ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1120
“QORAQALPOQ DON” AJ DA BUG’DOY DONI SIFAT KO’RSATKICHLARINI
BAHOLASHDA STANDARTLARNI QO’LLANISH
Sultanova Z.S.
q.x.f.d., professor,
Qoraqalpoqston qishloq xo’jaligi va agrotexnologiyalari instituti
Xaybullayev I.S.
Magistrant,
Qoraqalpoqston qishloq xo’jaligi va agrotexnologiyalari instituti
https://doi.org/10.5281/zenodo.10070223
Annotatsiya.
Maqola dolzarb muammoga bag‘ishlangan bo’lib va zarurati asoslangan,
donning sifat ko’rsatkichlarini o’rganish asosida, don maxsulotlarining sifatini standartlar bilan
nazorat etish, unda qo’llanadigan usullari yoritilgan. Maqola predmeti
:
korxonaga kelib tushgan
bugʻdoy don partiyalari sifati, donning dastlabki sifatining tozalash boskichlarida oʻzgarishi;
donning texnologik sifat koʻrsatkichlari: donning asl ogʻirligi, donning tekisligi
ko’rsatkichlarining o’zgarishi yoritilgan.
Kalit so’zlar:
kuzgi bug’doy doni, standartlar, donni tozalash, sifat ko’rsatkichlari.
ПРИМЕНЕНИЕ СТАНДАРТОВ ПРИ ОЦЕНКЕ КАЧЕСТВЕННЫХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ
ЗЕРНА ПШЕНИЦЫ НА АО «КОРАКАЛПОК ДОН»
Аннотация.
Статья посвящена актуальной проблеме и основана на
необходимости на основе изучения качественных показателей зерна осуществлять
контроль качества зерновой продукции по стандартам, а также выделены применяемые
при этом методы. Предмет статьи: качество партий зерна пшеницы, поступающих на
предприятие, изменение исходного качества зерна на стадиях очистки; технологические
показатели качества зерна: изменение исходной массы зерна, плоскостность зерна.
Ключевые слова:
зерно озимой пшеницы, стандарты, очистка зерна, показатели
качества.
APPLICATION OF STANDARDS IN THE ASSESSMENT OF QUALITY INDICATORS
OF WHEAT GRAIN AT "KORAKALPOK DON" JSC
Abstract.
The article is devoted to the current problem and the need is based on the study
of grain quality indicators, the quality control of grain products with standards, the methods used
in it are highlighted. The subject of the article: the quality of wheat grain batches received at the
enterprise, changes in the initial quality of grain at the stages of cleaning; technological quality
indicators of grain: changes in original weight of grain, flatness of grain are highlighted.
Key words:
winter wheat grain, standards, grain cleaning, quality indicators.
Mavzuning dolzarbligi.
Bugungi kunda isteʻmolchilar oʻz mahsulotlari sifatiga katta eʻtibor
berishadi. Tovarning isteʻmol bozorida muvaffaqiyatli targʻib qilinishi va shunga oʻxshash
mahsulotlar bilan raqobatlasha olishi sifatga bogʻliq. Non pishirish, makaron sanoati va umumiy
ovqatlanish tarmoqlarida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifati buģdoyning sifatiga bogʻliq.
Mamlakatimizda bugʻdoy uni mahsulotlariga talab katta. Sifatli un mahsulotlarini ishlab
chiqarish avvalo sifatli bugʻdoy qabul qilishni, xom ashyoning standart talablariga javob berishini
taqozo qiladi. Un ishlab chiqarish yil sayin oʻsib bormoqda [Ravshanov S.S., Mirzaev J.D, 2020].
Oʻsib borayotgan talabni koʻpaytirishning ikki yoli bor: ekin maydonlarini ko'paytirish yoki
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1121
mavjud maydonlarda hosildorlikni oshirish orqali qondirish mumkin. Bu esa, óz navbatida,
mazkur ilmiy tadqiqotning dolzarb mavzuga bag’ishlanganligidan dalolat beradi.
Tadqiqot obyekti: etishtirilgan bugʻdoy doni sifat ko’rsatkichlari va ularning sifatini baholashda
standartlarni qoʻllanish.
Tadqiqot predmeti
–
don maxsulotlarini qabul qilishda, sifatini tekshirishda, saqlashga
joylashtirishda
va sifatini aniqlashda standartlarni qollanish. Sifati yuqori don maxsulotlari uchun
raxbatlantirish va sifati past don va don maxsulotlari uchun qollanadigan chegirmalarni
qollanishning avzalligi.
Tadqiqot asosiy masalalariga bug’doy doni sifatini aniqlashda xalqaro va mahalliy standart
turlaridan keng foydalangan holda eng optimal standart turlaridan foydalanish, maxsulot ii
aniqlash, ichki bozor va jahon bozori talablariga mos keluvchi standartlarni aniqlashdan iboratdir.
Tadqiqotda, maqul standartni asosida sinov va tahlil yuritish, donning tarkibi, tahlil qilish, bug’doy
doni sifat koʻrsatkichlari anilangan.
Korxonada, respublika tumanlarida etishtirilgan bug‘doy doni Oʻz DSt 880:2004 davlat
standarti asosida qabul qilinadi. Don partiyasining sifati standartta bayon etilgan uslub asosida,
1,5-2,0 kg o‘rtacha namunani tekshirib baholanadi. Ushbu standart talabi bo‘yicha bug‘doy doni
namunasida asl ogʻirligi 750 g/l ni tashkil etishi kerak boʻlsa, qabul qilingan don partiyalarining
asl ogʻirligi 770-790 g/l oraligida boʻlgan. Bu ko‘rsatkich donning strukturasi, to‘liqligi, pishib
etilganlik darajasi va boshqa ko‘rsatkichlarga bog‘liq bo‘ladi. Puch donda endosperma miqdori
kam bo‘lganligi uchun ham ularning zichligi nisbatan kichik bo‘ladi. To‘liq pishib yetilgan
donlarning zichligi pishib yetilmagan donlarning zichligiga qaraganda birmuncha yuqori
hisoblanadi.
Dondagi namlik miqdori standart boʻyicha 14 % etib belgilangan, lekin yoz oylarida bu
koʻrsatkichlar 10,6-12,8 atrofida boʻlib, faqat ifloslanish darajasi yuqori don namunalarida 14,8-
15,3% koʻrsatkichlar boʻlgan.
Donning rangi, ta’mi va xidini aniqlashda O’zDSt ga amal qilgan holda namunalar boʻyicha
bajariladi. Donning asosiy sifat ko’rsatgichlaridan biri: donning bir tekisligi, yaniy
o‘lchamlarining bir xilligini baholashda qollanadi. Donlar o‘lchamlari bir xil bo‘lganida ulardan
tayyorlanadigan yorma, un mahsulotlarining sifati yuqori bo‘ladi va qayta ishlashda chiqadigan
chiqindilar kam bo‘ladi. Bu ko‘rsatkichni aniqlashda don namunasi turli o‘lchamlardagi elaklarda
elanadi. Begona aralashmalar miqdori 1 % dan, boshqa donli aralashmalar miqdori 3,0 % dan ortiq
bo‘lmasligi standartlarda ko‘rsatib qo‘yilgan. Afsuski bugʻdoy dalalari yovvoyi oʻtlar bilan
ifloslanganligi sababli, bu koʻrsatkich “Qoraqalpoq don maxsulotlari” AJ meyordan yuqori: 3,2-
4,8 % oraligida qabul qilingan (Sultanova Z.S., 2011). Qabul qilingan don partiyadan namunalar
olinib, standart normalariga keltirish uchun don uyumi tegishli tozalash mashinalaridam
oʻtkaziladi.
Respublikasi davlat standartlarida ko‘rsatlishi boʻyicha donlarning ombor zararkunandalari
bilan zararlanishiga yo‘l qo‘yilmaydi va bunga qarshi tadbirlar oʻkaziladi. Donning sifati
zararkunandalar taʻsirida o‘zgaradi. Ayniqsa zararkunandalar donning nonvoylik sifatini keskin
tushiradi. Ular donning zarodishi, o‘suvchi qismini ham zararlab donning unuvchanlik darajasini
pasaytiradi. Shuningdek donni o‘zining ekskrementlari: gumbaklari, lichinkalari va boshqa
chiqindilari bilan ifloslaydi (Sultanova Z.S., Abdieva G., Karimullaeva M., Erejepova G., 2018).
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1122
Donning shishasimonligi uning sifatidan dalolat beradi va oqsil-kraxmal majmuasini
sifatlaydi va uni umumiy etirof etilgan GOST10987-76 standarti asosida aniqlaydi. Agar donlar
kesimining yuzasi butunlay shishasimon yoki shishasimonligi kesimi yuzasining 1/4 qismidan
kichik bo‘lsa bunday donlar shishasimon donlar deb yuritiladi. Bu ko‘rsatkich bug‘doy, arpa,
makkajo‘xori va guruch donlarida aniqlanadi. Standart talabi bo‘yicha bug‘doy donlari
shishasimonlik ko‘rsatkichi asosida kichik tiplarga bo‘linadi.
Un tortish amaliyotida donni fraktsiyalarga ajratish qoʻllanilmaydi. Biroq oʻtkazilgan
tajribalar shuni koʻrsatadi, agar - 25x20 mm li elakda navlash natijasida un tortish partiyalarini
ikki fraktsiyaga ajratishda olingan qoldiq va elanma fraktsiyalar xossalari boʻyicha birqancha
oʻzgaradi hamde alohida namlash va boʻrttirishni talab etadi. Namuna uchun har xil iyriklik
fraktsiyasidagi bugʻdoydan laboratoriya sharoitida un tortishning natijalari 1 jadvalda keltirilgan.
Iyrik fraktsiyadan mayda fraktsiyaga oʻtganda unning umumiy chiqishi 8,6
va 9,8
ga
oʻzgaradi, kul miqdori oshadi. 2a - 25x20 mm li elak qoldigʻida ajratilgan
1-jadval
Har xil iyriklikdagi donning unboplik xossalari
iyriklik
fraktsiyalari
«Baxt»
«Sanzar - 8»
shigimi,
kuʻl
miqdori,
shigimi,
kuʻl miqdori,
1
26,3
0,61
26
0,63
2
22,4
0,60
24,8
0,61
3
22
0,59
23,1
0,60
4
69,2
0,68
68,2
0,65
5
62,8
0,70
66,5
0,67
iyrik fraktsiyasidan un tortishda navli un chiqishi 63,8
, kul miqdori 0,89
ni tashkil qildi va 2a
- 25x20 mm li elak qoldigʻini chiqishi oʻrtacha fraktsiyadagi donni 64,4
olindi, kul miqdori
boʻldi 0,95
, mayda fraktsiyadan unning chiqishi 61,9
, kul miqdori 1,1
ni tashkil qiladi.
Shuning uchun va mayda don fraktsiyasini oʻz vaqtida elevatorda ajratishda va un tortishga
yubormaslikni tavsiya etadi. Jadvalda un tortishda bu usulning tasiri keltirilgan. Maʻlumotlarga
qaraganda, kichik miqdorda mayda don fraktsiyasini ajratishda yaxshi natija olinadi.
Xulosa qilib aytganda, standartlar barcha tashkilotlar, ishlab chiqaruvchilar uchun birdek
darajada ahamiyatga ega va uning asosiy maqsadi-isteʻmolchiga sifatli maxsulot etkazib berish
hisoblanadi.
REFERENCES
1.
Ravshanov S.S., Mirzaev J.D. Don va don maxsulotlari ekspertizasi. Toshkent 2020.-199
bet.
2.
Sultanova Z.S. Vliyanie posleuborochnoy ochistki na texnologicheskie I posevnie svoystva
zerna v severnoy zone Uzbekistana//Sbornik nauchnix trudov po materialam
Mejdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferencii «Nauchnie itogi -2011». Chast 2.- Kiev
2011, - S-60-62.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1123
3.
Sultanova Z.S., Abdieva G., Karimullaeva M., Erejepova G. Awıl xojalıġı ὀnimlerin saqlaw
hám dáslepki qayta islew texnologiyası, standartlastırıw, metrologiya hám sertifikatlastırıw
tiykarları menen. – Oquv qollanma. -Toshkent “Noshir” 2018.-176 bet.
