ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
161
SURXON VOHASIDA ISTIQOMAT QILUVCHI YUZ (JUZ) LARNING
DEHQONCHILIK TURLARI.
Dulanov Otabek Yuldashevich
Termiz davlat universiteti
Jahon tarixi kafedrasi katta o’qituvchisi (PhD)
https://doi.org/10.5281/zenodo.8417914
Annotatsiya.
Qadimdan Surxon vohasi hududi tabiiy-geografik sharoitiga qarab, o‘troq
sug‘orma dehqonchilik madaniyati rivojlangan hudud hisoblangan. Ushbu hududda qadimgi
dehqonchilik madaniyatining paydo bo‘lishi va taraqqiy etishi uchun qulay sharoit yuzaga kelgan.
Vohada tabiiy-geografik muhit, iqlim, aholining joylashuvi, ayniqsa, Surxon-Sherobod vodiysi
dehqonchilik bilan mashg‘ul bo‘lishi uchun keng tekis maydonlardan iborat bo‘lib, ziroatchilikni
rivojlantirish uchun qulay imkoniyatlar mavjud bo‘lgan.
Kalit so`zlar:
qayir, qoq, cho‘ntaq, qo‘ltiq (motiga), melioratsiya, qumloq, loyqa, bug‘doy,
arpa, tariq, o‘rik, olma, nok, qovun, qovoq, suvli еr, tiramoi, obikor, obi, lalmi, Ulanbuloqsoy,
Sopollitepada, sun’iy sug‘orish inshooti, yorg‘uchoqlar, hovoncha, motiga.
TYPES OF FARMING OF HUNDREDS (JUZ) INHABITING THE SURKHAN
OASIS.
Abstract.
Due to its natural and geographical conditions, the territory of Surkhan oasis
has long been considered a region with a developed culture of settled irrigation farming.
Favorable conditions for the emergence and development of the ancient farming culture were
created in this area. The natural-geographic environment, climate, population location of the
oasis, especially the Surkhan-Sherabad valley consists of wide flat areas for farming, and there
were favorable opportunities for the development of agriculture.
Keywords:
wheat, barley, millet, apricot, apple, pear, melon, pumpkin, watery land,
tiramoi, obikor, obi, lalmi, Ulanbuloksoy, Sopollitepada, artificial irrigation facility, beds, mortar,
motiga.
ВИДЫ ЗЕМЛЕДЕЛИЯ ЖУЗА (ДЖУЗА), НАСЕЛЯЮЩЕГО
СУРХАНДАРЬИНСКИЙ ОАЗИС.
Аннотация.
Издавна территория сурханского оазиса, в зависимости от природно-
географических условий, считалась территорией, где развивалась оседлая культура
ирригационного земледелия. На этой территории сложились благоприятные условия для
возникновения и развития древней земледельческой культуры. Природно-географическая
среда, климат, местонахождение населения, особенно долина Сурхан-Шерабад,
представляли собой обширные равнинные территории, на которых можно было
заниматься земледелием, с благоприятными возможностями для развития ремесел.
Ключевые слова:
Каир, пень, карман, подмышка (мотига), мелиорация земель,
песок, грязь, пшеница, ячмень, просо, абрикосы, яблоки, груши, дыни, тыквы, сочная земля,
тирамой, обикор, Оби, лалми, Уланбулоксай, Сополлитепада, искусственная
ирригационная установка, огни, овонча, мотига.
Insoniyatning yashash sharoiti davrlar o‘tishi bilan o‘troq dehqonchilik madaniyatining
shakllanishiga va bu to‘g‘risida ilmiy adabiyotlarda nomlari turlicha atalgan qayir, qoq, cho‘ntaq,
qo‘ltiq (motiga) dehqonchiligidan iborat bo‘lgan. Ayniqsa, daryolar va tog‘ soylarining quyi
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
162
havzalarida uzoq vaqt mobaynida oqizib kelgan chirindi aralash loyqa hisobiga keng va tekis
maydonlarda ilk dehqonchilik madaniyatining paydo bo‘lishi uchun shart-sharoit bo‘lgan.
Vohada yashovchi aholi tomonidan tuproq unumdorligini tiklash va agrotexnika tadbirlari
ishlab chiqilgan: melioratsiya, qumloq, loyqa bilan o‘g‘itlash, vayron qilingan gil konstruksiyali
tuproqlar, sug‘orish va tuproqning sho‘rini yuvish usullariga e’tibor berilgan
1
.
Tarixdan ma’lumki, Surxondaryo hududi dehqonlari miloddan avvalgi VI-IV ming
yillikdayoq donli ekinlardan bug‘doy, arpa, tariq, mevali daraxtlardan o‘rik, olma, nok, poliz
ekinlaridan qovun, qovoq va boshqalarni madaniylashtirishgan
2
.
Vohada dehqonchilik turlari ekinlarga qarab, sug‘oriladigan maydonlar suvli еr, tiramoi
yoki tojikcha-forscha obikor yoki obi atamasi bilan, sug‘orilmaydigan еrlar lalmi yoki bahori deb
atalib kelingan. Shuningdek, suvli еrlarda ekinlar ikki marotaba ekilganligi sababli, bahorgi va
kuzgi ekinlarga bo‘lingan. O‘zbekistonning boshqa hududlarida ham bu nomlanishida farq qilib,
masalan Zarafshon havzasining mahalliy aholisi sug‘oriladigan еrlarni tiramoi yoki to‘qay еr,
Farg‘ona qipchoqlari esa kuzgi ekin (qish) va tojikcha obi atamasi bilan nomlashgan. Farg‘ona
vodiysida esa tramoi ekinlari ham erta hosil tushunchasiga to‘g‘ri keladigan oq (oq) va yashil
(yashil) - kech hosilga –bo‘linganini kuzatish mumkin. Bu qipchoqlarda obi
3
atamasi bilan
qo‘llanilgan. Vohada tabiiy-iqlim sharoitlarining xilma-xilligi, suv resurslarining tabiati va hajmi,
aholining yashashi, yirik sanoat va savdo markazlarining joylashuvi qishloq xo‘jaligiga ham o‘z
ta’sirini o‘tkazgan
4
.
Surxondaryo vohasida dehqonchilik manzilgohlarini o‘rgangan akademik A.A.
Asqarovning ta’kidlashicha, Ulanbuloqsoy o‘zanlari miloddan avvalgi 1700-1500 yilliklarda
Sopollitepada istiqomat qilgan aholi tomonidan o‘zlashtirilgan bo‘lib, uning atrofida kengligi 5-6
metr va chuqurligi 1-1,5 metrni tashkil etgan sun’iy sug‘orish inshootining hozirgacha saqlanib
qolinganligi buning isbotidir
5
. Shuningdek, ushbu Sopollitepa dexqonchilik madaniyatida mehnat
qurollaridan toshdan yasalgan yorg‘uchoqlar, hovoncha, o‘g‘ir dastasi va uchli motigalarni aytib
o‘tish mumkin
6
. Mamlakatimizning boshqa hududlari hisoblangan, Xorazm, Toshkent va
Farg‘ona vodiysida ilk sug‘orma dexqonchilik jarayonlari so‘nggi bronza va ilk temir davri bilan
bog‘liqdir
7
.
Dehqonchilikda еr xaydash (shudgorlash), еrga don sepish, g‘alla o‘rish va xirmon
ko‘tarish (“chosh qilish”) bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirlar va an’analar uzoq o‘tmishga, ya’ni
Navro‘z bayrami paydo bo‘lishidan ham avvalroq shakllangan. Dehqonlar bahorning ilk
kunlaridan, omoch – bo‘yinturiqlarni, molalarni sozlab, ko‘klamgi ekish mavsumiga tayyorlab,
og‘ilxonalarda ho‘kizlarni yaxshi parvarishlash, еrni xaydashga olib chiqishga alohida e’tibor
berilgan. Dehqonlar o‘z ustozlaridan, tabarruk otaxonlardan “oq fotiha” duo olishgan
8
. Yerni
1
Оchерки по истории хозyaйства народов Средней Азии и Казахстана. - Л.: “Наука”, 1973. -С. 9-10.
2
Материалы к историко-этнографиchескому атласу Средней Азии и Казахстана. - М-Л.: АН СССР, 1961. -С.
138.
3
Шаниyaзов К.Ш. К этниchеской истории узбекского народа. – Т., “Фан”, 1974. - C.I66-I67.
4
Андронов Б.В. К вопросу о классификatsiи форм орошаемого земледелиya в Средней Азии, В сб.: Оchерки
по истории хозyaйства народов Средней Азии и Казахстана. - Л.: “Наука”, 1973.
5
Аскаров А.А. Древнеземледелchескаya култура эпохи бронзы yuга Узбекистана. Т., 1977.
6
O‘sha asar. –B. 118-bet.
7
Qudratov S. O‘zbekiston hududida ilk davlatlar paydo bo‘lishining ba’zi masalalari // O'zbekisto tarixi, 1999. 2-son.
–B.11.
8
Dala yozuvlari. Oltinsoy tumani Jobu, To‘xtamish, Bodihavo qishloqlari. 2021 yil.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
163
shudgor qilishdan oldin “is chiqarish” marosimi o‘tkazilib, ayollar bo‘g‘irsoq, cho‘zma
pishirishgan
9
. Ushbu odat “is” deb atalgan. Vohaning yuz (juz) lar joylashgan Jobu, To‘xtamish
hamda Bodihavo qishloqlarida dehqonchilik bilan shug‘ullangan aholi “ho‘kizlar kuchli bo‘lsin”,
deb ularning shoxini va ho‘kiz charchamasligi uchun bo‘yinturiqini ham “is” yog‘i bilan
moylashgan va “Ho‘kizlarni yomon ko‘zdan asrasin”, deb tumorlar taqilgan. Keksa kishilar,
odatda yoshi ulug‘ hurmatli oqsoqollar dastlabki egat olish yoki urug‘ sepishni boshlashgan.
“Shoxmoylar marosimi dehqonchilik bilan bog‘liq urf-odatlardan bo‘lib, bu udum dehqonchilik
marosimlarini o‘tkazishda muhim hisoblangan.
10
Dehqonlar tuproqni kaftlarida qisib ko‘rib, еrga
qo‘sh chiqarish mumkin yoki mumkin emasligini bilishganlar. Hut oyida еr tayyor bo‘lsa, kaftdagi
tuproq sepib yuborilganda titilib ketgan, aksi bo‘lsa, bir joyga tushgan. Qishloq oqsoqollari еr
еtilganini aniqlashsa, dehqonchilik bilan bog‘liq udumlardan yana biri “shoxmoylar”
o‘tkazilgan.
11
Shuningdek, donni saqlashning ham turli xil usullari mavjud bo‘lgan. Masalan, dehqon
donni “sholdan tayyorlangan qop” larda, uyning bir burchagida loydan qilinib, somonli loy bilan
qayta suvalgan maxsus don saqlagich – homma (hompa) larda asrashgan. Tog‘ qishloqlarida
kunjut, zig‘ir va boshqa oq ekinlarning donlarini xum idishda saqlagan bo‘lsa, no‘xat, mosh,
guruchlarni esa kadi idishlarda saqlashib, zarurat tug‘ilganda ovqatga ham masalliq sifatida
foydalanishgan
12
Ota-bobolarimizning kuzatishlari taxminiy bo‘lsa-da, kunlik, haftalik ish rejalariga mos
kelgan. Ob-havoni bilishi natijasida kunlar, haftalar, oylar va fasllar iqlimini oldindan bilish,
chamalash bilan bog‘liq qator irim va odatlarni ham tuzganlar. Masalan, tabiatda daraxtlar kech
barg yozsa, yoz uzoq davom etishini, yozda daraxtlarda sarg‘ish barglar paydo bo‘lsa, kuz barvaqt
boshlanishini, mevalar tez еtilsa, qish erta kelishini, agar terak barglari kuzda uchidan sarg‘aya
boshlasa, bahor erta kelishini anglagan, qishning issiq yoki sovuq bo‘lishini esa kuzda qushlarning
issiq o‘lkalarga qay tartibda uchib ketishiga qarab kuzatganlar. Ajdodlarimizning har bir hikmati,
har bir naql va urf-odatida ezgulikka bo‘lgan intilish o‘z ifodasini topganligini ko‘rishimiz
mumkin.
XIX asr oxiri – XX asrda o‘rganilayotgan hududda suvning qadri bahor oylarida
yog‘ingarchilik yaxshi bo‘lib, daryo suvi mo‘l bo‘lsa, dehqonchilik risoladagidek rivojlangan va
me’yordagi hosilni bersa, maboda yil qurg‘oq kelib, tog‘da qor kam bo‘lsa va daryo suvi kamayib,
jildirab qolsa, buning ustiga yog‘ingarchilik miqdori ham me’yor darajasida bo‘lmasa,
dehqonlarda hosilning kam bo‘lishi oilaning iqtisodiy ahvoliga salbiy ta’sir qilgan.
Xulosa qilib ta’kidlash kerakki, Ushbu tadqiqot ishida, mintaqada XVIII asr oxiri – XX
asrda mehnat qurollarining oddiy bo‘lganligidan odamlar tabiat kuchlariga qarshi birgalikda jamoa
bo‘lib kurashganlar. Shuning uchun ham ularning dehqonchilikdagi faoliyatlari ham oddiy
hamkorlikka asoslanganki, bu ularning mashaqqatli mehnatini oz bo‘lsa-da, еngillashtirishga
xizmat qilgan. Mana shu mehnat jarayonida shakllangan urf-odatlar dehqonlarning hayotiga
moslashib borishi ham ularning ijtimoiy hayotidan muhim o‘rin olgan.
9
Tursunov N.N. Janubiy Surxon vohasi etnografiyasi.-Toshkent: “Yangi nashr”, 2015.B.46 -47.
10
Sarimsoqov B. O‘zbek marosim folklori. -T., 1986. -B. 50.
11
Dala yozuvlari. Oltinsoy tumani Xo‘jasoat, Sayrak qishloqlari. 2021 yil.
12
Dala yozuvlari. Oltinsoy tumani To‘xtamish qishlog‘i. 2019 yil.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
164
REFERENCES
1.
Оchерки по истории хозyaйства народов Средней Азии и Казахстана. - Л.: “Наука”,
1973. -С. 9-10.
2.
Материалы к историко-этнографиchескому атласу Средней Азии и Казахстана. - М-
Л.: АН СССР, 1961. -С. 138.
3.
Tursunov N.N. Janubiy Surxon vohasi etnografiyasi.-Toshkent: “Yangi nashr”,
2015.B.46 -47.
4.
Sarimsoqov B. O‘zbek marosim folklori. -T., 1986. -B. 50.
5.
Dala yozuvlari. Oltinsoy tumani Xo‘jasoat, Sayrak qishloqlari. 2021 yil.
6.
Bobirovna, Radjabova Sabohat. "XOTIN-QIZLARNI QO’LLAB-QUVVATLASHGA
OID DAVLAT SIYOSATI (ILK ODIMLAR)." (2023).
7.
Radjabova, Sabohat. "STATE POLICY TO SUPPORT WOMEN (FIRST STEPS)."
Modern Science and Research 2.6 (2023): 49-52.
8.
Раджабова, Сабохат Бобировна. "SURXON VOHASI XOTIN-QIZLARNING XALQ
TA’LIMI SОHASIDA TUTGAN O’RNI (MUSTAQILLIK YILLARI MISOLIDA)."
ВЗГЛЯД В ПРОШЛОЕ 4.6 (2021).
9.
Раджабова, Сабохат Бобировна. "SURXON VOHASI XOTIN-QIZLARNING XALQ
TA’LIMI SОHASIDA TUTGAN O’RNI (MUSTAQILLIK YILLARI MISOLIDA)."
ВЗГЛЯД В ПРОШЛОЕ 4.6 (2021).
10.
Rahmonov, M. (2023). TRADITIONAL LIFESTYLE OF THE TOKCHI PEOPLE OF
SURKHAN OASIS. Modern Science and Research, 2(4), 720-722.
11.
Rahmonov, M. (2023). Surxon vohasi toqchi qavmlari hududiy joylashuvining ilmiy
tahlili.
Марказий Осиё тарихи ва маданияти
,
1
(1), 341-344.
12.
To‘Rayev, S. G. O. G. L., & Raxmonov, M. X. O. G. L. (2022). BX KARMISHEVA
TADQIQOTLARIDA SURXON VOHASI YUZ URUG‘LARINING ETNIK
TAVSIFI.
Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social
sciences
,
2
(1), 43-51.
13.
Habibullo o‘g‘li, R. M. (2023). SURXON VOHASI TOQCHI QAVMINING
AN’ANAVIY TURMUSH TARZI.
14.
Yuldashevich, D. O. (2023). YUZ (JUZ) LAR HUNARMANDCHILIGINING
AN’ANAVIY VA ZAMONAVIY JIHATLARI.
Conferencea
, 60-64.
15.
Yuldashevich, D. O. (2023). SURXON VOHASIDA YASHOVCHI YUZ (JUZ)
LARNING
AN’ANAVIY
CHORVACHILIGIDA
QO’YCHILIKNING
AHAMIYATI.
Conferencea
, 65-69.
16.
Dulanov, O. Y. (2021). Ethnic history of the area where hundreds (zhuzes) are located in
the
surkhandarya
oasis.
ASIAN
JOURNAL
OF
MULTIDIMENSIONAL
RESEARCH
,
10
(4), 910-913.
17.
Дуланов, О. Ю. (2021). СУРХОН ВОҲАСИ ЖУЗЛАРИНИНГ АНЪАНАВИЙ
ТАОМЛАРИ.
ВЗГЛЯД В ПРОШЛОЕ
, (SI-3).
18.
Дуланов, О. Ю. (2021). СУРХОН ВОҲАСИ ЖУЗЛАРИНИНГ АНЪАНАВИЙ
ТАОМЛАРИ.
ВЗГЛЯД В ПРОШЛОЕ
, (SI-3).
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
165
19.
Чориев, С. (2023). Сурхон воҳасида мискарлик ва зapгapлик санъати ҳaқидa айрим
мулоҳазалар.
Марказий Осиё тарихи ва маданияти
,
1
(1), 339-341.
20.
Choriyev, S. H. (2023). CULTURAL LIFE IN SURKHANDARYA IN THE YEARS
AFTER THE SECOND WORLD WAR.
Modern Science and Research
,
2
(9), 283-286.
21.
Safar o‘g‘li, R. M. (2023). TERMIZNING CHIG ‘ATOY ULUSI TARKIBIDAN
MUSTAQILIKKA CHIQISH TARIXI HAQIDA.
22.
Raimov, M. (2023). BOUT THE HISTORY OF THE INDEPENDENCE OF TERMIZ
FROM THE CHIGATOY SHARE.
Modern Science and Research
,
2
(5), 1150-1154.
