Aholi turmush tarzini yaxshilashda raqamli iqtisodiytning o’rni
Aliyeva Nodira Mahkampo‘latovna
Tashkent University of Applied Sciences, Gavhar Str. 1, Tashkent 100149, Uzbekistan
https://doi.org/10.5281/zenodo.10467777
Kalit so‘zlar: raqamli iqtisodiyot, raqamlashtirish, raqamli transformatsiya, raqamli texnologiyalar
Annotatsiya:
Hozirgi kunda raqamli iqtisodiyot tushunchasi bir qator mamlakatlarning iqtisodiy nazariyasi va amaliyotida
paydo bo‘ldi. Bu raqamli texnologiyalarning jadal rivojlanishi, axborot sohasida inqilob va iqtisodiyotning
globallashuv jarayonlarini tezlashtirish bilan ajralib turadi. Ulardan foydalanish samaradorligi ortib borayotgan
bilimga aylantirildi va ijtimoiy-iqtisodiy aloqalar tobora kengayib bormoqda. Raqamli iqtisodiyotda aholining
raqamli texnologiyalardan foydalanish ko’nikmasini shakllantirish raqamlashtirish jarayonining olib
borilishiga zamin yaratadi. Shaxsiy kompyuter va internetdan foydalanishni fuqarolarning kundalik hayotida
raqamlashtirishning asosiy sharti deb hisoblanadi. O‘zbekistonda ulardan foydalanish darajasi Evropaga
qaraganda pastroq bo’lishiga qaramay, fuqarolarning kundalik hayotida raqamlashtirishning ijobiy dinamikasi
kuzatilmoqda. Raqamli iqtisodiyot – mamlakat uchun iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va ijtimoiy tengsizlikni
qisqartirish hamda globallashuv darajasiga tenglashishda asos vazifasini o‘taydi.
KIRISH
Har qanday davlat o‘z fuqarolarini munosib
hayot bilan ta’minlashga intiladi va har bir inson
bunday hayotga haqli. Shu bilan birga shaxs ham
davlatdan alohida o‘zi uchun munosib hayotni
ta’minlashga
intiladi.
Buning
uchun
esa
qonunchilikka rioya qilishi, o‘z salomatligi, oila
a’zolari va yaqinlari, atrof-muhit va madaniy
qadriyatlar haqida qayg‘urishi, boshqalarga hurmat
bilan munosabatda bo‘lishi, intellektual, ma’naviy
va ijodiy rivojlanishi hamda qadr qimmatiga mos
turmush tarzini olib borishi lozim. Insonning
turmush tarziga ijobiy ta’sir qilishning muhim jihati
zamonaviy dunyoda inson hayotini yaxshilash va
osonlashtirish uchun mo‘ljallangan raqamli
texnologiyalarning paydo bo‘lishi bo‘ldi. Raqamli
texnologiyalar inson mehnatini tizimlashtirish va
optimallashtirish
imkonini
beradi.
Raqamli
texnologiyalar va munosib hayotni ta’minlash
o‘rtasidagi munosabatlar hozirgi vaqtda insonning
butun
hayoti
uchta
ketma-ket
bosqichda
qurilganligi bilan belgilanadi: avtomatlashtirish,
raqamlashtirish, raqamli transformatsiya.
Avtomatlashtirish - bu qisman yoki to‘liq
inson
aralashuvisiz
ishlaydigan
avtomatik
qurilmalardan foydalanish. Raqamlashtirishdan
farqli o‘laroq, avtomatlashtirish ishlab chiqarishni
yaxshilaydi va inson mehnatini osonlashtiradi, lekin
ishning mohiyatini va jarayonni boshqarish
modelini o‘zgartirmaydi.
Raqamlashtirish - bu hayotning turli
sohalariga
va
ishlab
chiqarishga
raqamli
texnologiyalarni joriy etishdir. Raqamlashtirish tor
ma’noda axborotni raqamli shaklga aylantirish
sifatida
tushuniladi
va
asosan
harajatlarni
kamaytirishga va ko‘proq imkoniyatlarning paydo
bo‘lishiga olib keladi.
Raqamli transformatsiya - har qanday soha
(biznes, sog‘liqni saqlash, ta’lim, qurilish va
boshqalar)da boshqaruv tizimini o‘zgartirish va
uning faoliyatini raqamli texnologiyalarni joriy
etish orqali amalga oshirishni anglatadi. Hozirgi
kunda raqamli iqtisodiyot tushunchasi bir qator
mamlakatlarning
iqtisodiy
nazariyasi
va
amaliyotida
paydo
bo‘ldi.
Bu
raqamli
texnologiyalarning jadal rivojlanishi, axborot
sohasida inqilob va iqtisodiyotning
globallashuv
jarayonlarini
tezlashtirish
bilan
ajralib turdi. Ulardan foydalanish samaradorligi
ortib borayotgan bilimga aylantirildi va ijtimoiy-
iqtisodiy aloqalar tobora kengayib bormoqda.
Bu
bosqichlarning
o‘ziga
xos
xususiyatlarining rivojlanishi axborotni ifodalash
uchun
raqamli
formatning
xususiyatlariga
asoslangan matematik modellar va usullarni o‘z
ichiga olgan “digital economics”, ya’ni raqamli
iqtisodiyot nomli ilmiy yo‘nalishning paydo
bo‘lishiga olib keldi.
Raqamli
iqtisodiyot
–
raqamli
texnologiyalarga asoslangan elektron biznes va
elektron tijorat bilan chambarchas bog‘liq iqtisodiy
faoliyat natijasida kelib chiqadigan va sotiladigan
raqamli tovarlar, xizmatlar yig‘indisidir. Shu bilan
birga yangi texnologiyalar, platformalar va biznes
modellari yaratish, ularni kundalik hayotga joriy
etish orqali mavjud iqtisodiyotni yangicha tizimga
ko‘chirish degani. “Raqamli” atamasi barcha
sohalarda axborot va kompyuter texnologiyalaridan
foydalanishni anglatadi.
Raqamli iqtisodiyot innovatsion raqamli
axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, ya’ni
Internet, mobil tarmoqlar, sensor tarmoqlar, onlayn
rejim, elekton tijorat vas hu kabi texnologiyalarni
qamrab oladi. Raqamli iqtisodiyotning amaliy
ahamiyati va jihatlari insonlarning turmush
darajasini sezilarli darajada oshiradi. Bu inson
faoliyatining barcha turlarini raqamlashtirishni
nazarda tutadi; yoki raqamli texnologiyalarga
asoslangan iqtisodiy faoliyat, bunda tovarlar va
xizmatlar elektron vositalar va Internet orqali
sotiladi. Elektron tijorat, onlayn reklama, onlayn-
banking, elektron to‘lovlar va davlat xizmatlaridan
elektron foydalanish raqamli iqtisodiyotning asosiy
elementlari
hisoblanadi.
Biznesda
raqamli
transformatsiya ishning aniqligini optimallashtirish
va
yaxshilashga
yordam
beradi
va
kompaniyalarning elektron platformalarga o‘tishini
o‘z ichiga oladi, bu esa foydalanuvchilarga yaxshi
raqamli vositalar va bozorga kirishni ta’minlaydi.
Raqamli iqtisodiyotni samarali rivojlantirishning
asosi bu raqamlashtirish bo‘lib, uning ta’sirida
iqtisodiyot yanada samarali rivojlanadi va uning
raqobatbardoshligi
ortadi.
Raqamlashtirish
jarayonlarining keng rivojlanishi XX asr oxiri - XXI
asr boshida Internetning paydo bo‘lishi bilan
boshlangan va hozirgi kungacha davom etmoqda.
“Raqamlashtirish” (yoki digitalization)
tushunchasi axborot texnologiyalariga asoslangan
zamonaviy modellar va harakat usullariga o‘tishni
anglatadi.
Masalan,
videoqo‘ng‘iroqlar
va
messenjerlar orqali muloqot qilish, “aqlli shahar”
g‘oyasini amalga oshirish, elektron hujjat
aylanishiga o‘tish.
MATERIAL VA METODLAR
Raqamlashtirish raqamli iqtisodiyotning
asosi bo‘lib, iqtisodiyot va jamiyat taraqqiyotini
belgilab
beruvchi
global
rivojlanish
yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Raqamlashtirish
iqtisodiyot samaradorligini oshirish va hayot
sifatini yaxshilashga qaratilgan. Bu jarayonda
muhim o‘rinni mehnat resurslarining ta’lim
darajasini oshiruvchi Internet texnologiyalarining
shakllanishi egallaydi. Raqamlashtirishning butun
jamiyat uchun ijobiy oqibatlari fuqarolarning hayot
sifatini oshirish, mehnat unumdorligini oshirish,
iqtisodiy operatsiyalarning shaffofligi, davlat,
tijorat tovarlari va xizmatlarini mamlakat ichida
ilgari surish hamda xalqaro miqyosda va inson
o‘rnini bosuvchi uskunalar va tizimlarni joriy etish
imkoniyati mavjudligini o‘z ichiga oladi. Asosiy
texnologik
jarayonlarni
boshqarish
tizimini
optimallashtirish
bilan
birga
raqamli
texnologiyalarni joriy etish jarayoni raqamli
transformatsiya bo’lib, raqamli mahsulotlarni jadal
yaratish va rivojlantirish, raqamli xizmatlarni
boshqarish zarurati bilan belgilanadi.
Raqamli transformatsiyalar aholi uchun
qulay va xavfsiz yashash sharoitlarini yaratish
imkonini beradi. Raqamli transformatsiya nafaqat
odamlarning turmush tarzi, ishlab chiqarish va
xo‘jalik faoliyatini tashkil etishning o‘zgarishi,
balki odamlar ongiga chuqur ta’sir ko‘rsatadi,
raqamli davrning yangi madaniyatini shakllantiradi.
Oʻzbekiston oʻz oldiga kuchli demokratik,
ilgʻor rivojlangan davlatlar safidan mustahkam
oʻrin egallashni maqsad qilgan. Dunyoning
rivojlangan 50 mamlakati qatoriga kirish —
davlatning bosh vazifasidir. Bu boradagi islohotlar
esa O‘zbekiston xalqiga munosib sharoit yaratib
berish maqsadida amalga oshirilyapti.
Raqamli iqtisodiyotda rivojlanagan onlayn
xizmatlari aholi turmush tarzini yaxshilashda asosiy
omillardan biridir. Misol tariqasida mobil bank
ilovasini keltirish mumkin. Ushbu ilova yordamida
har bir foydalanuvchi ixtiyoriy xaridni yoki to‘lovni
amalga oshirishi mumkin. Mobil bankingdan
tashqari, elektron hujjat aylanishi ham tashkilot
xodimlarining faoliyatini yaxshilaydi. Buning
yordamida har bir xodim ish joyidan chiqmagan
holda turli hujjatlarni qabul qilishi yoki joʻnatishi
mumkin. Bu ish sifatini yaxshilaydi va kompaniya
ichidagi xodimlarning xabardorligini oshiradi.
Raqamli iqtisodiyotning yana bir yorqin namunasi
bu Yandex.taxi xizmatdir. Ushbu ilova yordamida
yo‘lovchi dispetcherga murojaat qilmasdan
xaydovchiga bemalol buyurtma beradi. Shu bilan
birga mijoz A nuqtadan B nuqtagacha bo‘lgan yo‘l
narxini oldindan bilib olishi va hattoki, o‘z
yo‘nalishini kuzatishi mumkin.
Ta’lim sohasida ham raqamlashtirish
jarayoni jadal sur’atlar bilan olib borilmoqda. Misol
uchun
elektron
kundalik
yordamida
butun
mamlakat bo‘ylab talabalarning o‘zlashtirish
natijalari bo‘yicha real statistik ma’lumotlarni
yuritish
va
tegishli
muassasalarga
statistik
ma’lumotlarni taqdim etish mumkin. Kitob
darsliklarini
elektron
kitoblarga
almashtirish
tendentsiyasi davom etmoqda va uni ham
oʻquvchilar, ham ota-onalar faol qoʻllab-
quvvatlamoqda. Ushbu oʻzgarish oʻquvchilarning
jismoniy faolligini kamaytirishga imkon beradi, bu
ayniqsa maktabgacha yoshdagi va boshlangʻich
maktab yoshidagi bolalar uchun juda muhimdir.
Sogʻliqni
saqlashga
raqamli
texnologiyalarning joriy etilishi “raqamli sogʻliq”
yoki “raqamli meditsina” atamasini oldi. U shifokor
va shifokor, bemor va shifokor oʻrtasidagi
masofaviy oʻzaro aloqa xizmatlarini oʻz ichiga
oladi. “Raqamli tibbiyot” insonga nafaqat
kasalliklarni tezroq va samaraliroq davolash, balki
ularni erta bosqichlarda oldini olish imkonini
beradi, bu esa davlat aholisini butun umri davomida
sog‘lom hayotga olib boradi.
Madaniyat ham hozirda raqamlashtirish
strategiyasini
amalga
oshirmoqda.
Bunda
kengaytirilgan va virtual haqiqat (AR)dan faol
foydalanilgan holda virtual muzeylar yaratilmoqda.
AR rasm yoki haykalning yoʻqolgan qismlarini
ekranda qayta yaratilgan tasvir bilan almashtirish
imkonini beradi.
Transport sohasi raqamli texnologiyalar
yordamida
quyidagi
xizmatlarni
amalga
oshirmoqda:
elektron
chiptalarni
saqlash,
chiptalarni
shaxsan
sotib
olish,
transport
xizmatlarini/navigatsiyani qabul qilish uchun mobil
ilovalardan
foydalanish,
transport
oqimlari
toʻgʻrisidagi ma’lumotlarni yigʻish va tahlil qilish,
transport holatini prognozlash, sayohat paytida
bepul Wi-Fi tarmogʻini ta’minlash va boshqalar.
XULOSALAR
Mamlakatimiz oldida turmush sifatini
oshirish masalasi ustuvor vazifalardan biri sifatida
turganini hisobga olib, raqamlashtirish jarayonida
ro‘y berayotgan o‘zgarishlar va ularning hayot
sifatiga qanday ta’sir ko‘rsatishini tahlil qilishga
alohida e’tibor qaratish zarur.
O‘zbekistonda elektron hukumat tizimini
takomillashtirish, dasturiy mahsulotlar va axborot
texnologiyalari ichki bozorini yanada rivojlantirish,
Respublikaning barcha hududlarida IT-parklar
tashkil etish va ushbu sohani malakali kadrlar bilan
ta’minlashni
nazarda
tutuvchi
“Raqamli
O‘zbekiston – 2030” strategiyasi tasdiqlandi.
“Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasining
asosiy maqsadlaridan biri ijtimoiy xizmatlarning
tuzilishi va sifatini oʻzgartirish orqali aholi turmush
sifatini yaxshilash uchun shart-sharoitlar yaratish,
shuningdek, tadbirkorlik va mehnat faoliyati uchun
yangi imkoniyatlar yaratish orqali aholining hayot
sifatini oshirish uchun shart-sharoitlar yaratishdan
iborat.
O‘zbekistonni raqamlashtirish maqsadida
2012-yilda
Respublika
hukumati
tomonidan
“Milliy
axborot-kommunikatsiya
tizimini
rivojlantirish kompleks dasturi” tasdiqlandi.
Hujjatni amalga oshirish 2013-2020 yillarga
mo‘ljallangan. 2013-yil iyul oyida mamlakatimizda
Interaktiv davlat xizmatlarining yagona portali
ishga tushirildi. 2016-yilda yagona OneID tizimi
my.gov.uz portalida O‘zbekiston fuqarolari uchun
mavjud bo‘ldi. U davlat idoralari va tijorat
korxonalarining keng doiradagi xizmatlaridan
foydalanish imkonini beradi. Hozirda aholining
qariyb 20 foizi OneID tizimida ro‘yxatdan o‘tgan.
2019-yilda O‘zbekistonda IT-park paydo
bo‘ldi. Uning asosiy vazifalari: ta’lim, startaplarni
qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish, tegishli
qonunchilikni ishlab chiqishda ishtirok etish, o‘z
infratuzilmasini yaratishdan iborat.
Hozirgi
vaqtda
mavjud
raqamli
texnologiyalar inson hayotida rivojlanish va joriy
etish uchun katta istiqbollarga ega. Ular jamiyat
hayotining barcha jabhalarini, ta'lim, sog'liqni
saqlash, madaniyat, transport, iqtisodiyot va biznes
kabi muhim tarmoqlarni qamrab olmoqda.
Fuqarolar
mutaxassislar
bilan
onlayn
maslahatlashish va xaridlarni amalga oshirish
uchun Internetdan tobora ko‘proq foydalanmoqda.
Internetning mavjudligi joy va vaqtdan qat’iy nazar
moliyani boshqarish imkonini beradi. Internet
orqali ko‘plab tovar va xizmatlarni topish, ularni
onlayn to‘lash va ularni qulay joyda olish
imkoniyati mavjud. Bu esa o‘z navbatida vaqt va
energiyani tejaydi.
Statistik tadqiqot natijalari aholining internet
imkoniyatlarini o‘zlashtirishdagi faolligi, biznes
resurslarining
tayyorligi
va
jalb
qilinishi,
mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy faoliyatini
rivojlantirish
uchun
notijorat
va
davlat
tuzilmalarining Internetdan foydalanishi yuqori
ekanligini ko‘rsatmoqda.
Ko‘pgina mamlakatlar raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirish va qo‘llash bo‘yicha shu jumladan,
ulardan virtual foydalanish manfaatlarini hisobga
olgan holda davlat dasturlariga muvofiq boshqaruv
texnologiyalarini
ishlab
chiqmoqda.
Bularga
Germaniyadagi Industrie, AQSHdagi Advanced
Manufacturing
Technology,
Xitoydagi
sifat,
innovatsiya va ilg‘or texnologiyalarni joriy etishga
urg‘u bergan ishlab chiqarishni rivojlantirishning
strategik
konsepsiyasi,
Buyuk
Britaniyadagi
Innovate UK hamda Avstraliyadagi National
Digital Economy misol qilish mumkin.
ADABIYOTLAR:
1.
Бахтиерович Ж.Ш. (2023). Цифровая экономика -
уровень и качество жизни населения. Central Asian
Journal of Innovations on Tourism Management and
Finance, 4(6), 84-86.
2.
Литвинцева Г.П., Петров С.П. Теоретические
основы взаимодействия цифровой трансформации и
качества жизни населения //Журнал экономической
теории. — 2019. –Т. 16. — №3. — С. 414-427
3.
Быкова,
М.С.
Цифровые
технологии
в
обеспечении достойной жизни человека / М. С.
Быкова. — Текст: непосредственный //Молодой
ученый. — 2022. — № 24 (419). — С. 42-46.
4.
Щелкунова Д.В. Цифровая экономика в
современном
обществе
//Материалы
XII
Международной студенческой научной конференции
«Студенческий научный форум».
5.
Tadjiyeva D.R. Уровень и качество жизни в
условиях цифровой трансформации. “Raqamli
iqtisodiyot” ilmiy-elektron jurnali 3-son.
