ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
153
1924-1957-JILLARDAǴI QARAQALPAQ TILI JAZIWINIŃ RAWAJLANIWI
HÁM TILSHI ILIMPAZLARDIŃ MIYNETLERI
Arzieva Suluxan
Nókis rayonı mektepke shekemgi hám mektep bilimlendiriw bólimine qaraslı 31-sanlı
mekteptiń úgit-násiyatshısı
https://doi.org/10.5281/zenodo.8354186
Annotaciya.
Bu maqalada jazıw tariyxı haqqında,qaraqalpaq jazıwınıń 1924-1957-
jıllarda qabıl etilgen alfavitler (arab,latın,rus) ,orfogafyalıq qádelerdi islep shıǵıwda,qaraqalpaq
jazıwın rawajlandırıw ushın tilshi ilmpazlardıń miynetleri berilgen.
Gilt sózi:
Mektep, muǵallim, oqıwshılar , Qaraqalpaq tili, jazıw, til, ilim.
1924-1957 KARAKALPAK LANGUAGE DEVELOPMENT OF JAZZYWININ,
NOTES OF LINGUISTIC SCHOLARS
Abstract.
This article is about the history of the Karakalpak Jazywin, the alphabets (Arabic,
Latin, Russian) made in 1924-1957-years, the development of the Karakalpak Jazywin, the
development of the Karakalpak Jazywin.
Keywords:
School, teacher, students, Karakalpak language, spelling, language, science.
1924-1957 ГОДЫ РАЗВИТИЕ КАРАКАЛПАКСКОГО ЯЗЫКА
ДЖАЗЫВИНИНА, ЗАПИСКИ УЧЕНЫХ-ЛИНГВИСТОВ
Аннотация.
В данной статье речь идет об истории правописания, алфавитах
(арабском, латинском, русском), созданных в каракалпакском правописании в 1924-1957-е
годы, развитии каракалпакского правописания, развитии каракалпакского правописания.
Ключевые слова:
Школа, учитель, ученики, каракалпакский язык, орфография, язык,
наука.
Jazıw – bul hár qanday xalıqtıń mádeniyatınıń eń joqarı belgisi. Sonıń ushında jazıw
mádeniyatı ilimiy rawajanıwdıń eń joqarǵı basqıshlarınıń biri.
Jazba tildiń payda bolıwı hám rawajanıwı sol tilde jazıwdıń payda bolıwı hám rawajlanıwı
menen baylanıslı. Jazıwsız jazba ádebiy tildıń qáliplesiwi, rawajlanıwı haqqında hesh qanday
sózdiń bolıwı múmkin emes. Óytkeni tek jazıw arqalı ǵana ádebiy til júzege keledi.
Jazıw arqalı adamlar óz pikirlerin ańlatadı hám bir-biri menen qarım-qatnas jasay
aladı.Adamlardıń qarım-qatnas jasawında jazıw úlken orın iyeleydi.
Jazba til awızeki sóylew tilinen ádewir keyin payda bolǵan. Adamzat tililiń payda bolıwı
degennen sóylew tiliniń payda bolıwın túsinemiz. Jazba til jazıwdıń payda bolıwı menen qáliplesti.
Jazıw til arqalı ańlatılatuǵın oy-pikirdi,birinshiden,uzaq waqıtlar dawamında saqlaw maqsetinde,
ekinshiden, qálegen alıslıqlarǵa jetkeriw maqsetinde payda boladı.
Til óziniń payda bolıwı sıyaqlı jazıwdıń payda bolıwı da zárúrlikten kelip shıqtı.
Adamzat jámiyetinde,onıń mádeniy turmısında jazıwdıń áhmiyeti júdá úlken.
Jazıw degende jeke túrdegi belgiler túsinilmeydi,al grafikalıq belgiler,yaǵnıy xat arqalı
beriletuǵın belgili bir tilde qanday da bir tilde qanday da bir dara mazmunǵa iye bolǵan teksttiń
qosındısı túsiniledi. Xat degenimiz belgili bir tildiń materialına tiykarlanǵan oy-pikirdi beriw
uqıbına iye belgilerdiń tutas sisteması
1
.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
154
Xat jazıw,xat oqıw arqalı ekinshi adamǵa óz pikirin bildiriw usılı adamzat jámiyetindegi
qolǵa kirgizgen teńi joq jeńislerdiń hám oylap tabıwshılıqtıń biri
2
. Jazıw haqqında P.Ya.Chernıxtıń
mına pikirine dıqqat bóliwimiz zárúr:
Jazıw kitaplar, ,,Húrmet jarlıqlar” yaǵnıy ádebiy shıǵarmalar menen ǵana sheklenip
qalaydı. Sonday-aq taslarǵa,eski xramlardıń diywallarına, krestlerge, teńgelerge, tas ıdıslar hám
basqalarǵa oyılıp jazılǵan hár qıylı jazıwlar da jazıw esteligi bolıp esaplanadı
3
.
Jazıw-mádeniyattıń eń belgili máseleleriniń biri bolıp esaplanadı.Jazıw mádeniyat penen
ádebiyattıń keń xalıq massasına taralıwı menen onıń en jayıp ósip rawajlanıwında úlken qural
bolıp tabıladı.
Jazıw arqalı ulıwma mádeniyat,ilim,texnika,kórkem-óner taǵı basqalar rawajlanadı hám
ulıwma xalıq mápine aylanadı.Sonlıqtan da jazıwsız hesh qanday mámlekettiń rawajlanıwı
múmkin emes. Sebebi XIX ásirdiń baslarında-aq ,,Shaxnama”, ,,Ǵárip ashıq”, ,,Sayatxan –
Xamra”, ,,Góruǵlı” dástanlarınıń qaraqalpaq tiline awdarılıwı qaraqalpaq xalqınıń jazıwınıń bar
ekenligin kórsetedi.
Filologiya ilimleriniń doktorı N.Dáwqaraev qaraqalpaqlarda jazıwdıń payda bolıwındaǵı
jaǵdaylar haqqında bılay dep jazadı: ,,XVI ásirde Sırdáryanıń tómengi jaǵına, al onnan keyin
XVIII ásirdiń aqırında Xorezmge qaytıp keliwine baylanıslı qaraqalpaqlar Orta Aziyanıń mádeniy
jaqtan bir qansha jaqsı bolǵan xalıqları menen baylanısa baslaydı.
Bul qaraqalpaqlardıń kem-kemnen jaqsı turmısqa ótiwine, ádewir joqarı mádeniyattıń
elementlerin iyelewge, qaraqalpaqlardıń arasınan sawatlı adamlardıń sıǵıwına tiykar saladı.
Qaraqalpaqlarda jazba poeziya payda boladı
4
.
Qaraqalpaq xalqınıń klassik shayırları bolǵan Berdaq, Ájiniyaz, Ótesh ózleriniń
shıǵarmaların jazba túrde dóretken.Ózleriniń sawatlı adamlar bolǵanlıǵı haqqında óz
shıǵarmalarında aytadı.
Bul tuwralı N.Dáwqaraev bılay jazadı. XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırları haqqında:
,,Qaraqalpaq shayırları jekke-siyrek bolmasa,sawatlı adamlar bolǵan.Olar ózleriniń shıǵarmaların
qaǵazǵa jazǵan, dúzgen hám qaytadan kóshirip jazǵan, bir-birine oqıp bergen hám dúzetiwler
kirgizgen
5
.
Buǵan mısal retinde Berdaq shayırdıń ,,Izler edim” qosıǵın alıwǵa boladı.Onda bılay
jazadı:
Maqtımqulını oqıǵanda,
Aytar edim hár zamanda,
Kemis bar ma begler onda,
Sózin tawıp qılar edim.
6
- jazǵan. Bul joqarıdaǵı mısallarǵa qaraǵanda Berdaq shayır
sawatlı adam bolǵan.Ol kitap oqıy alatuǵın hám jaza alatuǵının joqarıdaǵı qatarları kórsetip tur.
Qaraqalpaq tili jazıwınıń dáslepki alfaviti, reformalasqan arab alfavitin qabıl etti.
Qaraqalpaq tiline qolaylastırılıp, reformalanǵan, arab grafıkası tiykarındaǵı alfavittiń
kestesi tómendegishe: a, b, g, ǵ, d, e, j, z, i, y, k, q, l, m, n, ń, o, p, r, s, t, ó, u, w, f, x, h, ch, sh, ı
boldı.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
155
Qaraqalpaq tılıniń jazıwı dáslep reformalanǵan arab alfaviti tiykarında payda boldı.
Qaraqalpaq tilinde 1924-jılı ,,Birinshi adım” sońınan ,,Iqtıyarlı qaraqalpaq”, ,,Erkin qaraqalpaq”
gazetası shıqtı. Reformalanǵan arab alfavitinen paydalana otırıp,1925-jılı Tashkentte qaraqalpaq
tilinde birinshi ret balalar ushın Seyfulǵabit Májitov tárepinen ,,Álipbe” hám úlkenler ushın
,,Egedeler sawatı” ataması menen birinshi sabaqlıqlar shıǵarıla basladı
7
.
Arab alfavitinde bas hárip joq edi.Arab háribiniń kópshiligi sózdiń basında, ortasında,
aqırında jazılǵanda bir túrli bolıp kelmey, hár túrli bolıp keletuǵın edi. Onda bir ses birneshe forma
arqalı bildiriletuǵın
háriplerdiń arasında bir-birine uqsas kóp ǵana tamǵalar bolıp,qaraqalpaq tiliniń ózine tán
dawıslı seslerin bildiretuǵın arnawlı dawıslı háripler joq edi. Adam atları menen familiyaların
jazıwda, geogafiyalıq atamalardı ayırıp kórsetiwge múmkin boladı ásirese qospa sózlerdiń
jazılıwında hárqıylı jazıwshılıq dawam etti.
1922-jılı 21-iyulde Pútkilsoyuzlıq jańa Túrk Álipbesi Oraylıq Komiteti shólkemlestirilgen.
1926-jılı Bakude 26-fevraldan 6-martqa shekem Pútkilsoyuzlıq birinshi Tyurkologiyalıq
syezd bolıp ótti. Syezdge Ózbekstan, Qazaqstan, Túrkmenstan, Ázerbayjan, Daǵıstan, Ármeniya,
Bashqurtstan, Yakutiya hám basqa da respublikalardan wákiller qatnastı.Syezd arab alfavitin
latınlastırılǵan alfavit penen almastırıw tuwralı qarar qabıl aldı
8
.
Pútkilsoyzlıq tyukologiyalıq syezden keyin Qaraqalpaqstan Obastlıq Atqarıw Komitetiniń
qararı menen 1927-jıl Qaraqalpaqstanda jańa Álipbe Komiteti shólkemlestirildi. Bul jańa Álipbe
Komiteti qaraqalpaq jazıwın arab alfavitinen latınlastırılǵan jańa alfavitke kóshiriw jóninde
tayarlıq jumısların alıp bardı. Bul jańa komitettiń tiykarǵı joybarı Q.Áwezov, S.Májitovlar
tárepinen dúzildi
8
.
Basqa da tuwısqan millet respublikalarında latınlastırılǵan jańa alfavit tiykarında dúzilgen
joybardıń bir neshe variantları islendi.Bul dúzilgen joybarlardı birlesirilip, jańa latın alfaviti
tiykarında birlesken ulıwmalıq is júzine asırıw hám onı daǵazalaw-mádeniyattıń joqarı kóterilip,
ósip rawajlanıwınıń eń áhmiyetli wazıypalarınıń biri bolıp tabıladı. Bul maqsette 1927-jılı 3-iyulde
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
156
Bakude Ptkilsoyuzlıq jańa túrkiy Álippe Oraylıq Komitetiniń birinshi plenumı shaqırıldı. Plenum
túrk, tatar xalıqları ushın latın alaviti tiykarında birlesken jańa túrkiy alfavit qabıl etti.
Pútkilsoyuzlıq jańa Túrkiy Álipbe Oraylıq Komitetinıń plenumınan keyin 1928-jılı
Qaraqalpaqstanda Álipbe Komitetiniń plenumı bolıp ótti. Plenum latın grafıkası negizindegi jańa
túrkiy alfavit tiykarında birlesken jańa qaraqalpaq alfavitin qabıl etti
10
.
1928-jılı qaraqalpaq xalqı da latın grafikası tiykarındaǵı jańa alfavitke ótti.1929-30-oqıw
jılınan baslap latınlastırılǵan qaraqalpaq tilinıń alfaviti mámleketlik jazıw retinde is júzinde tolıq
qollanıla basladı.
Latın grafikası tiykarındaǵı jańa alfavitke kóshkende, qabıl alınǵan alfavittegi háriplerdiń
sanı 32, sonıń 9 dawıslı, 23 dawıssız bolıp, tómendegi háriplerden ibarat edi: a, b, c, c, d, e, á, f, e,
h, x, i, ь, j, k, l, m, n, ń, o, ó, r, p, g, q, r, t, u, v, y, z, s.
Qaraqalpaq tiliniń jazıwı latın grafikası tiykarındaǵı jańa alfavitke kóshken waqıtta, bas
háripsiz, qabıl alınǵan edi. Háriplerdi bas háripsiz qabıllaw qaraqalpaq tilinen basqa túrkiy
tillerinde bolǵan emes.
Qaraqalpaq tilinde latın alfaviti menen Baqıy Eralı ulınıń ,,Xat tanıw” jámááttiń jazǵan
,,Qaraqalpaq álipbesi” ,sonıń menen ,,Egedeler sawatı” atlı oqıw kitapları 1929-jılı Tórtkúlde
birinshi ret basılıp shıqtı.
1930-jılı qaraqalpaq tiliniń birinshi grammatikası ,,Til sabaǵı” basılıp shıqtı. 1930-jılı
noyabr ayında qaraqalpaq tiliniń orfogafiyası tuwralı baspa sóz betinde birinshi ret ,,Qaraqalpaq
tiliniń imlası haqqında” degen qaraqalpaq tiliniń orfografiyası máselesine arnalǵan maqala basılıp
shıǵadı.
1931-jılı fevralda oqıw kitapların jazıp júrgen avtorlardıń konfereciya shaqırılıp,sol
konferenciyada qaraqalpaq tiliniń orfografiyası taǵı da dodalanǵan edi. Bunda kóbirek tartıs
erinlik dawıslılardıń jazılıwı tuwralı boldı. Avtorlar konfrenciyası arnawlı orfografiyalıq
konferenciya shaqırılǵanǵa shekem qaraqalpaq tilindegi qısıq dawıslı sesler sózdiń ekinshi
buwınına shekem jazılsın dep qarar qabıl alǵan edi. Avtorlar konfenciya aldaǵı waqıtta qaraqalpaq
tili orfografiasınıń joybarı fonetika-morfologiyalıq principte dúzilsin degen pikirge keldi.
1932-jılı qaraqalpaq tili orfografiyasınıń birinshi ret eki joybarı: birinshi joybar
Qaraqalaqstan Kompleksin ilim izertlew institutı tárepinen,ekinshi joybar Narkompros UMS
tárepinen (Q.Ayımbetov) dúzildi
11
. Bul eki joybarda kóbirek dawıslı seslerdiń (erinlik dawıslı
seslerdiń) jazılıwı tuwralı boldı. Qaraqalpaq tili orfografiyasınıń bul joybarlardıń bir qatar
kemshilikleri menen jetiskenlikleri hám ol joybarlardıń áhmiyeti jóninde N.A.Baskakov óziniń
,,Zamechaniya k proektam karakalpakskoy orfografiy” degen maqalasında: ,,Nesmotrya na ryad
nedostatkov, razrabotannıe namı proektı predstavlyayut soboy nemaloe dostijenie na fronte
kulturnogo stroyteltva i yvlyaetsya prochnım fundamentom dlya dalneyshey razrabotlki
karakalpakskoy orfografii na osnove sootvetstvuyushix postanovleniy i direktiv partii i
pravitelstva”
11
-dep jazǵan edi.
Kóp uzamay eki joybar biriktirildi.1932-jılı sentaybr ayında Tórtkúlde birinshi orfografiya
konferenciyası shaqırılıp, konferenciyada qaraqalpaq ádebiy tiliniń alfaiti menen orfografiyalıq
qádeler jıynaǵınıń bir joybarı* anıqlanıp,sol joybar qabıletildi. Bul qabıl etilgen orfografiyanıń
tiykarı fonetika-morfologiyalıq principte dúzildi de,biraq fonetikalıq princip jaǵı basım boladı. Bul
joybar G.Alparov, K.Ubaydullaev, Q.Ayımbetov tárepinen dúzildi
12
.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
157
Aa, Bb ,Vv , Gg ,Dd ,Ee ,Ҫҫ ,Zz ,Ii ,Ij ,Kk ,Ll ,Mm ,Nn ,Oo ,Pp ,Rr ,Ss ,Tt ,Uu , Ff, Xx,
Şş, Hh, Әә, Qq, Ƣƣ, Nn, Ѳѳ,Уу ,Ьь.
Jańa orfografiyalıq qádelerge tómendegi ózgerisler kirgizilgen:
-qaraqalpaq tilinde menshiklew formasında belsene qollanılatuǵın qısıq eziwlik dawıslılar
barlıq jerde jazıla beredi hám tilimizge jańadan hám qarım-qantas arqalı kirgen sózlerde juwan-
jińishke dawıslılar aralas jazıladı delingen. Mısalı: kitap, balaniki, kәlxoz, kәmsomol, fabriyka
h.t.b.
-qısıq erinlik dawıslılar eki buwınǵa shekem jazıladı. Mısalı:uzun, bugun, burungi h.t.b.
-eger sózdiń ekinshi buwını ashıq yamasa ashıq dawıslılardan baslansa,onda qısıq erinlik
dawıslılar birinshi buwında ǵana jazıladı. Mısalı: quraladь, usta, tуje (tуjѳ emes), kуie (kуiѳ emes),
уlken (уlkѳn emes) h.t.b.
-ashıq erinlik dawıslılar sózdiń birinshi buwınında jazıladı. Mısalı:bodene, korpe, koremen
h.t.b.
-alfavit penen orfografiyada dawıssızlardıń klassifikaciyası da anıq kórsetilip, olardıń
jazılıwı menen birge,geybir dawıssız sesler bir-birine almasıp esitilse de túbiri saqlanatuǵınlıǵı
aytılǵan. Mısalı: senler, konbegen h.t.b.
Sonday-aq bas hárip penen qısqarǵan sózlerdiń jazılıwı qaraqalpaq tilinde birinshi ret
belgilendi. Tilimizge rus tili arqalı kirgen sózlerdi qalay jazıwdıń jolları orfografiyada kórsetildi
biraq orfografiyamızda fonetikalıq principtiń basım bolıwı,onıń ústine latın alfavitiniń geybir
háriptiń bolmawı rus tili arqalı kirgen sózlerdi jazıwdı támiyin ete almadı
13
.
1935-jılı alfavit penen orfografiya máselesi kóterilip ekinshi til-imla konferenciyası
shaqırıldı
12
.
1938-jılı ortyabr ayında Tórtkúlde úshinshi orfografiyalıq konferenciyası shaqırıldı.
Konferenciyada ,,qaraqalpaq ádebiy tili orfogafiyasınıń jańa variantı” qabıl etildi
13
.
Bul konferenciya tiykarınan morfologiya-fonetikalıq principte dúzildi. Bunda
morfologiyalq princip basım etip dúzilip, kóp sózlerdiń durıs jazılıwına, ásirese rus tili arqalı
kirgen sózlerdiń durıs jazılıwına erisildi hám tómendegi alfavitten ibarat boladı: Aa ,Bb ,Vv ,Gg
,Dd ,Ee , Ҫҫ ,Zz , Ii,Kk ,Ll ,Mm, Nn ,Oo ,Pp ,Rr ,Ss ,Tt ,Uu ,Ff ,Xx , Şş, Ņņ, Әә, Ѳѳ, Hh, Qq, Ƣƣ,
Уу ,Jj ,Ьь.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
158
1938-jıldan baslap bir qatar respublikalar menen oblastlarda jazıwdı rus grafikası
tiykarında jańa alfavtke kóshiriw jóninde keńnen tayarlıq jumısı alıp barıla basladı. 1940-jılı rus
grafikası tiykarındaǵı jańa alfavitke kóshti. Qaraqalpaq tiliniń jazıwın rus grafikası tiykarındaǵı
jańa alfavitke kóshiriw máselesi K.Ubaydullaev,Q.Ayımbetov ,N.Dáwqaraev tárepinen qolǵa
alınıp ,,Qaraqalpaq ádebiy tiliniń alfaviti hám orfografiyası”, jańa alfavit hám orfografiya qádeleri
dúzildi
14
.
Rus grafıkası tiykarında dúzilgen qaraqalpaq ádebiy tiliniń jańa alfaviti menen
orfografiyasınıń joyarı keń jámyetshiliktiń hám tilshi ilimpazlardıń dodalawınan ótkennen keyin
Qaraqalpaqstan ASSR Joqarǵı Sovetiniń Prezidiumı qaraqalpaq jazıwın latınlastırılǵan alfavitten
rus grafikası tiykarında jańa alfavitke kóshiriw tuwralı.
1940-jılı qarar shıǵarǵan edi
15
.
Rus grafikası tiykarındaǵı alfavittiń dúziliw tártibi tómendegilerden ibarat boldı: Аа ,Бб,
Вв, Гг, Гг, Дд, Ее, Жж,Зз, Ии, Йй, Кк, Кк, Лл, Мм,Нн, Оо, Пп, Рр, Сс, Тт,Уу, Фф,Хх, Цц, Чч,
Шш, Щщ,ьь ,Ыы, ъъ, Ээ,Юю ,Яя.
Jańa alfavit 33 háripten ibarat boldı.
9 dawıslı ushın:
-dawıslı Aa , Ee , Ии , Оo, Уу , Ыы;
- Ю , Я háripleri iw , ya dizbeklerin ańlattı;
14,15
Ubaydullaev K. Qaraqalpaq tili boyınsha tańlamalı minetler Nókis , 1976-jıl , 37-bet.
-Э háribi rus tilinen hám basqa tillerden kirgen sózlerde jumsaldı;
Seslerdi bildirmeytuǵın ъ, ь belgileri qabıl alındı.
Qaraqalpaq ádebiy tiliniń alfavtine tán ózgeshelik dawıslı seslerdi bildiretuǵın jińishke
dawıslı háripler alınbay, bulardıń wazıypası a, o, y háripleri hám jińishkertiw belgisiniń járdemi
menen ańlatıldı hám саль,oть, журь, созь, тось bolıp jazıldı hám jińishkertiw belgisi óziniń
tiykarǵı xızmetinen basqa da wazıypanı atqarıp keldi
16
.
Alfavit hám orfografiyada bolǵan kemshilikler hám ayırım shatasıqardı dúzetiw
maqsetinde Ózbekstan SSR Ilimler Akademiyasınıń Ekonomika hám Mádeniyat institutı tárepinen
qaralpaq ádebiy tiliniń alfaviti hám orfografiyasınıń joybarı dúzildi. Bul joybar 1954-jılı sentyabr
ayında qaraqalpaq til ilimi hám ádebyattanıw ilimi boyınsha ótkerilgen ilimiy konferenciyada
respublika muǵallimleriniń hám belgili ilimpaz-tyurkologlardıń qatnası menen dodalandı.
D.Nasırov hám K.Ubaydullaev tárepinen dúzilgen ,,Qaraqalpaq tiliniń alfaviti hám orfografiya
qádeleriniń jıynaǵı” joybarı jámiyetshiliktiń Moskva hám Tashkent qalaları ilimiy mákemelerdiń
ilimpazlarınıń pikirleri esapqa alındı. Bul dodalawdan keyin 1957-jılı 28-fevralda Qaraqalpaqstan
ASSR Joqarǵı Soveti Prezidiumınıń Qararı menen tastıyıqlndı. Jańa alfavit 41 háripten ibarat
boldı. Olar: Аа , Әә,Бб ,Вв , Гг ,Гг, Дд , Ее ,Ёё, Жж,Зз ,Ии , Йй ,Кк ,Кк ,Лл , Мм , Нн , Нн ,Оо,
Ѳѳ, Пп ,Рр ,Сс,Тт,Уу , Yү , Уу , Фф , Хх , Хх , Цц ,Чч ,Шш ,Щщ, ъ ayırıw belgisi, Ыы , ь
jińishkertiw belgisi , Ээ, Юю, Яя.
Onda 9 hárip dawıslı: Aa , Әә , Уу , Yү, Oo , Ѳѳ, Ыы, Ии , Ee.
26 hárip dawıssız Бб , Вв , Гг, Гг , Dд , Жж , Зз , Йй , Kк ,Кк ,Лл, Mm, Нн, Нн ,Пп, Рр ,
Сс, Тт, Уу, Фф , Хх, Цц, Чч, Шш, Щщ.
6 hárip shártli hám birikken seslerden ibarat boldı. Әә, Ee , Яя
Bul alfavitke 1940-jılǵı alfavit penen salıstırǵanda tómendegi ózgerislerdi kirgizdi:
- ,, Әә, Ѳѳ, Yү” dawıslı sesleri qaytadan alfavitke kirgizildi;
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
159
- ,,Уу” únli dawıssızı;
- ,,нг” ornına ,,н” háribi qabıl etilip alfavitke kirgizildi.
Rus tilinen kirgen háripler rus tilinde qanday sesti bildirse, qaraqalpaq tilinde de sol sesti
bidiredi
17
.
Mine kórip ótkenimizdey, qaraqalpaq tilinin jazıwı 1924-1957-jılları úsh túrli alfavitti qabıl
etti. Bul qaraqalpaq alfaviti óz dáwirinde xalıqqa xızmet etti.
Qaraqalpaq tiliniń alfaviti hám orfografiyasın, terminologiyasınıń islep shıǵılıwında tilshi
limpazlarımızdıń miynetin aytıp ótw orınlı. Máselen,N.A.Baskakov, S.E.Malov, I.A.Belyaev,
A.K.Borovkov, K.Ubaydullaev, G.Alparov, Q.Ayımbetov, S.Májitov, Q.Áwezov, N.Dáwqaraev,
D.Nasırovlar qaraqalpaq jazıwınıń payda bolıwı,qáliplesiwi hám rawajlanıwına ózleriniń úleslerin
qostı.
Tilshi ilimpazlardıń miynetiniń nátiyjedesinde qaraqalpaq jazıwı óziniń milliy jazıwı
menen birge baspa sózine iye boldı. Milliy kórkem ádebiyat penen kórkem – óner rawajlandı.
Xalıqqa túsinikli gazeta hám sabaqlıqlar shıǵarıldı.
Solay etip, qaraqalpaq jazıwınıń tariyxın, qáliplesiw hám rawajlanıw jolların, ilimpazladıń
pikirlerine súyenip sóz ettim.
REFERENCES
1.
Axanov K. Til bilimine kirispe.Alma-ata,1962
2.
Berdimuratov E.,Dáwletov A. Til bilimine kirispe.Nókis,1988.
3.
Berdimuratov E., Dáwletov A. Házirgi qaraqalpaq tili.Nókis ,1979
4.
Baskakov N.A. Karakalpakskiy yazık,fonetika i morfologiya,chast perbaya,Moskva ,1952.
5.
Baskakov N.A. ,,Zamechaniya k proetam karakalpakskoy orfografii” , ,,Pismennost
i revolyuciya” ,sb.izd VCK NA, Moskva ,1938.
6.
Dáwletov A. Házirgi qaraqalpaq tılınıń fonetiasınan praktikum,Nókis,1989.
7.
Dáwletov A.,,Jazıwımız jetilisiw jolında “, ,,Erkin Qaraqalpaqstan” gazetası 1-may,1993-
jıl
8.
Qaraqalpaq tiliniń alfaviti hám orfografyalıq qádeleriniń jıynaǵı,Nókis,1974.
9.
Qaraqalpaq tılıniń orfografiyalıq sózligi.Nókis,1990.
10.
Qaraqalpaq tili boyınsha izertlewler .Nókis,1971.
11.
Qaraqalpaqstan ASSR tariyxı 1 tom,Qaraqalpastan ,1975.
12.
Ubaydullaev K.Qaraqalpaq tili boyınsha tańlamalı miynetler,Nókis,1976
13.
Xamidov X. Eski qaraqalpaq tiliniń jazba estelikleri.Nókis,1985.
14.
Xamidov X. Qaraqalpaq tili tariyxınıń ocherkleri ,Nókis ,1974.
15.
Xamidov X. Karakalpakskiy yazık XIX-nachala XX b. Po dannım pismennıx
pamyatnikov,Tashkent ,1986.
