ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1262
QARAQALPAQ XALIQ DÁSTÚR QОSIQLARINIŃ JIYNALIWI, IZERTLENIWI HÁM
HÁZIRGI JAǴDAYLARI.
Bazarbayeva Gulayim Kengesbay qızı
Ájinyaz atındağı NMPI Pedagogika fakulteti
Muzika tãlimi bağdari 3-B kurs studenti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10726198
Anotatsiya.
Bul maqalada
Qaraqalpaq xalíq dástúr qоsíqlaríníń jíynalíwí, izertleniwi hám
házirgi jaǵdaylarí, folklor hám janrları haqqında sóz etilgen.
Gilt sóz:
qosıq, folklor, shólkemlestiriw, milliy, poeziya, janr, salt-dástúr.
COLLECTION, RESEARCH AND CURRENT STATUS OF KARAKALPAK
TRADITIONAL FOLK SONGS
Abstract.
This article talks about the collection, research and current status of Karakalpak
traditional folk songs, folklore and genres.
Key word:
spoon, folklore, organization, national, poetry, genre, traditional
СБОРНИК, ИССЛЕДОВАНИЕ И СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ
КАРАКАЛПАКСКИХ ТРАДИЦИОННЫХ НАРОДНЫХ ПЕСЕН.
Аннотация.
В данной статье говорится о сборе, исследовании и современном
состоянии каракалпакских традиционных народных песен, фольклора и жанров.
Ключевые слова:
ложка, фольклор, организация, национальная, поэзия, жанр,
традиционная.
Búgingi kúndе mádеniy rawajlanıwdıń barısı qay dárеjеdе kúshli bоlsa da, xalıqtıń
fоlklоrǵa dеgеn zárúrligi sónbеydi. Sоǵan qaramay, biz qálеymizbе yaki jоqpa, dástúriy fоlklоr
janrlarınıń, sоnıń ishindе dástúr qоsıqlarınıń da búgingi jaǵdayı, оlardıń janlı jasaw shеńbеri
sеzilеrli dárеjеdе ózgеrеdi. Minе, usınday bir waqıtta biz milliy fоlklоrtanıwımızdıń bul janrınıń
idеyalıq-kórkеmlik tábiyatındaǵı siyasiy funkciоnallıq dárеjеsindеgi barlıq ózgеrislеrdi, hár bir
janrdıń janlı atqarılıwındaǵı awhalı, оlardıń tariyxıy táǵdirin, izertleniwin úyrеniwimiz shárt.
Ásirimizdiń 1930-50 jılları tiykarınan milliy folkloristika tarawında xalıq arasınınan
qaraqalpaq xalıq poeziyası úlgilerin jıynaw, yaǵnıy xalıq qosıqlarınıń úlgileriniń dáslepki fondın
shólkemlestiriw, olardıń quramın anıqlaw, sistemaǵa salıw, janrlıq quramın belgilew menen
baylanıslı máselelerdi júzege shıǵarıwı, sonıń menen birge milliy folkloristika maydanında
jergilikli milliy kadrlar bazasınıń qáliplesiwi milliy folkloristikanıń bunnan bılay rawajlanıwı
ushın sharayat jaratıp beriwi menen de belgilenedi.
1960-jılǵa kelip Q.Ayımbetov, N.Dáwqaraev, O.Kojurov. Q.Maqsetov sıyaqlı ilimde
belgili dárejede tájriybege, ilimiy dárejege iye alımlardan ibarat kontingentke iye edi. Sol
dáwirdegi Qaraqalpaq folklorı sektorınıń baslı wazıypalarınıń biri bul folklorlıq dóretpelerdi xalıq
arasınan jıynap alıw maqsetinde folklorlıq ekspeditsiyalar shólkemlestiriw edi. 1959-jıldıń
aqırınan baslap, sol dáwirde Qaraqalpaq folklorı sektorına basshılıq etken Q.Maqsetov hám
sektorǵa qabıl etilgen jas alımlar Q.Mambetnazarov, A.Alımov, M.Nizamatdinov, A.Karimov,
K.Ernazarov, A.Paxratdinov hám t.b. jas qánigelerdiń qatnasıwında Qaraqalpaqstannıń Qońırat,
Xojeli, Moynaq, Shımbay Taxtakópir, Kegeyli rayonları aymaqlarına folklorlıq ekspeditsiyalar
hám ilimiy saparlar shólkemlestirile basladı.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1263
Ásirimizdiń 1960-70 jıllar aralıǵında shólkemlestirilgen ilimiy ekspeditsiyalar dawamında
Respublikanıń aymaqlarınan jazıp alınǵan xalıq poeziyası úlgileri házirgi waqıtta qolda bar hám
ilimiy aynalısqa túsken materiallardıń tiykarǵı bólegin quraydı. 1960-jıllarǵa deyin endi qáliplesip
kiyatırǵan qaraqalpaq milliy folkloristika iliminiń 1959-jıldıń aqırında Tariyx, til hám ádebiyatı
institutınıń hám onıń quramında Qaraqalpaq folklorı sektorınıń ashılıwı menen usı sektordıń 1960-
jıldan baslap-aq óz jumısın folklorlıq ekspeditsiyalardı sistemalı túrde shólkemlestiriwden
baslawınıń da óz obektiv sebepleri bar edi. Sebebi, usı dáwirge kelip endi qáliplesip kiyatırǵan
milliy folkloristikanıń folklorlıq materiallar bazası 1930-40 jıllarda Q.Ayımbetov, N.Baskakov,
sonday-aq sol dáwirdegi A.Begimov basshılıǵındaǵı jazıwshılar shólkemi baslaması menen xalıq
arasınan jazıp alınǵan folklorlıq materiallardan ǵana ibarat edi. Bul folklorlıq materiallar óziniń
kóp ásirlik qáliplesiw tariyxı, bay janrlıq quramǵa, ózine tán milliy ózgeshelikke iye qaraqalpaq
folklorın folkloristika iliminiń kóplegen aspektlerinde izertlew ushın júdá jetkiliksiz edi. Olardıń
júdá úlken bólegi ele xalıq awzınan jıynalıp alınbaǵan edi. Bul másele dáslep folklorlıq
materiallardı xalıq arasınan jıynap alıwdı qaraqalpaq folkloristika iliminde bas wazıypa sıpatında
belgilewine sebepshi etedi.
1960-1970-jıllarda Respublika aymaǵına shólkemlestirilgen folklorlıq ekspeditsiyalar
nátiyjesinde qáliplesken Filialdıń Fundamental kitapxanasındaǵı Qoljazbalar fondı materiallarına
islengen analizler sol dáwirdegi folkloristika iliminiń rawajlanıw dárejesi, ilimiy ekspeditsiyalardı
shólkemlestiriwdegi tájriybeniń azlıǵı, xalıq folklorlıq miyraslarınıń arasında ayrımlarına kóbirek
dıqqat awdarıp, solardı kóbirek jazıp alıwǵa itibar beriw, sol dáwdegi xalıq miyrasın xalıq arasınan
jıynaw menen baylanıslı bolǵan wazıypalarda orın alǵanlıǵın kórsetedi.
Bizge belgili, sapalı jazıp alınǵan, millet folklorınıń barlıq janrların ózinde qamtıǵan keń
kólemge iye folklorlıq materiallar bazası xalıqtıń ruxıy intellektuallıq dárejesin belgileytuǵın dálil
ǵana bolıp qalmastan, olar folkloristika iliminiń bunnan bılay da rawajlanıwına, onıń
folkloristikanıń túrli aspektlerinde keń kólemde ilimiy jumıslar alıp barıwına múmkinshilik
jaratıwshı materiallar bazası da esaplanadı.
Hárqanday ilimiy ekspeditsiya, sonıń ishinde folklorlıq ekspeditsiya da eń aldı menen usı
ekspeditsiya jumısları ótkeriletuǵın aymaqtı aldın ala hár tárepleme úyrenip shıǵıw, sol aymaqtaǵı
folklorlıq materiallardıń dáregi bolǵan informatorlar kontingentin aldın ala anıqlaw, olar haqqında
maǵlıwmatlar toplaw, usı maǵlıwmatlar tiykarında ekspeditsiya jumısı rejesin islep shıǵıw,
ekspeditsiya aǵzaları arasında jumıs túrlerin bólistiriw sıyaqlı isler tiykarında jumıs alıp barıwı
tiyis.
1960-1970 jıllarda alıp barılǵan folklorlıq ekspeditsiya jumısları juwmaqları, ekspeditsiya
aǵzalarınıń kúndelikleri tiykarınan folklordıń iri janrı monumental folklorlıq estelikler esaplanǵan
– dástanlardı jazıp alıwǵa kóbirek itibar qaratqanın kórsetedi. Durıs, bunday monumental estelikler
hárqanday xalıqtıń tiykarǵı milliy baylıqları qatarına kiredi. Biraq, folklorlıq miyras tek dástanlar
sıyaqlı iri kólemli xalıq dóretpelerinen ibarat emesligi, ásirese folklortanıwshı qániygeler ushın
ayrıqsha áhmiyetke iye bolıwı zárúr edi. Dástanlar tiykarınan folklorlıq ekspeditsiyalar
dawamında tiykarınan professional atqarıwshılar – jıraw hám baqsılar tárepinen jazıp alınıp,
olardı jazıp alıw jumısı ekspeditsiya aǵzalarınan kóp waqıttı talap etken. Sol dáwirde tiykarınan
bir ay múddetke belgilengen ekspeditsiyalar jumısınıń basım waqtı usı dástan tekstlerin jazıp alıw
jumısına arnalǵan. Nátiyjede bunıń esesine xalıq arasınan folklordıń basqa janrlarıǵa tiyisli
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1264
kóplegen úlgiler jazıp alınbay qalǵan. Ótken ásirdiń 1960-70 jılları xalıq arasında ele folklorlıq
miyraslardı jaqsı biletuǵın xalıq tilinde «qatıqulaq» dep atalǵan informatorlardıń kóp bolǵanlıǵın
hám olardıń repertuarındaǵı qaraqalpaq folklorınıń barlıq janrlarına tiyisli úlgilerdiń baslı-
baslıların ǵana qaǵazǵa túskenin esapqa alsaq, sol dáwirledegi folklorlıq ekspeditsiyalardıń alıp
barǵan jumıslarındaǵı keyingi dáwirlerde tiklep bolmaytuǵın joǵaltıwlardıń kólemin anıqlaw qıyın
emes.
Ótken ásirdiń 1960-jıllarında joqarıda aytılıp ótilgenindey, xalıq qosıqların ilimiy
izertlewge tartıw olardı xalıq arasınan jazıp alıw menen baylanıslı bolǵan folklorlıq ekspeditsiyalar
shólkemlestiriw jumısları menen qosa alıp barıladı. Nátiyjede folklordıń belgili bir tarawı yamasa
belgili bir janrı menen shuǵıllanıwshı ilimiy kontingent júzege keledi.
1960-jıllarda qaraqalpaq xalıq qosıqların óz aldına toplap baspadan shıǵarıw isleri hám
xalıq poeziyasınıń tariyxı, teoriyalıq máseleleri boyınsha birqansha arnawlı ilimiy maqalalar
monografiyalıq miynetler jarıq kóre baslaydı. Xalıq qosıqlarınıń eń dáslepki toplamı 1965-jılı, 21
baspa tabaq kóleminde Á.Tájimuratovtıń alǵı sózi menen jarıq kóredi. Á.Tájimuratov bul baspada
xalıq qosıqların «Turmıs salt qosıqları», «Besik jırı hám balalar qosıqları», «Qızlar qosıqları»,
«Muxabbat qosıqları», «Muń-sher qosıqları», «Násiyat qosıqları», «Oyın dálkek qosıqları»,
«Dindi áshkaralawshı qosıqlar», «Tolǵawlar hám termeler», «Tariyxıy qosıqlar», «Joqarı
qaraqalpaqlardaǵı xalıq qosıqları» degen atamlar menen 11 bólimge bólgen. Bul toplam
strukturasındaǵı bul bóliwler Á.Tájimuratovtıń xalıq qosıqları boyınsha alıp barǵan ilimiy
jumısları, yaǵnıy xalıq qosıqlarınıń ishki klassifikaciyalanıwı máseleleri menen tikkeley baylanıslı
boldı. Alım óziniń bul klassifikaciyasında xalıq qosıqların klassifikaciyalaw sistemasındaǵı
tiykarǵı kriteriyalardı esapqa almawına qaramastan, bul miynet qaraqalpaq xalıq qosıqlarınıń eń
dáslepki toplamı hám xalıq qosıqların basqa folklorlıq janrlardan ajratıp qaraw hám olarǵa ilimiy
qarastan baha beriwde bahalı miynetler qatarına kiredi. Á.Tájimuratovtıń xalıq qosıqlarınıń
klassifikaciyasına arnalǵan maqalasıda qaraqalpaq xalıq qosıqların klassifikaciyalanıwına
arnalǵan hám qaraqalpaq folkloristika iliminde xalıq qosıqlarına baylanıslı klassifikaciya
haqqındaǵı konsepsiyanıń qáliplesiwine tiykar salǵan miynetlerden esaplanadı
1
.
1968-jılı qaraqalpaq folkloristika iliminiń tiykarın salıwshılardan biri, xalıq awızeki
ádebiyatınıń jetekshi qániygelerinen esaplanǵan Q.Ayımbetovtıń «Xalıq danalıǵı» miyneti
baspadan shıǵadı. Miynette qaraqalpaq xalıq prozası úlgileri bolǵan ertekler, ańızlar, ápsanalar,
xalıq dástanları, epikalıq poeziya atqarıwshıları bolǵan baqsı, jıraw, qıssaxanlar menen birge xalıq
poeziyası janrları bolǵan, salt-dástúr jırları, naqıl-maqallar, jumbaqlar, jańıltpashlar hám olardıń
janrlıq ózgeshelikleri haqqında bahalı ilmiy pikirler keltirilgen
2
. Bul miynettiń eń baslı qunlılıǵı
sonnan ibarat, miynette sol dáwir folkloristika ilimi ushın xarakterli bolǵan hárqanday shıǵarmanı
klasslıq kózqarastan bahalaw tendensiyasınıń shetlep ótilip, folklorlıq janrlarǵa obektiv baha
beriwi menen belgilenedi. Miynette folklotstika iliminiń bunnan bılayǵı rawajı ushın júdá zárúr
bolǵan kóplegen maǵlıwmatlar orın alǵan.
1967-jılı N.Dáwqaraev atındaǵı tariyx, til hám ádebiyat institutınıń sol dáwirdegi basshısı
Q.Maqsetov tárepinen respublika basshıları aldına Qaraqalpaq folklorınıń 20 tomlıǵın baspadan
1
Тәжимуратов Ә. Қарақалпақ халық қосықларының классификациясы \\ Әмиўдәрья журналы 1968. №6. – Б.
126
2
Айымбетов Қ. Халық даналығы. – Нөкис: Қарақалпақстан, 1988. – Б. 492
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1265
shıǵarıw haqqında másele qoyıladı hám usı kóptomlıqtı baspadan shıǵarıw isi 1977-jıldan baslap
qolǵa alına baslaydı. Usı 20 tomnan ibarat, qaraqalpaq folkloristika iliminiń eń iri jetiskenlikleriniń
biri esaplanǵan miynettiń V-tomında xalıq qosıqları jarıq kóredi
3
. Kóp tomlıqtıń baspadadan
shıǵıwı ilimiy ortalıqta qaraqalpaq folkloristika iliminiń eń iri jetiskelikleriniń biri sıpatında
qaralıwı menen birge ilimiy ortalıqta ásirese, xalıq poeziyası úlgilerin tomlar ushın tańlap alıw
menen baylanıslı birqansha kritikalıq pikirler júzege keledi. Basım kópshilik alımlar ásirese,
qaraqalpaq xalıq qosıqları, aytıslar úlgileri basılǵan V, XI, XII –tomlar haqqında kóbirek sın
pikirler bildiredi.
Sol dáwirdegi qaraqalpaq folklortanıwshılarınıń kóp jıllar dawamında alıp barǵan
fundamentallıq jumıslarınıń nátiyjesi 1977-jılı Tashkentte rus tilinde «Очерки по истории
каракалпакского фольклора»
4
miynetinde jarıq kóredi. Miynette qaraqalpaq folklorı sonıń
ishinde xalıq poeziyası janrları haqqında ilimiy izerlewler orın alǵan. Miynetten orın alǵan «Salt-
dástúr qosıqları», «Joqlawlar», «Aytımlar» N.Japaqov, «Lirikalıq qosıqlar hám jumbaqlar»
A.Alımov, «Terme-tolǵawlar», «Naqıl-maqallar» T.Niyetullaev, «Tariyxıy qosıqlar»
A.Kojıqbaev, «Urıstan keyingi xalıq qosıqları» M.Nizamatdinov, «Aytıs» J.Xoshniyazov, «Urısqa
deyingi xalıq poeziyası» U.Erpolatov, «Urıs dáwirindegi xalıq poeziyası» N.Kamalov hám
«Qaraqalpaq sovet folklorı» Q.Maqsetovlar tárepinen islengen ilimiy izertleqwlerden ibarat.
Bul miynette ilimpazlar tiykarınan xalıq poeziyası janrlarınıń xalıq arasınan jıynap alınıwı
hám izertleniw tariyxı, klassifikaciyası, janr ishindegi túrleri, janrlardıń salt-dástúr, tariyxıy,
turmıslıq shınlıq penen baylanısı, janrlar funksiyası haqqında máseleler ilimiy izertlewge tartılǵan.
Ilimiy izertlewdiń N.Japaqov tárepinen islengen «Salt-dástúr qosıqları» bóliminde alım
salt-dástúr qosıqlarınıń quramın burınǵı izertlewlerge salıstırǵanda keńirek qamtıydı hám burınǵı
klassifikaciyadaǵı «Toybaslar», «Betashar», «Háwjar», «Sıńsıw», «Esittiriw», «Joqlaw»,
«Yaramazan», «Bádik» sıyaqlı janrlardıń xalıq dástúrleri menen baylanısı payda bolıw dáwirleri
haqqında ayta kele jıl máwsimleri Nawrız benen baylanıslı sonday-aq túrt túlik mal haqqındaǵı
shopanlar tárepinen aytılıtuǵın qosıqlar, qız-jigitler otırıspaqlarında aytılıtuǵın soraw-juwap
formasındaǵı qosıqlardı da salt-dástúr qosıqları qatarında qaraydı. Óz pikiriniń dálili sıpatında alım
bul qosıqlardıń qazaq, qırǵız, noǵay xalıqları folklorına tán ekenligin aytıp ótedi. Alımnıń salt-
dástúr qosıqları qatarında óz tıyanaqlı ornına iye joqarıda atalıp ótilgen belgili janrlardıń salt-
dástúr menen baylanısı, onıń quram bólegi ekenligi ilimde óz dálilin tapqan, biraq tórt túlik mal,
Nawrız bayramı menen baylanıslı kalendarlıq siklge kiriwshi qosıqlar, sonday-aq soraw-juwap
formasındaǵı qız-jigitler qosıqların salt- dástúr qosıqları qatarında qaraw óziniń ilimiy tiykarına
iye emes. Ilimpaz olardıń belgili bir salt-dástúr menen baylanısın dálillemegen. Máselen soraw-
juwap formasındaǵı qosıqlar bizge belgili tek qız-jigitler arasında ǵana emes, al improvizatorlıq
uqıpqa iye shaxslar arasında hesh qanday dástúrlerge baylanıssız-aq atqarılatuǵınlıǵın dálillewshi
faktler kóp.
Alım óz miynetinde dáslep joqlaw hám aytımlardı dáslep salt-dástúr qosıqları qatarında
atap ótse de miynette olardı óz aldına bólim sıpatında salt-dástúr qosıqlarınan ayırıp analizleydi.
N.Japaqovtıń qaraqalpaq salt-dástúr jırları boyınsha ilimiy izertlewleriniń baslı jetiskelikleri
3
Қарақалпақ фольклоры. Көп томлық. V Том. // Қарақалпақ халық қосықлары ҳәм салт жырлары. – Нөкис:
Қарақалпақстан, 1980.
4
Очерки по истории каракалпакского фолклора. – Ташкент, 1977. – С. 118.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1266
qatarında alımnıń salt-dástúr qosıqları qatarına kiriwshi hárbir janrdı usı janrdıń folklorda ómir
súriwin támiyinleytuǵın sal-qaraqalpaqlar turmısındaǵı salt-dástúr menen tıǵız baylanısın, janrdıń
ózine tán ózgesheligin ilimiy qarastan obektiv túrde dálilley alıwı menen parıqlanadı.
REFERENCES
1.
Айымбетов Қ. Халық даналығы. – Нөкис: Қарақалпақстан, 1988. – Б. 492.
2.
Айымбетов Қ., Кожуров О. Қарақалпақ әдебиятынын түрлери // Қарақалпақстан
әдебияты ҳәм искусствосы. 1939. – № 4-5 (38). – Б. 79-80.
3.
Алавия М. Ўзбек халқ маросим қўшиқлари. – Тошент, 1959. – Б. 292.
4.
Ахметов С., С.Баҳадырова. Фольклорлық терминлердиң қысқаша сөзлиги. – Нөким:
Билим, 1992.
5.
Asqarova Z. “Folklor- etnografiya jámáátleri menen islesiw metodı” T. Fan ziyosi 2020
6.
Надырова А. Б. Основа воспитания творческой личности //Наука и образование
сегодня. – 2017. – №. 2 (13). – С. 75-76.
7.
Надырова А. РОЛЬ МУЗЫКАЛЬНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИХ ДИСЦИПЛИН В
ПРОЦЕССЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО СТАНОВЛЕНИЯ УЧИТЕЛЯ МУЗЫКИ:
Надырова Айгуль Базарбаевна, доцент кафедры «Музыкальное образование»
Нукусского государственного педагогического института имени Ажинияза
//Образование и инновационные исследования международный научно-
методический журнал. – 2022. – №. 1. – С. 122-129.
8.
Bazarbayevna N. A. Textbook functions in the development of cognitive independence of
future music teachers //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research
Journal. – 2022. – Т. 12. – №. 2. – С. 173-178.
9.
Надырова А. Б. и др. Қарақалпақ театр өнериниң пайда болыўы ҳәм раўажланыўына
тийкар салыўшылар //Молодой ученый. – 2020. – №. 24. – С. 543-545.
10.
Надырова А. Б. РАЗВИТИЕ ПОЗНАВАТЕЛЬНОЕ САМОСТОЯТЕЛЬНОСТИ
СТУДЕНТОВ В УСЛОВИЯХ ВЫСШЕГО МУЗИКАЛЬНО-ПЕДАГОГИЧЕСКОГО
ОБРОЗАВАНИЯ: Надырова Айгул Базарбаевна, доцент кафедры музикальное
обучение Нукус Государственый педагогический институт //Образование и
инновационные исследования международный научно-методический журнал. –
2021. – №. 6. – С. 193-196.
11.
Надырова А. Б. Профессиональная компетентность учителя музыки //Проблемы и
перспективы формирования педагогической культуры у студентов в условиях
реализации профессионального стандарта педагога. – 2016. – С. 53-54.
