙ
Аннотация.
В данной статье рассматриваются вопросы изучения детского
сезонного обрядового фольклора узбеков. В ходе статьи приводятся обоснованные мнения
и соображения. Выводы и предложения приведены в конце статьи.
Ключевые слова:
фольклор узбекских детских сезонных обрядов, детские игры,
фольклор.
Folklor asarlarini tinglab voyaga yetayotgan bolalarning o‘yinlari, sho‘xliklari, xayollari,
qiziqishlari, gap-so‘zlari... Bular bolalarning ma’naviy dunyosini boyitadigan omillardandir.
Agarda kattalar bu o‘ziga xos bolalar dunyosini tushunib, uni to‘g‘ri baholay olsalar, bolalarning
kelajagi uchun katta ish qilgan bo‘ladilar
1
. Ma’lumki, og‘zaki adabiyot yozma adabiyot paydo
bo‘lmasdan ilgari, uzoq, o‘tmishdayoq mavjud bo‘lgan. Bu adabiyot xalq badiiy kamoloti va
ma’naviy boyligining bitmas-tuganmas xazinasidir. Xalq og‘zaki ijodi xalqning mehnat jarayoni
asosida yuzaga kelgan bo‘lib, uning kundalik turmushi bilan chambarchas bog‘langan. Bolalar
1
Жумабоев М. Болалар адабиёти. – Т.:Ўқитувчи, 2008. – Б.8.
16
folklori xalq poetik ijodining uzviy bir tarkibiy qismini tashkil etadi. Mazkur tarkib tez aytish,
sanama, topishmoq kabi ko‘plab janrlardan tashkil topgan. Kattalar xalq og‘zaki ijodidagi qo‘shiq
va ertaklar bolalar folkloridagi bolalarga moslashtirilgan holda yaratilib kelingan.
“Marosim folklori” tushunchasi, o‘z navbatida, ikki muhim komponentni o‘zida
mujassamlashtiradi. Bular marosimning syujetikasi (kechish tarzi va bajariladigan xatti-
harakatlar) va uning so‘z (verbal) komponenti bilan bog‘liq uzvlardan iborat”
2
. O‘zbek bolalar
mavsumiy marosim folklorining genezisiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, ajdodlarimizning
qachonlardir animistik va totemistik e’tiqodlari asosida shakllanib, endilikda o‘sha mohiyatini
yo‘qotgan yalinchoqlar va hukmlagichlar bolalar repertuarida hozirgi kungacha yashab kelmoqda
Mavsumiy va oilaviy-maishiy marosimlarining turlari ko‘p bo‘lib, ular tarixan boy va
qadimiy hamda mehnatkash xalqning kundalik hayotdagi mehnat faoliyati davomida qadimgi
davrlardan shakllangan bo‘lib, o‘zida xalq badiiy tafakkuri, hayotiy kechinmalari, orzu-umidlari,
madaniyati va ma’rifati o‘z ifodasini topgan. Shuni ham aytish kerakki, ma’lum marosimlar va
ularda ijro etiladigan qo‘shiqlar (masalan, Sust xotin, Choy momo, Qo‘sh haydash) endilikda o‘z
mavqeyini yo‘qotgan bo‘lsa-da, ammo ijtimoiy-badiiy tafakkurning rivojlanishi jarayonida
ma’lum ahamiyat kasb etib kelmoqda.
O‘zbek bolalar folklori namunalarini to‘plash, nashr etish va ilmiy estetik qimmatini
oshirish masalalari o‘tgan asrning 20-yillariga to‘g‘ri keladi. 1919-yili Fitrat boshliq bir guruh
shoir va olimlar birinchi adabiy uyushmani tuzganlarida, unga “Chig‘atoy gurungi” deb nom
berishgan. Fitrat va uning maslakdoshlari mo‘g‘ul istilosidan o‘zlariga qadar turkiy tilda yaratilgan
adabiyotni o‘zbek xalqining ma’naviy boyligi sifatida saqlab qolish va xalqning tom ma’nodagi
mulkiga aylantirish maqsadida bu boy adabiy merosni to‘plash, o‘rganish va nashr etishni o‘z
oldilariga vazifa qilib qo‘ydilar... “Gurung”ning ilmiy va ijodiy dasturini amalga oshirishga
kirishgan Abdurauf Fitrat o‘zbek mumtoz adabiyotini uning qadimgi davrlaridan boshlab
o‘rganishga kirishdi; Elbek xalq ijodi namunalarini to‘plash va o‘rganishni o‘z zimmasiga oldi”
3
.
1937-yilda Elbek tomonidan to‘plab tartib berilgan “Bolalar qo‘shig‘i”, Oxunjon Safarov
tomonidan tartib berilgan “O‘zbek xalq ijodi” seriyasida 1984-yilda bosilib chiqqan “Boychechak”
to‘plamlari juda katta ilmiy ahamiyatga ega bo‘ldi. O‘zbek bolalar folklorini o‘rganish 60-
yillardan e’tiboran izchillasha bordi. Z.Husainovaning “O‘zbek topishmoqlari” (1966),
G‘.Jahongirovning “O‘zbek bolalar folklori” (1975), shuningdek, O.Safarovning “Bolalarni
erkalovchi o‘zbek xalq qo‘shiqlari” (1983), “O‘zbek bolalar poetik folklori” (1985), “Alla-yo alla”
2
Саримсоқов Б. Ўзбек маросим фольклори. – Тошкент: Фан,1986. – Б.16.
3
Каримов Н. ХХ аср адабиёти манзаралари.1-китоб. – Тошкент: “O’zbekiston”, 2008. – Б.235.
17
(1999), “Chittigul” (2004), “O‘zbek xalq bolalar o‘yinlari” (2012), Sh.Galiyevning “O‘zbek
bolalar o‘yin folklori” (1998) singari tadqiqotlari tufayli bu boradagi izlanishlarning samaralari
ko‘zga tashlandi
4
.
O‘zbek folkloriga oid ilk tadqiqotlardan biri rus sharqshunosi N.P.Ostroumovning
Qozonda nashr etilgan kitobida bolalar tomonidan ijro etiluvchi “Ramazon” qo‘shiqlari bilan
bog‘liq qaydlar uchraydi
5
.
Folklorshunos H.Ro‘zmetovning tadqiqotida o‘zbek bolalar folklori o‘rganilish tarixining
tadrijiy taraqqiyoti alohida tizim sifatida tadqiq etilgan. U o‘z ishida XX asr boshlaridagi
N.Budzinskiyning tadqiqotiga alohida e’tibor qaratib shunday yozadi: Bu maqolada toshkentlik
Odil Rashid degan bir boladan yozib olingan qo‘shiqlar matni o‘zbek tilida nashr etilganligi
folklorshunoslik uchun muhim ilmiy qimmatga ega. Ayniqsa, “Boychechak qo‘shig‘ining matni
originalligi bilan ajralib turadi. Qo‘shiqlar orasida bugungi kunda ham bolalar repertuarida
saqlanib qolgan “Olatoy-bulatoy” tipidagi matnlar ham uchraydi”.
Shuningdek, H.Ro‘zmetov tadqiqotchilar ro‘yxatini davom ettirar ekan, Yu.Kazbekov,
A.Divayev, N.N.Pantusov, A.Vasilevning
6
maqola va qaydlarini sanash bilan birga “o‘sha davr
matbuoti va adabiyotini yanada batafsilroq ko‘zdan kechirganda bu ro‘yxatni yana davom ettirish
mumkin bo‘ladi”, degan qarashlarni ilgari surish orqali qimmatli ma’lumotlarni berib o‘tadi: “XX
asrning 20-30-yillariga kelib, o‘zbek folklori va etnografiyasi bilan izchil shug‘ullangan rus
sharqshunos
va
etnograflari
M.S.Andreyev,
Ye.M.Peshchereva,
A.K.Borovkov,
Ye.K.Borovkovalarning bolalar folklorini tadqiq etishga bag‘ishlangan dastlabki jiddiy ilmiy
tadqiqotlari yuzaga keldi. Xususan, M.S.Andreyev “Havzak-havzak” o‘yinining bir nechta
variantini qiyosiy tadqiq etgan bo‘lsa, Ye.M.Peshchereva Farg‘ona vodiysi, Toshkent shahri va
viloyati, Zarafshon vohasi va Janubiy O‘zbekiston hududlaridan o‘zi to‘plagan bolalar o‘yinlari
va o‘yin folklori namunalarini tahlil qilib, “Assalom jiyda bodom”, “Chittigul”, “Chuchvara
qaynaydi-yo”, “Oftob chiqdi olamga”, “Olatoy-bulatoy”, “Sadr”, “Asha bolam”, “O‘g‘oloq” kabi
o‘yin qo‘shiqlari haqida qiziqarli mulohazalarni bildirgan. A.K.Borovkov esa o‘zining “O‘zbek
bolalarining o‘yinlari” nomli maqolasida Chimkent, Kattaqo‘rg‘on, Toshkent shaharlaridan
to‘plangan folklor materiallari asosida o‘sha davrda bolalar orasida urf bo‘lgan an’anaviy o‘yinlar
to‘g‘risida muhim ma’lumotlarni keltirgan”
7
.
4
Сафаров О., Баракаев Р., Жамилова Б. Болалар адабиёти. – Бухоро: “Дурдона” нашриёти, 2019. – Б. 36.
5
Остроумов Н.П. материалы к изучению наречия сартов Туркестана. Стих в честь месяца Рамазана (сартский
текст и русский перевод). – Казань,1898. – С.2-8.
6
Диваев А. Игры киргизских детей // Туркестанский сборник. Т.440. – Ташкент, 1875. – С.837;
7
Рўзметов Ҳ. Хоразм болалар фольклори: Филол. фан. номз. ...дисс. – Тошкент, 2005. – Б. 15-16.
18
Istiqlol tufayli marosim folklorining ilgari nashr etilmagan yoki qisman ommalashtirilgan
namunalari chop ettirildi. Folklorshunos T.Mirzayev va M.Jo‘rayevlar tomonidan nashr ettirilgan
“Navro‘z” kitobi (tuzuvchilar: T.Mirzayev va M.Jo‘rayev, 1992-yil), yilboshi bayrami va bahoriy
udumlar bilan aloqador urf-odat hamda marosimlarda ijro etiladigan qo‘shiqlar tahliliga
bag‘ishlangan “Navro‘z qo‘shiqlari” (M.Jo‘rayev, 2007-yil) xalqimizning tabiat hodisalari bilan
aloqador inonch va ta’birlari jamlangan “Ob-havo darakchilari” to‘plami (to‘plab nashrga
tayyorlovchi; M.Jo‘rayev, 1996-yil), “Ulug‘oy umidlari”, “Yo ramazon qo‘shiqlari” (to‘plab
nashrga tayyorlovchi: M.Jo‘rayev va Sh.Shomusarov, 2001-yil), o‘zbek dafn va ta’ziya
marosimlari folklori namunalaridan tarkib topgan. “Bo‘zlardan uchgan g‘azal-ay” (nashrga
tayyorlovchi O.Safarov, D.O‘rayeva, 2005-yil) singari kitoblar xalqimizning marosim folklorini
to‘la nashr etish yo‘lidagi muhim qadamlardan biri hisoblanadi”.
Shu o‘rinda Surxon vohasi folklorining va xalq amaliy san’atining sayqallanishida, badiiy
jihatdan zamonaviy va jozibali jilo topishida Boysun tuman xalq ta’limi bo‘limi qoshidagi
“Quralay“ bolalar folklor etnografik xalq dastasi ham o‘zbek xalqining madaniy merosi sifatida
asrdan-asrga o‘tib kelayotgan “Boychechak”, “Chittigul”, “Oq terakmi, ko‘k terak”, “Yomg‘ir
yog‘aloq”, “Laylak keldi” kabi bolalar qo‘shiqlarini ijro etib, ularning saqlanishiga o‘z hissasini
qo‘shib kelayotganini e’tirof etish mumkin. Biroq, Surxondaryo bolalar folklorining o‘ziga xos
xususiyatlarini ochib beruvchi alohida tadqiqot vujudga kelmadi. Latifa Xudoyqulovaning
“Surxondaryo to‘y marosim qo‘shiqlari” nomli nomzodlik ishi to‘y marosim qo‘shiqlari tadqiqiga
bag‘ishlangani bilan farq qiladi. Bolalar mavsumiy marosim folklorining tadqiqi muammosiga
bag‘ishlanganligi ishimizning dolzarbligini ta’minlaydi.
So‘nggi yillardagi kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, o‘zbek folklorshunosligida bolalar
folklori manbalarining to‘planishi, o‘rganilishi tarixini tasniflab o‘rgangan olimlarimiz
qarashlarida bahs-munozaraga sabab bo‘luvchi holatlar ham uchraydi. Bolalar folklorining yozib
olinishi va ommalashtirilishi tarixini XI asrdan, ya’ni Mahmud Koshg‘ariyning faoliyatidan
boshlash hozircha qo‘limizda mavjud bo‘lgan material nuqtai nazaridan balki to‘g‘ridir. O‘zbek
bolalar folklori materiallarining to‘planishi va o‘rganilish tarixini quyidagicha davrlashtiriladi:
1. Bolalar folklorini to‘plashning ilk bosqichi – eng qadimgi davrlardan to XIX asrning
oxirigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi.
2. Bolalar folklorining o‘lkashunoslik yo‘nalishida to‘plab, ommalashtirilishi bosqichi –
XIX asr oxiridan XX asrning boshlari, aniqrog‘i, oktabr to‘ntarishigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga
oladi.
19
3. Bolalar folklorining ilmiy o‘rganilish bosqichi XX asrning 20-yillaridan 90-yillarigacha
bo‘lgan davrni qamrab oladi.
4. Bolalar folklorini o‘rganish va ommalashtirishning mustaqillik davri bosqichi – 1991
yildan hozirgi kungacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi”.
Xulosa qilib aytganda, istiqlol yillarida barcha sohalarda bo‘lganidek, milliy urf-
odatlarimiz bilan bog‘liq an’ana va marosimlarimizni tashviq etishga keng yo‘l ochilishini alohida
ta’kidlash mumkin.
REFERENCES
1.
Alaviya M. O‘zbek xalq marosim qo‘shiqlari. – Toshkent: Fan, 1974. – 222 b.
2.
Bolalar adabiyoti. Majmua. – Toshkent: O‘qituvchi, 1993. – B.58-59.
3.
Jahongirov G‘. O‘zbek bolalar folklori. – Toshkent: O‘qituvchi, 1975. – 102 b.
4.
Jumaboev M. Bolalar adabiyoti. – T.: O‘qituvchi, 2008. – B.8.
5.
Jo‘raev M. O‘zbek mavsumiy marosim folklori. – Toshkent: Fan, 2008. – 252 b.
