460
MUZEYLARDA ZOOLOGIYA KOLLEKSIYASIGA OID MUZEY ASHYOLARINI
RESTAVRATSIYA QILISH MASALALARI
Norqobilov Murodjon Mirzoaliyevich
O‘zbekiston davlat tabiat muzeyi bo‘lim mudiri
https://doi.org/10.5281/zenodo.10425553
Annotatsiya.
Ushbu maqolada muzeylar fondlarida saqlanayotgan zoologiya
kolleksiyasiga oid muzey ashyolarining saqlanishi va ularning restavratsiyasi, o‘ziga xos
tomonlari, muammolar va yechimlari haqida ma’lumotlar berilgan.
Kalit so‘zlar:
Konservatsiya, restavratsiya, taksidermiya, taksidermist, tulum, eksponat.
ISSUES OF RESTORATION OF MUSEUM OBJECTS RELATING TO THE
ZOOLOGY COLLECTION IN MUSEUMS
Abstract.
This article provides information on the storage and restoration of museum
exhibits related to the zoological collection and located in museum collections, as well as their
specific aspects, problems and solutions.
Keywords:
Conservation, restoration, taxidermy, taxidermist, scarecrow, exhibit.
ВОПРОСЫ РЕСТАВРАЦИИ МУЗЕЙНЫХ ПРЕДМЕТОВ ЗООЛОГИЧЕСКОЙ
КОЛЛЕКЦИИ В МУЗЕЯХ
Аннотация.
В данной статье представлена информация о хранении и
реставрации музейных экспонатов, относящихся к зоологической коллекции и находящихся
в музейных фондах, а также об их специфических аспектах, проблемах и решениях.
Ключевые слова:
Консервация, реставрация, таксидермия, таксидермист, чучело,
экспонат.
Tabiiy va tarixiy-o‘lkashunoslik muzeylari uchun xos bo‘lgan zoologiya kolleksiyasiga oid
muzey ashyolarini saqlash va ularni restavratsiya qilish birmuncha murakkab jarayondir. Sababi,
bunday turdagi ashyolarning asosi jonivorlar va qushlarning tulumlari bo‘lib, vaqt va turli omillar
ta’sirida tulumlarning patlari va junlari to‘kilishi, terisining yemirilishi yoki o‘zgarishga uchrashi
tabiiy jarayondir.
O‘zbekiston davlat tabiat muzeyi fondida ham bugungi kunda asosiy qismini hayvonlar,
qushlar va sudralib yuruvchilarning tulumlari tashkil etgan 1000 dan ortiq zoologiya
kolleksiyasiga oid bo‘lgan muzey ashyolari mavjud bo‘lib, ularning konservatsiya va
restavratsiyasini doimiy ravishda amalga oshirib borish muhim vazifa sanaladi.
461
Zoologiya kolleksiyasiga oid bo‘lgan muzeyga kelib tushgan yangi ashyolar muzey
fondiga kiritilishidan oldin maxsus dizokameraga olinib, birinchi sanitariya ishlovidan o‘tkazilishi
shart. Bu orqali tulumda mavjud bo‘lgan turli zararli hashorot, zamburug‘ va bakteriyalarning
yo‘q qilinishiga va fonddagi boshqa muzey ashyolari ham zararlanishining oldi olinishiga
erishiladi. Muzey ashyolari maxsus ishlov jarayonlaridan o‘tkazilib, fond saqlov xonlariga
joylashtirilganda ularning to‘g‘ri saqlanishiga alohida e’tibor qaratilishi lozim. Tulumlar saqlov
xonalarida +18-24 Cº haroratda, namlik 55-65% dan, yorug‘lik 75 lyuksdan oshmagan holatda
saqlanishi maqsadga muvofiq. Agarda saqlov xonalaridagi namlik me’yordan ortib ketadigan
bo‘lsa, tulumlarning terisi deformatsiyaga uchrashi mumkin. Shuningdek, ularga quyosh
nurlarining to‘g‘ridan-tog‘ri tushishi oqibatida tulumlar rangining o‘chishi, o‘zgarishi, hattoki
yonib ketishi kuzatiladi. Sababi, shahar sharoitida avtomobillar va turli korxonalardan havoga har
xil zararli kimyoviy birikmalarning ajralayotgan bo‘lishi tabiiy. Ulardan eng xavflisi oltingugurt
dioksidi bo‘lib, u namlik bilan qo‘shilib sulfat kislotaga aylanadi va har qanday muzey eksponatini
zararlashi mumkin. Shu sababli ham tulumlarning maxsus himoyalangan germetik vitrinalarda
saqlanishi talab etiladi.
Har bir tulum fond zahira xonalaridan olinib, ekspozitsiya va turli ko‘rgazmalarga
tayyorlanishi oldidan restavrator nazoratidan o‘tadi. Agar tulumlarda biror bir nuqson yoki
o‘zgarish aniqlansa ular tegishlicha hujjatlashtirilib, restavratsiyaga yuboriladi. Restavratsiya
jarayoni maxsus mutaxassis restavrator (taksidermist) tomonidan ashyo tegishli bo‘lgan muzey
fondinining muhofizi yoki fond saqlovchi bo‘limning mas’ul ilmiy xodimlari kuzatuvida amalga
oshiriladi.
Restavratsiya jarayoni taksidermistdan maxsus bilim, yuqori malaka va ko‘nikmalarni
talab etadi. Taksidermist ko‘plab mutaxassisliklar chorrahasida ish olib boradi. U biologiya,
fiziologiya va hayvonlar anatomiyasi bo‘yicha mukammal bilimga ega bo‘lishi, ishlatiladigan xom
ashyolarning fizik va kimyoviy xususiyatlarini mukammal bilishi lozim. Shuningdek, taksidermist
yuqori tasviriy-badiiy mahoratga ham ega bo‘lishi kerak.
Biror bir nuqson aniqlangan hayvon tulumini restavratsiya qilishning dastlabgi jarayoni
uning tana tuzilishini yaxshilab o‘rganish hisoblanadi. Bu restavratsiya qilinayotgan hayvonning
shaklini (figurasini) bexato qayta yaratishga yordam beradi. Tulumlarning shikastlanganligiga
qarab har bir ashyoga turlicha yondoshuvdagi ta’mirlash ishlari olib boriladi. Kirlangan yoki chang
bilan qoplangan tulumlarni tozalash doimiy va rejali ravishda amalga oshirilishi lozim.
Restavratsiya qilishda taksidermistlar va restavratorlar odatda qo‘lqop va respirator bilan
ishlashadi. Lekin, XX asrning oxirida ko‘pgina eksponatlar zararli hasharotlardan himoya qilish
462
maqsadida simob va mishyak bilan ishlov berilganligini hisobga olsak, yaxshi himoyalanmagan
vositalar bilan ish olib borish sog‘liq uchun birmuncha xavf tug‘diradi. Bu ayniqsa, tozalash
jarayonida tulumlardan uchib, havoda tarqalgan chang nafas yo‘liga tushib, zararlash ehtimoli bor.
Shu sababli, taksidermistdan yuqori sifatli va zamonaviy himoya vositalari bilan ish olib borish
talab etiladi.
Tulumlarni changdan tozalash uchun maxsus changyutgichdan yoki maxsus fenlardan
foydalaniladi. Shuningdek, quruq yoki nam momiq paxta bilan avaylab, qushlar tulumlari patlari,
hayvonlar tulumlari junlari ularning o‘sish yo‘nalishi bo‘yicha tozalanadi. Tulumlar tozalangach
zararkunandalarga qarshi maxsus preparatlar bilan ishlov beriladi.
Quyon tulumining tozalanishdan oldingi vakeyingi holati
Hayvonlar yoki qushlar tulumlarining ko‘zlari tushib ketgan bo‘lsa unga qo‘yish uchun
hayvon yoki qushga mos keladigan sun’iy shisha ko‘zlar ehtiyotkorlik bilan tanlanadi. Ko‘zlarni
tanlashda ko‘z qorachig'ining o‘lchami, rangi va shaklini mukammal darajada aniqlab olish lozim.
Sun'iy ko‘zlar uy hayvonlari do‘konlaridan sotib olinadi yoki ular maxsus ko‘z protezlari
fabrikasiga buyurtma qilinishi mumkin.
463
Hayvon tulumiga ko‘zni o‘rnatish oddiy ishdek ko‘rinsada, undagi asosiy qiyinchiliklar ko‘zni
qovoqda joylashish chuqurligining aniq
o‘rnini topish, ko‘z olmasining boshga
nisbatan
to‘g‘ri egilish burchagini
aniqlash, ko‘zlar oralig‘idagi masofani
to‘g‘ri aniqlash, ko‘zlar orqali aynan shu
turga xos bo‘lgan va uni boshqa
hayvonlardan
ajratib
turadigan
xususiyatni aks ettirish hamda, ko‘z
orqali hayvonga jonli ifoda berish muhim ahamiyatga ega.
Hozirgi kunda tulumlarning faqatgina terisi tabiiy bo‘lib, deyarli qolgan hamma narsasi
sun’iydir. Shuning uchun ham, ko‘pincha hayvonning tish, tumshuq qismi, tirnoqlar, tuyoqlar,
panjalari asosan plastik xomashyolardan, tillari esa silikondan yasaladi. Masalan, yo‘lbarsning tili
restavratsiya qilinishida tilining tabiiy go‘shtdek ko‘rinishi uchun u silikondan qolipga quyilib,
shakl beriladi. Vaqt o‘tishi bilan terining qurib borishi hisobiga ba’zi hayvon va qush tulumlarining
tishlari va tirnoqlari qayrilib, ko‘zlari oldinga bo‘rtib chiqib qolishi kuzatiladi. Taksidermist
bunday holatlarda tirnoq, tish va ko‘zlarni restavratsiya ishlarini amalga oshirgach, tulumdagi
terini ham muvofiq o‘lchamlarda tuzatib, juda ham tarang tortib yubormasligi talab etiladi.
Qushlar tulumi dastlabki bosqichida texnologiyaga muvofiq tayyorlangan va yaxshi ishlov
berilgan bo‘lsa, unga turli zararkunandalar yaqinlashmaydi va u alohida parvarish talab
qilmaydi. To‘g‘ri saqlash orqali ularni uzoq muddat asrash mumkin. Agarda qushlarning patlari
to‘kilgan bo‘lsa shu qushning patlari rangiga mos keluvchi xomashyo sifatida olib qo‘yilgan
boshqa qushning patlaridan foydalanib qayta tiklanadi yoki suniy patlar ishlatiladi. Masalan
Janubiy Amerikada yashovchi mitti qush – Kolibrining zararlangan tulumini tiklash uchun Qirol
qushning patlaridan foydalaniladi.
Qirol qushi Kolibri
464
Yirik, qalin junli hayvonlarning to‘kilgan junlarini tiklash uchun esa shu hayvonga yaqin
bo‘lagan boshqa bir hayvonning junlaridan yoki sun’iy jundan foydalanib tiklanadi. Masalan
babuyunning to‘kilgan junlarini itning tuklaridan foydalanish orqali tiklash mumkin.
Agar hayvonning terisi ot, zebra kabi junlari qalin bo‘lmasa, uning terisida hosil bo‘lgan
turli nuqsonlarni bartaraf etish uchun ehtiyotkorlik bilan maxsus bo‘yoq tanlanadi va airograf
yordamida rang sepilib, teridagi barcha tirnalishlar va nuqsonlar bartaraf etiladi. Ba’zi joylariga
jun qo‘shiladi, ranglanadi va quritiladi.
Ba’zan suv qushlari tulumlarining uzun bo‘yinlari tanasiga ulangan joyidan ajralishi,
yorilishi yoki sinib tushishi kuzatiladi. Bunday holatda tulumning bo‘yin qismi alohida ajratib
olinadi. Qush bo‘yni orqali tulum ichiga kiradigan sim yoki yog‘och konstruksiya qaytadan
mustahkamlanadi, singan bo‘yin qaytadan tanaga biriktirib yopishtiriladi, bitishgan joyning
atrofidagi patlarga ishlov berilib, qaytadan tozalanadi.
Hozirgi kunda texnologiyalarning rivojlanishishi natijasida 3d printerlar orqali turli
shaklga ega buyumlarni chop etish imkoniyati bor. Ba’zi turdagi restavratsiyaga muhtoj hayvon
va qushlar tulumlarining tumshuqlari, tirnoqlari, jag‘lari va panjalarini kerakli shaklga keltirib, 3D
bosmadan chiqazish orqali ham yaratish mumkin. Ilonlar va echkiemar, toshbaqa kabi hayvonlar
tulumlarini restavratsiya qilishda ham bu texnologiyadan foydalansa bo‘ladi. Shuningdek ular
tulumlarinini rangini yaxshilash uchun aerozol yordamida ishlov berilishi, laklanishi yoki turli
sinish kabi nuqsonlarni haykaltaroshlik texnikasida bartaraf etish ham mumkin.
Muzey fondlaridagi zoologiya kolleksiyasiga oid bo‘lgan ashyolarning saqlanish
muddatini oshirish uchun ularni o‘rnatilgan talablarga muvofiq saqlash, ularning holatini doimiy
nazorat qilib borish, restavrator tomonidan rejali ravishda tulumlarni tozalab turish, texnika
xavfsizligi qoidalariga amal doimiy amal qilinishi talab etiladi.
Hayvon tulumlarining muzey eksponatlari va turli ekspozitsiyalarda ko‘rgazma ob’yekti
sifatida namoyish etilishi tashrif buyuruvchilarga hayvonlarni yaqindan ko‘rish, hamda ularning
tashqi ko‘rinishini yaxshiroq o‘rganishga imkon beradi. Bunday imkoniyat ochiq tabiatda, hattoki,
hayvonot bog‘ida ham kam bo‘ladi. Bu orqali o‘sib kelayotgan yosh avlod va jamiyatimizning
turli yoshdagi a’zolari orasida tabiatga va jonivorlarga bo‘lgan mehrini oshirish va ularni
asrab-avaylashga o‘rgatilib, targ‘ibot ishlari tashkil etiladi.
465
REFERENCES
1.
Заславский М. А., Изготовление чучел, муляжей и моделей животных. Oбщая такс
идермия, Л., 1968. 352 с.
2.
М. Заславский. Изготовление чучел мелких зверей // журнал «Охота и охотничье
хозяйство», № 6, 1980. стр.16-17
3.
А Шкулёв.Таксидермия — ремесло и искусство. Ж. «Мордовский заповедник» № 7.
2014 г. 32с.
4.
Материалы Всероссийской конференции «Проблемы реставрации предметов из
естественноисторических коллекций. Теория и практика» (1–5 февраля 2012 г.,
Санкт-Петербург). – М.: ГДМ, 2014. 162 с.
https://st-martin.ru/raznoe-2/kak-delayut-chuchela-zhivotnyx-kak-delayut chuchela-kak-
6.
https://hunts.in.ua/page138.html
