ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1304
O‘DK-631
TIPIK BO‘Z TUPROQLARDA JOYLASHGAN ISSIQXONALARDA
YETISHTIRILGAN POMIDORGA MINERAL O‘G‘ITLAR SAMARADORLIGI
Abduraxmanov Obidjon Xamidovich
Toshkent davlat agrar universiteti katta o‘qituvchisi
Norxo'jayeva Dildoraxon Farhod qizi
Toshkent davlat agrar univrsiteti talabasi
Rajabova Mushtariy Sherzod qizi
Toshkent davlat agrar universiteti talabasi
Keldibekov Yusufbek Abdulla o'g'li
Toshkent davlat agrar universiteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10727233
Annotatsiya.
Respublikamizda so’nggi yillarda aholini oziq-ovqat va boshqa qishloq
xo’jaligi, xususan, sabzavot mahsulotlariga b’lgan ehtiyojini to’la qondirish maqsadida
sabzavotchilik tarmo’ida keng qamrovli chora-tadbirlar amalga oshirilib muayyan natijalarga
erishilmoqda. O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligini rivojlantirishning 2020-2030 yillarga
mo„ljallangan strategiyasida tuproq-iqlim sharoitlaridan kelib chiqqan holda o‘g’itdan
foydalanishning samarali tizimini joriy etish, tuproq unimdorligini saqlash va yanada oshirish
choralarini ko’rish borasida muhim vazifalar ko’rsatib o„tilgan.
Issiqxona tuproqlari unumdorligini oshirishning muhim yo‘llaridan biri organik
chiqindilarning ekologik toza biokonservatsiyasi mahsuloti- biogumusdan oqilona foydalanishdir.
Sabzavot ekinlari orasida Pomidor o‘simligi muhim o‘rin tutadi va u yurtimizda eng ko‘p
ekiladigan ekinlar qatoridan joy olgan. Shuning uchun aholini yangi terilgan meva va konserva
sanoatini hom-ashyoga bo‘lgan talabini qondirish uchun Pomidor ishlab chiqarish hajmini oshirish
kerak bo‘ladi. Bunga nafaqat yangi serhosil navlarni yaratib, balki Pomidor yetishtirishning jadal
texnologiyalarini joriy qilish orqali mahsulot tannarxini pasaytirgan holda hosildorlikni oshirish
hisobiga erishish mumkin.
Kalit so’zlar:
Tuproqlar unmdorligi issiqxonalarda yetishtirilgan pomidorlar, mineral
o‘g‘itlar.
EFFICACY OF MINERAL FERTILIZERS ON TOMATOES GROWN IN
GREENHOUSES ON TYPICAL GRAY SOILS
Abstract.
In recent years, in order to fully satisfy the population's needs for food and other
agricultural products, in particular, vegetable products, comprehensive measures have been
implemented in the field of vegetable growing and certain results have been achieved. In the strategy
of agricultural development of the Republic of Uzbekistan for 2020-2030, it is important to introduce
an effective system of fertilizer use based on soil and climate conditions, to take measures to maintain
and further increase soil productivity. shown.
One of the important ways to increase the productivity of greenhouse soils is the rational
use of biohumus, a product of environmentally friendly bioconservation of organic waste.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1305
Tomato plant occupies an important place among vegetable crops and it is one of the most
cultivated crops in our country. Therefore, it is necessary to increase the production of tomatoes in
order to meet the demand of the population for fresh fruit and canning industry. This can be achieved
not only by creating new high-yielding varieties, but also by introducing intensive technologies of
tomato cultivation, reducing the cost of production and increasing productivity.
Key words:
Soil fertility tomatoes grown in greenhouses, mineral fertilizers.
ЭФФЕКТИВНОСТЬ МИНЕРАЛЬНЫХ УДОБРЕНИЙ НА ТОМАТАХ,
ВЫРАЩИВАЕМЫХ В ТЕПЛИЦАХ НА ТИПИЧНЫХ СЕРЫХ ПОЧВАХ
Аннотация.
В последние годы в целях полного удовлетворения потребностей
населения в продуктах питания и другой сельскохозяйственной продукции, в частности,
овощной продукции, реализуются комплексные мероприятия в области овощеводства и
достигнуты определенные результаты. В стратегии развития сельского хозяйства
Республики Узбекистан на 2020-2030 годы важно внедрить эффективную систему
применения удобрений с учетом почвенно-климатических условий, принять меры по
сохранению и дальнейшему повышению продуктивности почв.
Одним из важных путей повышения продуктивности тепличных почв является
рациональное использование биогумуса – продукта экологически чистой биоконсервации
органических отходов.
Растение томат занимает важное место среди овощных культур и является одной
из наиболее возделываемых культур в нашей стране. Поэтому необходимо увеличить
производство томатов, чтобы удовлетворить потребности населения в свежих фруктах и
консервной промышленности. Этого можно достичь не только за счет создания новых
высокоурожайных сортов, но и за счет внедрения интенсивных технологий выращивания
томатов, снижения себестоимости продукции и повышения урожайности.
Ключевые слова:
Плодородие почвы томаты выращивают в теплицах,
минеральными удобрениями.
Issiqxona tuproqlari unumdorligini oshirishning muhim yo‘llaridan biri organik
chiqindilarning ekologik toza biokonservatsiyasi mahsuloti - biogumusdan oqilona foydalanishdir.
Issiqxona sharoitida Pomidor yetishtirishning bu texnologiyasini qo‘llash o‘simliklarning mineral
o‘g‘itlarga talabini to‘la qondirish, ekologik toza sifatli mahsulotdan yuqori hosil olishni ta’minlash
imkonini beradi. Perednev V.V., Stepuro M.F
Issiqxona tuproqlarini organik o‘g‘itlar bilan boyitish ularning unumdorligini oshiradi,
hamda o‘simliklarning o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligining oshishi uchun qulay sharoit yaratadi.
Shu bois Pomidordan muntazam barqaror va yuqori hosil olish uchun nafaqat qo‘llaniladigan mineral
o‘g‘itlar me’yorini hisobga olish, balki go‘ng va biogumus kabi organik o‘g‘itlar bilan birgalikda
qo‘llashni ham o‘rganish kerak bo‘ladi.
Issiqxonada Pomidor yetishtirishda organik o‘g‘itlardan foydalanish nafaqat hosildorlikka
o‘z ta’sirini ko‘rsatadi, balki tuproqning unumdorligini yuqori darajada saqlab qolish imkoniyatini
ham yaratadi
Mamlakatimizda kuzgi boshoqli don ekinlari yig‘ishtirib olinganidan keyin, ularning o‘rniga
takroriy ekinlar yetishtirish uchun qulay imkoniyat mavjud. O‘zbekiston Respublikasini
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1306
rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” gi
farmoni, hamda maskur farmonga tegishli qildi me’yoriy xuquqiy xujjatlarda belgilangan vazifalarni
amalga oshirishga ushbu dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi.
Issiqxonalarda pomidor, bodring uch mavsumda yetishtiriladi, ya‟ni yozgi-kuzgi, oraliq va
qishki-bahorgi mavsumlardir. Kuzgi-qishki mavsumda yetishtiriladigan ekinlar urug’i ko’chatxonaga
iyun oyining oxiri iyul boshlarida sepiladi. Bunda pomidorning F1 Bella, Vindetta, Bona, Menxir,
Vilasko, Elpida, Sayxun, bodringning esa Orzu, Ekspoza, Borxan, Djemre, Amur kabi duragaylarini
ekish tavsiya etiladi. Pomidor ko’chatlari doimiy joyga avvaldan sug„orib qo’yilgan egatlarga avgust
oyi boshlarida o’tqaziladi. Ekib bo„lingandan so„ng egatlarga suv taraladi. Shundan so„ng ular kanop
yoki polipropilen iplarga tortiladi. Ekinlarga bitta poya qoldirib shakl beriladi. Birinchi haqiqiy barg
chiqarganida ko„chatlar chirigan go„ng bilan 2–3 sm qalinlikda ko„miladi. Bu yosh nihollar
poyasining baquvvat o„sishga yordam beradi, chunki harorat yuqori bo„lgani sababli, poyalar so„lib
qolishi mumkin. Nihollar 3–4 tadan haqiqiy barg chiqargandan so„ng yorug„lik bilan ko„proq
to„yinishi uchun issiqxona yuzasi yaxshilab yuvilishi lozim. Vegetatsiya davrida ko„chatlar ildizi va
barglari orqali oziqlantirib turiladi. Ko„chatlar 15–20 kundan keyin yana bir bor ipga tortiladi va
o„simlik atrofi chopiq qilinadi. Shundan so„ng mineral o„g„itlar solinib, sug„oriladi. Keyinchalik
pomidor o„simligiga shakl beriladi va asosiy poya qoldirilib yon bachkilari olib turiladi.
Mineral o‘g‘itlar kiritilganda e’tiborni azot va kaliy nisbatining to‘g‘ri bo‘lishiga qaratish
lozim. Avvalombor, biz sog‘lom va yaxshi rivojlangan o‘simliklarni olish uchun kerak. Shuning
uchun odatda, qishki oylarda pomidorni kaliy bilan oziqlantirish kuchaytirildi. Aksincha, yanvar-
fevral oyida pomidorni mo‘l azotli oziqlash vegetativ massaning kuchli rivojlanishiga olib kelib, bu
hol meva qilishda o‘z aksini topadi.
Pomidor o‘simligidan yuqori hosil olishda, nafaqat mineral azot, go‘ng,siderat va boshqa
organik birikmalar bilan kiritiluvchi azotni ham nazarda tutish kerak.
Demkinning baholashicha pomidor uchun o‘g‘itlardan oqilona foydalanish uning
hosildorligini 600 kg/ga ko‘paytirishi mumkin. Sabzavo ekinlarini yetishtirishda mineral o‘g‘itlarni
sistematik ravishda qo‘llash, gumus va ozuqa elementlarining xarakatchan shakllarini ko‘payishiga
olib keldi. Mineral va organik o‘g‘itlar pomidorlarning sifati va hosiliga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi
Natijalari.
Himoyalangan tuproqdan oqilona foydalanish maqsadida ushbu xo‘jalikda
kuzgi-qishki ekin almashlab ekishda pomidor birinchi almashlashda, qishki-bahorida esa bodring
ekiladi. Bunday almashlab ekishda birinchi ekinni yig‘ib – terib olish bilan ikkinchi ekinni ekish
o‘rtasida uzilish deyarli bo‘lmaydi. Tuproqdan bu kabi jadal foydalanish uning unumdorligida va
shunga muvofiq sabzavot olinadigan xosilda aks etdi bundan kelib kelib chiqqan holda, biz tomondan
asosiy elementlari 1. jadvalda keltirilgan tajriba olib borildi.
Keltirilgan tajriba sxemasidan ko‘rinib turibdiki, u ushbu tadqiqotda nazorat rolini o‘ynagan.
NPK – N
190
P
225
K
135
bir xil fonda olib borildi. Barcha variantlarda (1 jadval) qo‘shimcha mineral
ozuqa ammiakli selitra ko‘rinishida 190 kg hisobida, nitrat ammoniy shaklida – (NH
4
NO
3
), 225 kg
hisobidan bir qorishmali fosfat kalsiy shaklida – Sa(H
2
PO
4
) va K
2
O xlorli kaliy shaklida 135 kg
hisobida kiritiladi.Ushbu fondda bir martta kiritilgan go‘ng, bo‘lib kiritilgan biogumusning Pomidor
hosildorligi va tuproq unumdorligiga ta’siri o‘rganiladi.
Mineral –organik o‘g‘itlar birinchi martta oziqlantirish hamma variantlarda yer haydashdan
olidin 30 sm chuqurlikda kiritildi. Biogumus bilan oziqlantirish, yoxud bir martta 45t/ga (3 variant),
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1307
va 15 t/ga (4 variant) yoki bo‘lib 15 t/ga (5-7 variant) hisobida olib borildi. So‘ngi holatda biogum
bilan oziqlanish birinchi martta 15t/ga hisobida 30 sm chuqurlikda haydalgan yerga (5-7 variant),
ikkinchisi – ko‘chatlar tuproqqa ko‘chirib o‘tkazilgandan keyin (5-7 variant), uchinchisi – birinchi
meva bandida tugunaklar hosil bo‘layotganda (6-7 variant), va nihoyat, to‘rtinchi biogumus bilan
oziqlantirish (15 t/ga) birinchi yetilgan mevalar paydo bo‘lganda (7 variant) (1 jadval).
Вари
ант
Йиллик ўғит меъёри
Шудгор остига
Ekish davrida
Tuganak hosil
bo‘lish boshida
Birin
chi
pishg
an
hosil
davri
N
P
2
O
5
K
2
O
Organik
Mineral kg/ga
Orga-
nik
Mineral
kg/ga
Orga-
nik
t/ga
Mineral
kg/ga
Org
a-
nik
t/ga
Orga
nik
t/ga
kg/g
a
g/m
2
kg/
ga
g/m
2
kg/
ga
g/m
2
t/
ga
kg/
m
2
N
P
2
O
5
K
2
O
t/ga
N
P
2
O
5
BG
N
K
2
O
BG
BG
NPK
-fon
190
59,9
225
68,6
135
38,4
30
150
100
70
75
80
35
Fon+
G
190
59,9 225
68,6 135
38,4 75 22,8 30
150
100
75
70
75
80 35
Fon+
BG
190
59,9 225
68,6 135
38,4 45 13,5 30
150
100
45
70
75
80 35
Fon+
BG
190
59,9 225
68,6 135
38,4 15
4.5
30
150
100
15
70
75
80 35
Fon+
BG
190
59,9 225
68,6 135
38,4 30
9,0
30
150
100
15
70
75
15
80 35
Fon+
BG
190
59,9 225
68,6 135
38,4 45 13,5 30
150
100
15
70
75
15
80 35
15
Fon+
BG
190
59,9 225
68,6 135
38,4 60 18,0 30
150
100
15
70
75
15
80 35
15
15
G-Go‘ng t.
Biogumus .
Birinchi – oltinchi variantlarda, har bir oziqlantirishdan so‘ng PPV dan 70% hisobida –
vegetatsiya boshida, 80% yoppasiga meva tugish davrida, va 70% vegetatsiya ohirida, har 4-6
kunlik interval bilan sug‘orish ishlari olib borildi. Yettinchi variantda sug‘orish vegetatsiya
boshida – PPV ning 70% hisobida, yoppa meva tugish davrida – 80% va vegetatsiya ohirida – 80%
hisobida olib borildi. Ko‘chatlar ikki qatorli lenta shaklida, egatlar oralig‘i 70 sm, lentalar orasi –
90 sm va ekinlar orasi 35 sm li sxemada o‘tkaziladi.Ekishning bu usulida, o‘rtacha, bir kv. m. ga
6 ta ekin to‘g‘ri keladi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1308
Ekish uchun jo‘yaklar qo‘lda, shpatel bilan, sharker simi yoki shpagat bilan olindi. Sug‘orish
23-24
0
S haroratli suv bilan shlangdan olib borilib, so‘ng ko‘chatlar joylandi va ildiz tizimi tuproq
bilan yopildi. Ekinlarni asosiy ozuqa elementlari bilan ta’minlanganligi avvalombor ularning
vegetatsiya davridagi o‘sib-rivojlanishida o‘z ifodasini topadi.Makro- va mikroelemntlar bo‘yicha
optimal bo‘lgan ozuqa nafaqat ekinlarning vegetativ organlarini normal rivojlanishiga olib keladi,
balki ularning hosilorligini ham oshiradi.
Barcha tajriba variantlaridagi tadqiqot natijalari ko‘rsatishicha ekinlarning o‘sish va
rivojlanish fenofazasidagi o‘tish muddatlaridagi o‘tish muddatlarida hech qanday farq kuzatilmadi.
Ekinlarning o‘sish va rivojlanishi fenofazasidagi farqlar 3 yillik izlanishlar maboynidagi
taqqoslashlarda aniqlandi.
O‘simliklarning o‘sish fenofazasidagi aniqlangan farqlarni ekishning turli muddatlari,
hamda tadqiqot olib borilgan yillardagi mavjud issiqxona mikroiqlimi sharoitlari bilan tushuntirish
mumkin.
Birinchi hosilni terib olishdan, avval bevosita o‘lchangan asosiy poya uzunligi, uning
mineral-oranik oziqlanishiga bog‘liqligini ko‘rsatdi Masalan, 3 yillik izlanishlar davomida faqat NPK
qo‘llanilgan variantlarda asosiy poya uzunligi o‘rtacha 121+4,39 sm.ga teng bo‘lib,bu qo‘shimcha
go‘ng yoki biogumus kiritilgan boshqa variantlarga nisbatlar statistik jihatdan sezilarli darajada past
edi.
Biogumusning 15t/ga hisobida bir marta kiritilishi (N
190
:P
225
: K
135
+BG
15
) statistik jixatdan
go‘ng kiritilishiga nisbatan kam edi.Biroq qo‘shimcha biogumus kiritilishi asosiy poya uzunligining
133.4
+
6.18 sm (N
190
: P
225
: K
135
+BG
30
) va 138.8
+
4,08 sm (N
190
:P
225
: K
135
+BG
45
) gacha o‘sishiga olib
keladi.
Bundan ko‘rinib turibdiki, bir marotaba 45t/ga biogumus kiritilishiga nisbatan 15t/ga
hisobida bo‘lingan uch martalik kiritilishi asosiy poyaning ko‘proq uzayishi va yon novdalarning
ko‘payishiga olib keladi.
Pomidor hosildorligining asosiy ko‘rsatkichi unda gullarning mavjudligi bo‘lib, ular hosil
beruvchi mevalarning shakllanishiga olib keladi. O‘simlik gullashining boshlang‘ich fazasida bitta
shoxdagi gullarning soni hisoblanganda, bu ko‘rsatkich pomidor rivojlangan tuproqdagi mineral –
organik o‘g‘it me’yoriga muayyan bog‘liqligini ko‘rsatadi. 3.6 jadvaldagi ma’lumotlarga ko‘ra NPK
fanida kiritiladigan biogumus me’yorining ortishi bilan bir shoxdagi gullar sonining ko‘payishi
kuzatildi. Bunda eng ko‘p gullar soni NPK fanida biogumus miqdorining 3 martta bo‘lib kiritilgan
variantiga xarakterli edi.
(N
190
:P
225
:
K
135
+BG
45
). Keyinchalik biogumus miqdorining ko‘payishi7-variant
N
190
:P
225
:K
135
+BG
60
bitta shoxda gullarning o‘rtacha 3 yilda 9,0
+
2,5 paydo bo‘lishiga olib keldi
Xulosa
Himoyalangan tuproq sharoitida Pomidor yetishtirishda ozuqa moddalari manbai sifatida
biogumus qo‘llanilishi mumkin.
N
190
:P
225
:K
135
fonida 15 t/ga hisobida 45-60 t/ga biogumusning bo‘lib kiritilishi o‘simlik
oziqlanishiga eng optimal sharoitlarni yaratadi.
Mineral o‘g‘itlar biogumus birgalikda kiritilganda Pomidor hosil tomonidan oziqlantiruvchi
elementlarni so‘rab olinishi biogumus me’yori ortishi bilan o‘sib boradi. Azot, fosfor va kaliyning
optimal tortib olinishi NPK fonida 45-60 t/ga biogumus kirtilgan da kuzatiladi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1309
NPK fonida 15t/ga hisobida biogumusning uch yoki, to‘rt marta kirtilishi NPK va 75 t/ga
go‘ng qo‘llanilgan variantga nisbatan mevalar soni, ularning massasi va tovarbop qimmatini oshiradi.
NPK fonida 45 va 60 t/ga biogumusni 15 t/ga hisobida bo‘lib kiritilishi o‘rtacha uch yilda
16,8 va 17,4 kg/m
2
ni tashkil qildi.
N
190
:P
225
:K
135
fonida 45 t/ga biogumus kirtilganda erishildi.
REFERENCES
1.
Ostonaqulov T.E. Sabzavot ekinlari yetishtirish texnologiyasi fanidan amaliy mashg’ulotlar.
T., 2001, 160 bet.
2.
Zokirov X.X., Normuratov O.U. Pomidordan ekologik toza mahsulot yetishtirishda
moldsitim va ekositim biopreparatlarining samaradorligi // Xorazm Ma‟mun akademiyasi
axborotnomasi.
3.
Xiva -2018 yil №1, 47-51 betlar.Perednev V.V., Stepuro M.F. Vliyanie udobreniy na urojay
i kachestvo ovoщnыx kultur // Teor. i prak. aspektы xim. Zemledeliya. Tez. dokl. nauch.
konf. 19 - 20 sen. 1990. – Minsk, 1990. – S. 45 – 47.
4.
Permitina G.V. Kompleksonы otechestvennogo proizvodstva i vozmojnosti ix primeneniya
v teplichnыx xozyaystvax // J.: Udobrenie «mikrovit». Gavrish, 2001. - №3. – S. 19 – 20.
Internet ma’lumotlari
5.
6.
http://chemistry nonod.ru/nasdel/istoriy htm
7.
http: www akim. Dp na mhhtm
8.
http: www agno.ru msgs/ur/ru.htm.
9.
http: www himiy, ucor.ru/index/1-0-0
