289
J.CHARSHEMOVTIŃ DÓRETIWSHILIGINDE SAHNA HÁM KINO MUZIKASI
Segizbaeva Gúldana
Ózbekstan
M
ámleketlik Konservatoriyası Nókis filialı “Ulıwma kásiplik hám social-gumanitar
pánler kafedrası” “Muzıkatanıw” qánigeligi
2
-kurs studenti
Kamalova Gúlmaryam
Ilimiy basshı.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10527683
Annotaciya. Bul maqalada sahnalıq janrlar hám kino muzıkası, olardıń jáhán muzıkasında
hám Ózbekstanda payda bolıwı, rawajlanıwı haqqında sóz etiledi. Sol qatarda maqalada
qaraqalpaq jas hám qabiliyetli kompozitorı Jamil Charshemovtıń dóretiwshiliginde sahna hám
kino muzıkasında dóretilgen shıǵarmaları jarıtıp beriledi.
Tayanısh sózler: sahna, kino, muzıka, spektakl, muzıkalı drama, dok film.
STAGE AND FILM MUSIC IN THE WORKS OF JAMIL CHARSHEMOV
Abstract. This article describes the stage genres and film music, their emergence and
development in world music and in Uzbekistan. In addition, the article will highlight the works of
the young and talented Karakalpak composer Jamil Charshemov, written in the genre of stage and
film music.
Basic phrases: stage, movie, music, performance, musical drama, doc movie.
СЦЕНИЧЕСКАЯ И КИНОМУЗЫКА В ТВОРЧЕСТВЕ ДЖАМИЛЯ ЧАРШЕМОВА
Аннотация. В этой статье рассказывается о сценических жанрах и киномузыке,
их возникновении и развитии в мировой музыке и в Узбекистане. Кроме того, в статье
будут освещены произведения молодого и талантливого Каракалпакского композитора
Джамиля Чаршемова, написанные в жанре сценической и киномузыки.
Базовые фразы: сцена, кино, музыка, спектакль, музыкальная драма, док фильм.
J.Charshemov sahnalıq janrlar da da dóretiwshilik etken. Kompozitor konservatoriyada
oqıp júrgen waqıtlarında sahna janrına qızıǵın bir qansha shıǵarmalar Ch.Aytmatovtıń “Teńiz
boylap jortqan tarǵıl kópek” gúrrińi tiykarında
“Luvr úyregi”,
A.Qodiriydiń “Mehrobdan chayon”
romanı tiykarında “
Anvar hám Rano”,
I.Yusupovtıń
“Watan topıraǵı”
poeması tiykarında usı
atamadaǵı spektakllerge muzıka jazǵan.
“Teńiz boylap jortqan tarǵıl kópek” gúrrińiniń bas qaharmanı Kirisk izbe-iz jaqınlarınan
ajraladı. Aldın babası, keyin ajaǵası, soń bolsa ákesi tábiyiy apat yamasa kesellik, yamasa dushpan
290
menen alısıw nátiyjesinde emes sharasızlıqtan, qaytıs boladı. Álbette, bunı kórip-bilip, júrekten
ótkerip hesh bir ilaj tabalmaǵan kishkene Kirisk ushın bunnan-da artıq azap-aqıret, bunnan da
zıyada ǵam-qayǵı bolmaydı. Aqıbetinde ol teńiz qushaǵında qayıqtaǵı barlıq jaqınlarınan ajraladı.
Keyin rezervindegi bar ishimlik suwı hám jeytuǵın zatı da tawsıladı. Miynettiń eń qımbatlı jeri
sonda, mine sol zamatda endi ǵana ashıq teńizge shıǵıp kórgen, teńizde júreginen ótkergen
qayǵıları sol kunge shekem kórgen quwanıshların umıtıp, Kirisk hár qansha azaplardı jeńip ótedi.
Bul shıǵarma tiykarında bir qansha spektakller, muzıkalı shıǵarmalar dóretilgen. Mısalı:
2008-jıl Balalar hám óspirimler teatrında (Kemerovoda) spektakl qoyıldı, rejissyor Irina
Latinnikova 1982-jıl - spektakl Saxa atındaǵı akademikalıq teatrda sahnalastırılǵan. P. A.
Oyunskiy “Teńiz boylap jortqan tarǵıl kópek” gúrrińi tiykarında „Haaryan Khampa köx kytylym“
(“Meniń árman etken kók qırǵaǵım”), rejissyor Andrey Barisov 2019 -jıl — Ryazan mámleketlik
quwırshaq teatrında spektakl qoyadı. Bular qatarında qaraqalpaq kompozitorı Jamil Charshemovta
usı spektakl ushın muzıka jazǵan.
Kompozitor
“Luvr úyregi”
shıǵarması 2018-jılı rejissor M.Reymov basshılıǵı tiykarında
sahnaǵa qoyılǵan. Spektakl prolog hám tórt kórinisten ibarat. Bul spektakldiń qısqasha
mazmunında Qırǵızıstandaǵı “Oxoto” ashıq teńizine ań awlawǵa shıqqan Aqsaqal Orxon,
Emrayin, Milxun hám birinshi márte ań awlaw ushın shıǵıp atırǵan Kirisk sıyaqlı balıqshılardıń
apatshılıqqa ushırawı sáwlelenedi. Onda barlıǵı nabıt bolıp, tek Kirisk aman qaladı.
Spektaklde bes qaharman bolıp, olardıń basınan keshirgen teńizdegi waqıyaların súwretlew
ushın waqıyanıń mazmunına qaray muzıkalar dóretildi. Mısalı dialog ushın, quwanıshlı, qayǵılı
waqıyalardı sáwlelendirgen.
I.Yusupovtıń
“Watan topıraǵı”
poeması temasınıń aktuallıǵı, qaharman psixologizmin
ashıp beriwdegi sheberlik, batıl pikirlewler menen ǵárezsizlik dáwiindegi qaraqalpaq ádebiyatınıń
tabısı boldı. Onda XX ásirdiń 30-jıllarında repressiyaǵa ushıraǵan watanlaslarımızdıń awır táǵdiri
olardıń alısta júrse de óz watanın yadınan shıǵarmawı, watan topıraǵın jannan áziz kórip
qásterlewi, qaharmanlardıń ishki ruwxıy keshirmeleri olar ushırasqan qıyan-kesti waqıyalar arqalı
ashıp beriledi.
J.Charshemov Abdulla Qodiriydiń “Mehrobdan chayon” romanınıń syujeti tiykarında
“Anvar hám Rano”
spektakli ushın muzıka dóretedi. Bul roman Abdulla Qodiriydiń ekinshi iri
shıǵarması bolıp 1928-jılı fevralda jazıp tamamlanıp, 1929-jılı birinshi ret Samarqandda basılıp
shıqtı. Shıǵarmanıń teması XIX ásir hádiyseleri - “xanlıq dáwirleri” ndegi óz basımshalıqlardı
kórsetiwge qaratılǵan.
291
Kino muzıkası-
kino kórkem óneri menen baylanıslı muzıka janrı bolıp, kino shıǵarmasınıń
zárúrli qurallarınan biri. Daslep ulıwma muzıkalı kompoziciyanı qurap, kinofilmdegi shawqımdı
basıw ushın mólsherlengen. Film muzıkası tariyxı “Dawıssız film” (1930-jıllardıń ekinshi
yarımına shekem) hám de “dawıslı kino” menen baylanıslı 2 tiykarǵı basqıshtı óz ishine aladı.
Birinshisinde film muzıkasına tiykarlanıp, atqarıwshılar (jalǵız sazende-pianinochi yamasa
ansambl) tárepinen saylanǵan yamasa ekspromt formasında dóretiwshilik etilgen muzıka
úzindilerinen ibarat bolǵan. “Dawıslı film” de, ádetde, hár bir film ushın arnawlı muzıka jazıladı,
geyde ámeldegi muzıka dóretpelerinen de paydalanıladı (mısalı, hújjetli, ilimiy-kópshilikke
arnalǵan, filmkonsert hám basqa filmlerde). Kino muzıkası kinofilm mazmunı menen tıǵız
baylanıslı halda, qaharmanlardıń psixikalıq sezimlerin, dramatik jaǵdaylar, qarama-qarsılıqlar
hám basqalardı kórkem ańlatıwǵa járdem beredi. Sırt el kompozitorlarınan M.Nayman (Angliya),
N.Rota, E.Morrikone (Italiya ), F.Ley, M.Legran, V.Kosma (Fransiya ), A.Bisvas, Sh.Choudxuri
(Indiya), G.Kancheli (Gruziya ), Ye.Doga (Moldaviya), I.Dunayevskiy, D.Shostakovich,
S.Prokofyev, V.Artemyev (Rossiya), F.Baxor (Tajikistan), N.Muxatov (Turkmenistan), M.Skorik
(Ukraina) hám basqalardıń dóretiwshiliginde kinomuzıkasınıń jarqın úlgileri payda boldı.
Ózbekstanda kino ushın arnawlı muzıka jazıw 1920-jıllardan baslanǵan. Dáslepki ózbek
filmlerine muzıka jazıwda V.Uspenskiy (“Ravot kashqirlari”, 1927) hám A.Kozlovskiy (“Tohir
hám Zuhra”, 1945) lar ózbek xalıq nama hám qosıqlarınan hám de ózbek kompozitorleri
dóretiwshiliginen onlaǵan kóshirip alınǵanlarǵa tayanǵan. Keyingi kóplegen ózbek filmlerinde
muzıkadan dramatizmdi kúsheytiw quralı retinde paydalanıldı: “Abu Ali ibn Sino” (kompozitor
M.Burxonov, 1957), “Ayriliq” (S. Yudakov, 1959 ), “Hamza”, “Sen yetim emessan” ( I.Akbarov,
1961, 1963) hám basqa qosıq zárúrli rol oynaǵan dáslepki ózbek kinokomediyaları 50-jıllardıń
aqırı, 60-jıllardıń baslarında júzege kelgen: “Maftuningman” (Ik.Akbarov, M. Burhonov, M.
Leviyev, 1958), “Mahallada duv-duv gap" (M.Leviyev, 1960) hám basqa 1960-70 jıllarda ózbek
filmleri ushın muzıka jaratıwshılar sheńberi sezilerli dárejede keńeydi: S.Jalil (“Zulmatni tark
etib”, 1973), A.Malaxov (“Tashkent – non shahri”, 1967), F.Yanov-Yanovskiy (“Quwırshaq
teatrınıń artisti”, 1970; “Mayin yomǵir yoǵadi” multfilmi, 1984 hám basqalar). Ásirese,
R.Vildanov dóretiwshiligi itibarǵa ılaqyıqlı bolıp, 100 den artıq filmge muzıka jazdı: “Insan qus
artınan baradı”, 1975 (Dehli kinofestivalında eń jaqsı muzıka ushın siylıǵın alǵan); “Triptix” (San-
Remo kinofestivalında Gran-pri siylıǵın alǵan ); “Armon”, 1987 hám basqa 1980—90 -jıllarda
V.Milov (“Alibobo va qirq qaroqchi", 1980 hám basqalar ), M. Mahmudov “Kelinlar qozǵoloni”,
1985; “Abdullajon”, 1994; “Chimildiq”, 1998; E.Solihov (“Alpomish”, 1999 hám basqalar),
A.Ergashev (“Sharıf va Ma'rif”, 1992; “Juldızımdı ber, aspan”, 1995 hám basqalar) hám basqa
292
dóretiwshiligi itibarǵa ılayıqlı. 1990-jıllarǵa kelip jas kompozitorlar da kino muzıkası salasında
dóretiwshilik ete basladı hám zamanagóy qurallar tiykarında kino muzıkasınıń jańa usılların
jaratılıwına eristi: E.Pak (“Sindbadning hodisalari” multfilmi, 1993 hám basqalar), D.Yanovskiy
“Ullı Ámir Temur”, 1996; “Voiz”, 1998, Anapa kinofestivalı (1999 ) nda Granpri sıylıǵın alǵan;
“Fellini”, 1999, Kalkutta kinofestivalı (2000) nda eń jaqsı film retinde belgilengen, N. G'iyosov ("
Batır Jalolov", 1991), A.Kim (" Shaytanat", 1999 -2000) h.t.b.
Qaraqalpaq muzıkasında da kino muzıkası júdá jaqsı rawajlanǵan. Bul jóneliste
Q.Zaretdinov, U.Abdullaeva kibi kompozitorlar óz shıǵarmaların dóretken. Bul kompozitorlar
ishinde jas kompozitor Jamil Charshemovta bar. Kompozitor “
Seyf”, “Jańla Qobız”, “Musa
Tajetdinovich Erniyazov” haqqında hújjetli film, “Ayqulash”
hám basqa da filmlerge muzıkalar
jazǵan.
REFERENCES
1.
Charshemov J. Problems of Using Karakalpak Folklore in Composers //Vital Annex:
International Journal of Novel Research in Advanced Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 3.
– С. 270-273.
2.
Charshemov J. A REVIEW OF MARKABAY JIEMURATOV'S WORK //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 818-821.
3.
Niyazbaeva A., Kamalova G. ÓZBEKISTON XALQ BAXSHISI QALLIEV
TEŃELBAY GENJEBAEVICH IJODI //Общественные науки в современном мире:
теоретические и практические исследования. – 2023. – Т. 2. – №. 7. – С. 22-24.
4.
Begis P., Kamalova G. М. SÓNBES JULDIZ //ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И
ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ. – 2023. – Т. 32. – №. 2. – С. 55-59.
5.
Aysawle J., Kamalova G. M. SAHRA BÚLBÚLI ROZA QUTEKEEVA
//ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ. – 2023. – Т.
32. – №. 2. – С. 60-66.
6.
Dauletbaeva G., Kamalova G. A SHINING STAR //Modern Science and Research. –
2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 880-884.
7.
Segizbaeva G., Kamalova G. M. DEVELOPMENT OF THE ORCHESTRA OF
MUSICAL INSTRUMENTS IN KARAKALPAKSTAN //Modern Science and
Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 875-879.
293
8.
Niyazbaeva A. J., Kamalova G. M. CHANQOVUZ MUSIQA ASBOBI VA UNING
TURLARI //Journal of Integrated Education and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 1. – С.
26-30.
9.
Kamalova G. M. et al. QARAQALPAQTIŃ BAY MIYRASI //ОБРАЗОВАНИЕ
НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ. – 2023. – Т. 32. – №. 2. – С. 52-
54.
10.
Kamalova G. M., Axmetovna M. A. QOBIZ HÁM JIRAWSHILIQ DÁSTÚRLERIN
SAQLAW //Лучшие интеллектуальные исследования. – 2023. – Т. 9. – №. 1. – С.
123-126.
11.
Kamalova G., Akhmetovna M. A. THE LEGACY THAT HAS COME DOWN TO US
AS “JETI ASIRIM” //Лучшие интеллектуальные исследования. – 2023. – Т. 9. – №.
1. – С. 117-122.
12.
Kamalova G. M. et al. ÓZBEKSTAN XALIQ BAQSISI ǴAYRATDIN
ÓTEMURATOV //TADQIQOTLAR. – 2023. – Т. 25. – №. 1. – С. 40-42.
13.
Kamalova G. M. et al. ÓZBEK MUZIKASINDA BALALAR FOLKLORI //Journal of
new century innovations. – 2023. – Т. 39. – №. 2. – С. 85-87.
14.
Тажетдинова С. М., Худайбергенова Г. Ж. Формирование музыкальной культуры
студентов //Молодой ученый. – 2018. – №. 47. – С. 380-382.
15.
Тажетдинова С. М. Народные песни как фактор развития личности учащихся
//Вестник Курганского государственного университета. – 2018. – №. 3 (50). – С.
62-62.
16.
Guldana S., Kamalova G. M. J. CHARSHEMOVTIŃ DÓRETIWSHILIGINDE FUGA
JANRI //World scientific research journal. – 2023. – Т. 22. – №. 2. – С. 32-38.
17.
Gulxumar D., Gulmaryam K. BASHEROV DYNASTY //World scientific research
journal. – 2023. – Т. 22. – №. 2. – С. 26-31.
18.
Gúlmaryam K. QARAQALPAQ QIZ BAQSISI SAPARGÚL //World scientific
research journal. – 2023. – Т. 22. – №. 2. – С. 39-42.
19.
Kamalova G. M. et al. QARAQALPAQSTANDA AKADEMIYALIQ VOKAL
JÓNELISI //World scientific research journal. – 2023. – Т. 22. – №. 2. – С. 21-25.
20.
Kamalova G. M., Axmetovna M. A. QOBIZ HÁM JIRAWSHILIQ DÁSTÚRLERIN
SAQLAW //Лучшие интеллектуальные исследования. – 2023. – Т. 9. – №. 1. – С.
123-126.
294
21.
Kamalova G. M. et al. ÓZBEK MUZIKASINDA BALALAR FOLKLORI //Journal of
new century innovations. – 2023. – Т. 39. – №. 2. – С. 85-87.
22.
Kamalova, G. (2023). QÁLEMI ÓTKIR KOMPOZITOR (D.Djańabaeva dóretiwshilik
jolı).
Вестник
музыки
и
искусства
,
1
(2),
37–39.
извлечено
от
https://science.uzdknf.uz/index.php/science/article/view/104
23.
Begis P., Kamalova G. М. SÓNBES JULDIZ //ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И
ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ. – 2023. – Т. 32. – №. 2. – С. 55-59.
24.
Niyazbaeva A., Kamalova G. ÓZBEKISTON XALQ BAXSHISI QALLIEV
TEŃELBAY GENJEBAEVICH IJODI //Общественные науки в современном мире:
теоретические и практические исследования. – 2023. – Т. 2. – №. 7. – С. 22-24.
25.
Abdikarimova I. T., Kamalova G. M. QARAQALPAQSTAN RESPUBLIKASÍNDAǴÍ
BIRINSHI FLEYTA ATQARÍWSHÍSÍ //Journal of new century innovations. – 2023. –
Т. 43. – №. 3. – С. 178-181.
26.
Segizbaeva G., Kamalova G. M. DEVELOPMENT OF THE ORCHESTRA OF
MUSICAL INSTRUMENTS IN KARAKALPAKSTAN //Modern Science and
Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 875-879.
27.
Abdikarimova I. T., Kamalova G. M. QARAQALPAQSTAN RESPUBLIKASÍNDAǴÍ
BIRINSHI FLEYTA ATQARÍWSHÍSÍ //Journal of new century innovations. – 2023. –
Т. 43. – №. 3. – С. 178-181.
28.
Kamalova G. M. et al. ÓZBEKSTAN XALIQ BAQSISI ǴAYRATDIN
ÓTEMURATOV //TADQIQOTLAR. – 2023. – Т. 25. – №. 1. – С. 40-42.
29.
Kamalova G. M. et al. ÓZBEK MUZIKASINDA BALALAR FOLKLORI //Journal of
new century innovations. – 2023. – Т. 39. – №. 2. – С. 85-87.
30.
Kamalova G. M. et al. ÓZBEK MUZIKASINDA BALALAR FOLKLORI //Journal of
new century innovations. – 2023. – Т. 39. – №. 2. – С. 85-87.
31.
Kamalova G. M. et al. QARAQALPAQTIŃ BAY MIYRASI //ОБРАЗОВАНИЕ
НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ. – 2023. – Т. 32. – №. 2. – С. 52-
54.
32.
Kamalova G. M. et al. QARAQALPAQSTANDA AKADEMIYALIQ VOKAL
JÓNELISI //World scientific research journal. – 2023. – Т. 22. – №. 2. – С. 21-25.
33.
Guldana S., Kamalova G. M. J. CHARSHEMOVTIŃ DÓRETIWSHILIGINDE FUGA
JANRI //World scientific research journal. – 2023. – Т. 22. – №. 2. – С. 32-38.
295
34.
Kamalova, G. (2023). QÁLEMI ÓTKIR KOMPOZITOR (D.Djańabaeva dóretiwshilik
jolı). Вестник музыки и искусства, 1(2), 37–39.
