ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
577
ZARAFSHON VOHASI ETNIK TARKIBI
(XX ASRNING 2-YARMI)
Sayfutdinov Feruz Ilniyazovich
Osiyo Xalqaro Universiteti Tarix va filologiya kafedrasi o’qituvchisi
E- mail:
Tel: +998936857755
https://doi.org/10.5281/zenodo.10535913
Annotatsiya. XX asrning 2-yarmida Zarafshon vohasidagi etnografik va etnoslararo
munosabatlarning taxlili hududning etnologik rangbarangligi haqidagi ma’lumotlar keltirib
o’tilgan.
Kalit so’zlar: Etnologiya, toponomika, etnosiyosiy, etnoiqtisodiy, antropologik qiyofa,
hududiy etnologik xsusiyat.
ETHNIC COMPOSITION OF THE ZARAFSHAN OASIS
(2ND HALF OF THE 20TH CENTURY)
Abstract. The analysis of ethnographic and interethnic relations in the Zarafshan oasis in
the second half of the 20th century provides information about the ethnological diversity of the
region.
Key words: Ethnology, toponomics, ethnopolitical, ethnoeconomic, anthropological
image, territorial ethnological feature.
ЭТНИЧЕСКИЙ СОСТАВ ЗАРАФШАНСКОГО ОАЗИСА
(2-Я ПОЛОВИНА ХХ ВЕКА)
Аннотация. Aнализ этнографических и межэтнических отношений в
Заравшанском оазисе во второй половине XX века дает информацию об этнологическом
разнообразии региона.
Ключевые слова: Этнология, топономика, этнополитика, этноэкономика,
антропологический образ, территориальная этнологическая особенность.
XX asrning davomida Markaziy Osiyodagi ittifoqdosh respublikalari aholisining soni,
etnik tarkibi, tili va boshqa etnik xususiyatlariga doir bir necha bor statistik ma'lumotlar to‘plash
ishlari amalga oshiriladi. Xususan, 1926 yilda o‘tkazilgan aholini ro‘yxatga olish paytida
O‘zbekiston aholisining 74,19 % ini o‘zbeklar tashkil etishi, ayrim shaharlarda esa tojik tili
nisbatan keng tarqalganligi, biroq bunday shaharlar atrofidagi qishloqlar aholisining asosiy qismi
o‘zbekcha so‘zlashishlari aniqlanib, asosan, Zarafshon vohasida joylashgan bunday shaharlar
Samarqand, Urgut va Buxoro shaharlari ekanligi qayd etiladi
Tadqiqotchining fikriga koʻra, XX asrning ilk choragida Buxoro aholisining etnik tarkibi
xilma-xillik kasb etib, shahar aholisining asosiy koʻpchiligini tojik tilli oʻzbeklar tashkil etgan va
turli kasblar bilan shugʻullanishgan. Shuningdek, shahar aholisining sezilarli bir qismi tojiklardan
iborat boʻlgan va ular ham oʻzbeklar kabi Buxoroning mahalliy aholisi sifatida vohadagi ijtimoiy-
madaniy hayotda faol ishtirok etganlar. Shu bilan birga shaharning muhim bir qismini tojik tilli
1
Сухарева О.А. К истории городов Бухарского ханства. – Т.: АН УзССР, 1958. – С. 75.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
578
arablar va yahudiylar tashkil etib, ijtimoiy-madaniy hayoti va xoʻjalik tarzi bu yerning oʻzbek va
tojik aholisidan katta farq qilmagan.
Zarafshon vohasining, xususan, ushbu vohaning yuqori qismi A.L. Xromov tomonidan
maxsus oʻrganilgan boʻlib, tadqiqotchi togʻlik hududlardagi yuzlab joy nomlari (qishloq, mavze,
gidronim, oronim va h.k.)ni tarixiy etimologik jihatdan tahlil qilgan.
Zarafshonning yuqori qismini sugʻdiy toponimlar tashkil qilishini taʼkidlagan mazkur
tadqiqotchiga koʻra, vohaning ushbu togʻlik hududlaridagi koʻplab joy nomlari turkiy asosda,
xususan, qadimgi turkiy negizda izohlanishi diqqatga sazovordir. Tadqiqotchining fikricha, bu
holat vohada qadimdan sugʻdiy va turkiy etnoslar oʻzaro qoʻshni va aralash yashaganliklarining
ifodasidir
Yuqori Zarafshonning hududi sugʻdshunos olimlar V.A. Livshits
,B.N. Bogolyubov, O.I.
Smirnova
tadqiqotlarida ham maxsus oʻrganilgan. Tadqiqotchilar asosan Mugʻ togʻi sugʻdiy
hujjatlarida uchraydigan joy nomlari asosida vohaning yuqori qismi muvaffaqiyatli ravishda
aniqlab, ularning tahlilini amalga oshirganlar.
Oʻzbekistonning janubiy hududlari va Tojikistonda etnografik tadqiqotlar olib borgan B.X.
Karmisheva
oʻz ilmiy ishlarida Zarafshon vohasi etnik holatiga ham toʻxtalib oʻtgan. Xususan,
tadqiqotchining janubiy hududlardagi oʻzbek urugʻlarini oʻrganish mobaynida ularning Zarafshon
vohasi oʻzbeklari bilan qon-qarindoshlik rishtalari mavjudligini taʼkidlab oʻtgani eʼtiborga molik.
Jumladan, olimaning qoʻngʻirot, qangʻli, juz kabi oʻzbek urugʻlarining bir qismi Zarafshon
vohasida ham istiqomat qilishi va oʻtmishda ular orasida oʻzaro aloqalar boʻlganligi haqida keltirib
oʻtgan maʼlumotlari sovet davri etnografiyasida qoʻlga kiritilgan ilmiy yutuqlardan biri edi.
Sovet davrida bir qator oʻzbekistonlik tadqiqotchilar ham mintaqa, shu jumladan,
Zarafshon vohasi tarixiy toponimiyasiga u yoki bu darajada toʻxtalib oʻtganlar. Xususan,
manbashunos va arxeolog olim A. Muhammadjonov vohaning sugʻorilish tarixini yoritish
mobaynida bu yerning etnik tarkibiga ham toʻxtalib oʻtgan boʻlib, tadqiqotchi tomonidan
keltirilgan tarixiy materiallar bugungi kunda ham oʻz ilmiy ahamiyatini yoʻqotmagan
. Ayniqsa,
uning “Buxoro xonligining aholi manzillari” nomli tadqiqoti bugungi kunda olib borilayotgan
tadqiqotlar uchun manba vazifasini bajarmoqda
1960-1970-yillarda oʻzbek xalqi etnogenezi va etnik tarixi, etnik tarkibi hamda
mintaqalardagi qator subetnoslar boʻyicha B. Ahmedov, K.Sh. Shoniyozov, M. Ermatov, X.
Doniyorov, H. Toshev kabi olimlarning fundamental monografiya va tadqiqotlari nashr etildi.
2
Хромов А.Л. Очерки топонимии и микротопонимии Таджикистана. Вып. 1. – Д.: Ирфон, 1975. – C. 26.
3
Хромов А.Л. Очерки топонимии и микротопонимии Таджикистана. Вып. 1. – Д.: Ирфон, 1975. – C. 26.
4
Лившис В. А. Согдийская эпиграфика Средней Азии и Семиречя. – СПб.: Филологический факультет
СПбГУ, 2008. – C. 186.
6
Кармышева Б.Х. Очерки этнической истории южных районов Таджикистана и Узбекистана (по
этнографическим данным). – М.: Наука, 1976. – C. 245.
7
Мухаммеджанов А. История орошения Бухарского оазиса (с дрвенейших времен до начала ХХ в. – Т., 1978.
– C. 26
8
Населенные пункты Бухарского эмирата (конес ХIХ - начало ХХв.) / Материалы к историческойгеографии
Средней Азии. Под. Ред. А.Р. Мухаммеджанова. – Т.: Университет, 2001. – C. 283.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
579
Shuningdek, S. Qorayev, U. Toʻychiyev kabi elshunos olimlarning tadqiqotlarida ham
mintaqaning, xususan, Zarafshon vohasi etnik tarkibi va turli nomlar jihatdan tahlilga tortildi
. Shu
bilan birgalikda yana bir qator tadqiqotchilarning ishlarida voha toponimikasiga u yoki bu darajada
toʻxtalib oʻtilgani koʻzga tashlanadi.
B. Ahmedov koʻchmanchi oʻzbeklarning siyosiy faoliyati, ularning vohaga kirib kelish va
tarqalish jarayonlariga, shuningdek, Shayboniy sulolasi vakillarining Zarafshon vohasida
oʻtkazgan yer-suv islohotlari, aholining Nurota va Zarafshon vohalarida joylashuvi masalalariga
birmuncha toʻxtalib oʻtgan.
Yirik etnograf olim K. Shoniyozov esa oʻzbeklarning etnik tarixida
katta oʻrin tutgan urugʻ-qabilalarga, xususan, oʻzbeklarning qipchoq va qarluq komponentlariga
bagʻishlab yozgan maxsus monografiyalarida Zarafshon vohasiga katta eʼtibor qaratgan
. Yirik
olim birinchilardan boʻlib, vohaning XIX asr oxirlari - XX asr boshlarida Zarafshon vohasida
yashagan oʻzbeklarning urugʻ-qabilaviy tarkibini keng koʻlamda yoritgan va koʻplab urugʻlarning
tarkibiy boʻlinishlari haqidagi maʼlumotlarni ilm ommasiga yetkazib bergan
Samarqand va Buxoro shaharlari hamda ushbu shaharlarning yaqin atrofidagi joy
nomlarining etnik jarayonlar bilan bog‘liqligi uning ilmiy-tarixiy ahamiyati o‘rganildi va tahlil
etildi, jumladan, har ikkala shahar va ular atrofidagi yashash joy manzillarining katta qismi
ijtimoiy toifa va kasb-korlik bilan bog‘liqligi aniqlandi. Ushbu qadimiy shaharlar savdo-sotiq,
ilm-fan va madaniyat markazlari bo‘lib, chorrahada joylashganligi bilan bog‘liq ravishda muayyan
joy nomlari shakllandi.
1926 yilgi statistik ma'lumotlarga ko‘ra, Zarafshon vohasining yirik ma'muriy
tuzilmalaridan biri bo‘lgan Buxoro viloyatidagi aholining umumiy soni 333 047 kishidan iborat
bo‘lib, shundan 288 327 kishi, ya'ni 87,3 % ni o‘zbeklar, 22 391 kishi – 7 % ni tojiklar tashkil
etgan. Buxoro viloyatidagi 13 tuman orasida tojiklar, asosan, Buxoro va Vobkent tumanlari
atrofida aholining sezilarli bir qismi o‘zlarini “tojik” deb bilishi, biroq shunda ham ular mazkur
tumanlarda mutlaq ko‘pchilikni tashkil etmasligi aniqlangan. Jumladan, Buxoro tumanida 35 053
kishi o‘zbeklardan, 7 956 kishi tojiklardan, Vobkent tumanida esa 43 267 kishi o‘zbeklardan, 6097
kishi tojiklardan iboratligi qayd qilingan.
Viloyatning boshqa tumanlarida esa aholi tarkibi quyidagicha bo‘lgan: Bahouddin
tumanida – 37 689 kishi o‘zbek, 3078 tojik, G‘ijduvon tumanida – 55 462 kishi o‘zbek, 284 kishi
tojik, Qorako‘l tumanida – 39 927 kishi o‘zbek, 60 kishi tojik, Lenin tumanida – 42 524 kishi
o‘zbek, 284 kishi tojik, Romitan-Xayrobod tumanida – 34 278 kishi o‘zbek, 2420 kishi tojik aholi
sifatida ro‘yxatga olingan. Buxoro shahrida esa mahalliy aholi 41 839 kishidan iborat bo‘lib,
ulardan 27 825 nafar o‘zbek, 8646 nafar tojik aholi sifatida ko‘rsatilgan
9
Qorayev S. Geografik nomlar maʼnosi. – T.: Oʻzbekiston, 1978; – B. 126.
10
Ахмедов Б. Государство кочевых узбеков. – М.: Наука, 1965. – C. 222.
11
Шаниязов К.Ш. УзбекиКарлуки: Историкоэтнографический очерк. – Т.: Наука, 1964; Шаниязов К.Ш. К
этнической истории узбекского народа (историкоэтнографические исследования на материалах кипчакского
компонента). – Т.: Фан, 1974. – C. 301.
12
Shoniyozov K. Qangʻ davlati va qangʻlilar. – T.: Fan, 1990. – B. 254.
13131313
1414
Сухарева О.А. К истории городов Бухарского ханства. – Т.: АН УзССР, 1958. – С. 79.
REFERENCES
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
580
1.
Akmal, B., & Ismat, N. (2023). BAQTRIYANING BRONZA DAVRI ARXEOLOGIYA
YODGORLIKLARINING JOYLASHUVI VA MODDIY MADANIYATI.
Innovations in
Technology and Science Education
,
2
(8), 73-80.
2.
Bobohusenov Akmal. (2023). BUXORO VOHSINING ANTIK DAVRI SHISHA
BUYUMLARI.
TADQIQOTLAR
,
25
(2),
208–211.
Retrieved
from
http://tadqiqotlar.uz/index.php/new/article/view/307
3.
Bobohusenov Akmal Ashurovich. (2023). THE MATERIAL CULTURE OF THE TOMBS
OF THE ANCIENT AND EARLY MEDIEVAL PERIOD.
International Journal Of History
And Political Sciences
,
3
(11), 24–29.
https://doi.org/10.37547/ijhps/Volume03Issue11-06
4.
Ashurovich, B. A. (2023). VARAKHSHA MURAL GANCH AND CLAY
PAINTINGS.
International Journal Of History And Political Sciences
,
3
(12), 48-53.
5.
Toshpulatova Shakhnoza Shuhratovna. (2023). ETYMOLOGY OF TAJIK MARRIAGE
CEREMONY.
International Journal Of History And Political Sciences
,
3
(11), 17–23.
https://doi.org/10.37547/ijhps/Volume03Issue11-05
6.
Toshpo’latova, S. (2023). ETHNOLOGICAL ANALYSIS OF CALENDRICAL
CALCULATION AND LENGTH MEASUREMENTS OF KHUF VALLEY TAJIKS IN
THE RESEARCHES OF MS ANDREYEV.
Modern Science and Research
,
2
(10), 291-299.
7.
Toshpo‘latova, S. S. (2023). TOJIKLAR MILLIY KIYIM-KECHAKLARI VA
“BESHMORAK” MAROSIMINING ETNOLOGIK TAHLILI.
SCHOLAR
,
1
(28), 395-401.
8.
Shokir
o’g’li,
S.
U.
(2023).
MAHALLANING
JAMIYAT
IJTIMOIY
TARAQQIYOTIDAGI O’RNI. Научный Фокус, 1(6), 369-371.
9.
Sadullayev, U. (2023). ABOUT THE EMERGENCE OF THE CONCEPT OF
NEIGHBORHOOD.
Modern Science and Research
,
2
(12), 722-727.
10.
Sadullayev Umidjon Shokir O’g’li. (2023). THE IMPORTANCE OF THE MAHALLA
SYSTEM’S REFORMATIONS IN NEW UZBEKISTAN. International Journal Of History
And Political Sciences, 3(10), 25–30. https://doi.org/10.37547/ijhps/Volume03Issue10-05
11.
Sadullayev Umidjon Shokir o’g’li. (2023). The History of the Creation and Formation of the
Neighborhood. American Journal of Language, Literacy and Learning in STEM Education
(2993-2769),
1(10),
480–485.
Retrieved
from
https://grnjournal.us/index.php/STEM/article/view/2142
12.
OXUNJONOVICH, Q. Z. (2022). CHANGES OF LYULI IDENTITY. International Journal
of Philosophical Studies and Social Sciences, 2(3), 74-83.
13.
Okhunjonovich, K. Z. (2021). Self-Awareness of Gypsies: Traditionality and Modernity.
American Journal of Social and Humanitarian Research, 2(7), 33-42.
14.
Корёгдиев, З. О. (2016). GOLD EMBROIDERY OF BUKHARA. Ученый XXI века, (12).
15.
Баходировна, Х. Ш. (2023). Гендерная Лексика В Русском Языке. International Journal
of
Formal
Education,
2(11),
324–331.
Retrieved
from
http://journals.academiczone.net/index.php/ijfe/article/view/1505
16.
Shaxnoza Baxadirovna, X. (2023). PROVERBS IN THE LEXICOGRAPHICAL
ASPECT.
International Journal of Formal Education
,
2
(12), 429–437. Retrieved from
http://journals.academiczone.net/index.php/ijfe/article/view/1771
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
581
17.
Хасанова, Ш. Б. (2023). РЕПРЕЗЕНТАЦИЯ СИСТЕМНЫХ ОТНОШЕНИЙ РУССКОЙ
ЛЕКСИКИ В ПОСЛОВИЦАХ И ПОГОВОРКАХ.
Finland International Scientific
Journal of Education, Social Science & Humanities
,
11
(4), 1220-1226.
18.
Nigmatova Gulnoz Khamidovna, & Khasanova Shakhnoza Bakhodirovna. (2022). System
Relations in the Vocabulary of the Russian Language.
Global Scientific Review
,
3
, 44–48.
https://www.scienticreview.com/index.php/gsr/article/view/22
19.
Bobojonova, D. (2023). MAHMUD KASHGARI'S WORK" DEVONU LUG'OTIT TURK"
IS AN IMPORTANT SCIENTIFIC HERITAGE.
Modern Science and Research
,
2
(12), 742-
748.
20.
Bobojonova Dilnoza Okhunjonovna. (2023). Mahmud Kashgari’s Work "Devonu Lug’otit
Turk" is an Important Scientific Heritage.
American Journal of Language, Literacy and
Learning
in
STEM
Education
(2993-2769)
,
1
(10),
538–543.
Retrieved
from
https://grnjournal.us/index.php/STEM/article/view/2169
21.
Oxunjonovna, B. D. (2023). MAHMUD QOSHG'ARIYNING “DEVONU LUGOTIT
TURK” DAGI SHAKLINI HAM, MAZMUNINI HAM SAQLAGAN IDIOMALAR
TAHLILI.
22.
Okhunjonovna, B. D. (2023). Mahmud Kashgari's Work" Devonu Lug'otit Turk" is an
Important Scientific Heritage.
American Journal of Language, Literacy and Learning in
STEM Education (2993-2769)
,
1
(10), 538-543.
23.
Муродова, Д. А. (2022). ЦВЕТОВАЯ ГАММА В ЛИРИКЕ А. ПУШКИНА. Oriental
renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(2), 432-434.
24.
Murodova, D. (2023). THE CONCEPT OF THE WORDS "GENEROSITY AND
COWARDICE" IN THE LAK LANGUAGES. Modern Science and Research, 2(6), 1147–
1149.
25.
Муродова Д. (2023). КОНЦЕПЦИЯ СЛОВ "ВЕЛИКОДУШИЕ И ТРУСОСТЬ" В
ЛАКСКИХ ЯЗЫКАХ. Современная наука и исследования, 2(6), 1147-1149
