221
UMUMTA’LIM MAKTAB O‘QUVCHILARIDA KREATIVLIK SIFATLARNI
RIVOJLANTIRISHNING PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK JIHATLARI
Kurbonova G.S.
Jumanov M.A.
Matrasulov Ǵ.J.
Qoraqalpoq davlat universiteti
https://doi.org/10.5281/zenodo.10899254
Annotatsiya.
Ushbu
maqolada
maktab
o‘quvchilarda
kreativlik
sifatlarni
rivojlantirishning pedagogik-psixologik jihatlarini o‘rganish bo’yicha takliflar berilgan.
Kalit so‘zlar:
pedagogik amaliyot, ta’lim, texnologiya, o‘quvchi, idrok, kasbiy kreativlik,
faoliyat, rivojlanish, novatorlik.
PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF THE DEVELOPMENT OF
CREATIVITY QUALITIES IN STUDENTS OF GENERAL EDUCATION SCHOOLS
Abstract.
In this article, there are proposals for studying the pedagogical and
psychological aspects of the development of creativity in schoolchildren.
Key words:
pedagogical practice, education, technology, student, perception, professional
creativity, activity, development, innovation.
ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ И ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ РАЗВИТИЯ
ТВОРЧЕСКИХ КАЧЕСТВ У УЧАЩИХСЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ШКОЛ
Аннотация.
В данной статье имеются предложения по изучению педагогических и
психологических аспектов развития творческих способностей школьников.
Ключевые слова:
педагогическая практика, образование, технология, студент,
восприятие, профессиональное творчество, деятельность, развитие, новаторство.
Fan va texnologiyalarning so‘nggi yutuqlari ishlab chiqarish bilan birga, ta’lim sohasiga
ham sezilarli o‘zgarishlar, yangiliklar va o‘qitishning zamonaviy vositalarini olib kirish ikmonini
berdi. Bu yutuqlarning ta’lim sohasiga kirib kelishi uning an’anaviy vazifalariga nisbatan ham
sezilarli o‘zgartirishlar kiritish zaruratini qo‘ydi. Shu asnoda ta’limdagi islohotlar mohiyatini
tushunish va anglab yetish uchun zaruriy pedagogik shart-sharoit va ijodiy muhitni yaratish
muammosi yuzaga keldi.
Ta’lim tizimini modernizatsiyalash va uni shaxs imkoniyatlariga to‘liq moslashtirishga
ko‘maklashuvchi zamonaviy ta’lim tizimining asosiy vazifalaridan biri ham, ta’lim oluvchilarda
222
tashabbuskorlik, mustaqillik, kreativlik sifatlarini qaror toptirish va rivojlantirishdan iborat etib
belgilangan.
Turli yondashuvlarning tahlili shuni ko‘rsatdiki, o‘quvchilik davri shaxsni o‘z o‘zini
namoyon etishi, hayotiy tajribadagi xilma xillik, qadriyatlar yo‘nalganligining shakllanishi,
dunyoqarashning shakllanishi bilan bog‘liq holda tavsiflanadi. Shu bilan birga, mazkur yosh
davrida ijtimoiy faollikning ortishi, kasbiy o‘z-o‘zini anglash va o‘quv faoliyatining kreativlikka
yo‘naltirilganligi alohida ahamiyat kasb etadi.
G.S.Altshuller to‘g‘ri va tadqiqotchilik vazifalarini hal etishga yo‘naltirilgan, erkin va
ijodiy ta’lim muhiti orqali har qanday yosh davrida kreativlikni shakllantirish mumkin degan fikrni
ilgari suradi.
Ta’lim tizimida o‘quvchilarning kreativ qobiliyatlarini rivojlantirishning asosiy
mexanizmi sifatida o‘quv jarayonini ular shaxsiga yo‘naltirish nazarda tutiladi. Bu esa, o‘z
navbatida, o‘quvchilarni axloqiy hamda kasbiy yetuklik, faollik, mustaqillik, nazariy-tahliliy
faoliyatga undash imkonini beradi. Buning natijasida o‘quvchilarda o‘z-o‘zlarini rivojlantirish,
yaratuvchilik, mustaqillik, hayotiy faoliyatga o‘zini tayyorlash va moslashtirish kabi layoqatlarni
tarkib toptiradi.
O‘quvchining idroki o‘qituvchilar tomonidan asosiy qadriyat sifatida e’zozlanib, unga
bo‘lgan munosabat doirasida bolalarning qiziqishlari, ichki olami, ehtiyojlari, layoqatlari,
imkoniyatlari hamda o‘ziga xos xususiyatlarini bilish bo‘lajak o‘qituvchilar kasbiy-shaxsiy
layoqatining ijtimoiy ahamiyatiga ega bo‘lgan muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
O‘quvchilar kreativ qobiliyatlarini rivojlantiruvchi omillar sirasiga quyidagilarni kiritish
mumkin bo‘ladi:
- ta’lim jarayonini o‘quvchilardagi kasbiy kreativlikni rivojlantirishga yo‘naltirish;
- o‘quvchilarga shaxs va bo‘lajak yetuk mutaxassis sifatida yondashish, shu tariqa ularni
o‘quv jarayoni, kasbiy kreativ va hayotiy faoliyat sub’ekti sifatida rivojlantirish;
- o‘quvchilarning shaxsiy-kasbiy kreativ faoliyat sub’ekti sifatida rivojlanish mayllarini
shakllantirish;
- o‘quv jarayonining izlanuvchilik hamda muammoli tadqiqotchilik yo‘nalishlarini
kuchaytirish;
-o‘quvchilarning muammolarni ijodiy yechish va yaratuvchilik faoliyatlarini rivojlantirish
vaziyatlarini tashkil etish;
- o‘quvchilarning kreativ faoliyat tajribasiga kasbiy zaruriyat va istiqboldagi kasbiy
faoliyat mazmunining tarkibiy qismi sifatida yondashishlariga erishish;
223
- o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish jarayonini zamonaviy
metodlar va texnologiyalar ustida ishlash asosida rivojlantirishga yo‘naltirish, ularda mustaqil
ijodiy faoliyat ko‘rsatish, mustaqil bilim olish, o‘z-o‘zini tarbiyalash, o‘z-o‘zini bilish, o‘z
mavqeiga ega bo‘lish, o‘z-o‘zini namoyon etish qobiliyatini tarkib toptirish;
- madaniy-ta’limiy jarayonlarda o‘quvchilarning faol ishtirok etishlarini ta’minlash;
- o‘z-o‘zini mustaqil kasbiy rivojlantirish jarayonida shaxsiy nuqtai nazarlarini
dolzarblashtirish, o‘z mavqeini aniqlash sohasidagi shaxsiy tajribalarini oydinlashtirish, o‘z
faoliyatini tatbiq etish, o‘zining kreativligini namoyon qilish va o‘z-o‘zini tarbiyalash;
- pedagogik amaliyot va tadqiqotchilik faoliyatida o‘zining ijodiy quvvatlarini namoyon
qilish;
- o‘quvchilarning darsdan va sinfdan tashqari ishlarini tashkil etishda ijtimoiy shaxsiy
qadriyatlarni egallashga ularni yo‘naltirish;
- o‘quvchilarning mustaqil ishlash layoqatlarini faollashtirish, bu jarayonda ularning
kreativ fikrlashlariga erishish;
- o‘z-o‘zini boshqarish prinsipiga tayanish asosida o‘quvchilarni ijtimoiy ahamiyatli
faoliyatga jalb etish;
- o‘quvchilarning kreativ layoqatlarini namoyon qilishlari uchun qulay pedagogik muhitni
vujudga keltirish;
- jamoaviy hamda hamkorlikka asoslangan ish shakllaridan foydalangan holda
o‘quvchilarda ijodiy – yaratuvchilik faolligini tarkib toptirish kabilar.
O‘quvchilarni kreativlikka yo‘naltirishning tashqi omili o‘z-o‘zini tarbiyalash va mustaqil
bilim olish layoqatini shakllantirishdan iborat. O‘quvchilarda kreativlikni shakllantirish jarayoni
individual xarakterga ega. Bu jarayonning samarasi ko‘p jihatdan o‘quvchining psixologiyasiga
bog‘liq.
O‘quvchilarda kreativlikni shakllantirishning uchta o‘zaro aloqador bosqichlarini ajratib
ko‘rsatish mumkin:
1) o‘z faoliyati mohiyatini bilish;
2) o‘z faoliyatini dasturlashtirish;
3) o‘z faoliyati natijalariga ijodiy ta’sir ko‘rsatish kabilar.
Kreativlik bo‘yicha o‘zining tizimli ilmiy-tadqiqotlarini olib borgan P.Torrens ta’lim
oluvchilardagi kreativlik qobiliyatlarining rivojlanishida ulardagi ijodiy faollikka nisbatan
motivatsiyaning qaror topganligi, ijodiy ish natijalarini ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatliligi,
224
shuningdek o‘z-o‘zini doimiy kasbiy rivojlantirish ehtiyojini shakllanganligi muhim omillardan
ekanligini ta’kidlaydi.
O‘quvchilarda kreativ qobiliyatlarini rivojlantirish mazmunidan kelib chiqqan holda, uni
rivojlantirish quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi:
1. Reproduktiv-motivatsion bosqich. Bu bosqich o‘quvchilarda kreativ faoliyat, kreativ
faollik va ijodkorlikka bo‘lgan moyillikni qaror toptirish, ta’limdagi innovatsiyalarning mohiyatini
anglash va yangi g‘oyalarning tug‘ilishi, shakllanishi bilan tavsiflanadi.
2. Ijodiy izlanish bosqichi - o‘quvchilardagi tadqiqotchilik, ijodiy faollik, nostandart
tafakkur, bilish mustaqilligi, improvizatsiya, yangilik yaratish ko‘nikmalarining shakllanishi bilan
belgilanadi.
3. Novatorlik bosqich. Yaratilgan yangilikni amalda qo‘llash, baholash, tahlil qilish,
omalashtirish va uni keng tatbiq etish hamdaistiqbolga yo‘naltirilgan strategik rejalarni tuzish
bilan bog‘liq jarayonlarni o‘z ichiga oladi.
Ko‘rsatib o‘tilgan bosqichlarda intergrativ yondoshuv talablari asosida o‘quvchilar
kreativlik qobiliyatlarini rivojlantirishning asosiy masalalari bo‘lgan bilim, malaka va
ko‘nikmalar, ijodiy qobiliyatlarni, bilish mustaqilligi, yangicha dunyoqarash, yangiliklarni
yaratish va ommalashtirish ko‘nikmalarini shakllantirish vazifasiga alohida e’tibor qaratiladi.
Yuqoridagi fikrlar asosida xulosa qilish mumkinki, o‘quvchilarning kreativ qobiliyatlarini
rivojlantirishda ularning psixologik xususiyatlarini ham inobatga olish maqsadga muvofiq.
O‘quvchilarda kreativlikni shakllantirishning muhim pedagogik sharti – uni mustaqil bilim olish
va ijodiy fikrlashga yo‘naltirishdan iborat. Shaxs ijodiy faoliyatining asosini kreativlik tashkil
etadi.
Shuningdek, kreativlik insonning borliqni bilish va o‘zgartirishga yo‘naltirilgan ongli,
maqsadli faoliyati bo‘lib, uning natijasida yangi, betakror, ilgari mavjud bo‘lmagan jamiyatning
moddiy va ma’naviy hayotini yaxshilashga qaratilgan buyumlar va boshqalar yaratiladi. Shu
nuqtai-nazardan, kreativlik inson aql zakovatiniing barcha ijobiy sifatlarini o‘zida
mujassamlashtirgan, yangilik yaratish bilan bog‘liq alohida faollik kasb etgan mustaqil faoliyat
turi hisoblanadi. Shaxsning kreativligi nafaqat fan – texnika, madaniyat, san’at va ishlab chiqarish
sohalarida balki, ta’lim-tarbiya jarayonida ham yaqqol namoyon bo‘ladi.
225
REFERENCES
1.
Алтшуллер, Г.С. Найти идею: Введение в ТРИЗ – теорию решения изобретателских
задач / Г.С. Алтшуллер. – 2-е изд. – М: Алпина Бизнес Букс, 2008. – 400 с.
2.
Маслоу А. Самоактуализatsiя // Психология личности: Тексты. – М., 1982. – С.108-
118.
3.
Мусурмонова О. Маънавий qадриятлар ва ёшлар тарбияси. – Тошкент: Ўқитувчи,
1996. – 97 б.
4.
Очилов М. Янги педагогик технологиялар / Ўqув qўлланмаси. – Qарши, Насаф, 2000.
– 80 б.
5.
Раченко И.П. Технология развития педагогического творчества: Принципы и
методы организatsiи педагогической деятелности: Уч. Пособ. - Пятигорск. 1997.
6.
Сластенин В.А., Подымова Л.С. Педагогика: Инновatsiонная деятелност. М.: ИЧП
«Издателство Магистр», 1997. – 224 с.
7.
Хуторской
А.В.
Ключевые
компетенции
как
компонент
личностно-
ориентированной парадигмы образования / Доклады 4-й Всероссийской
дистанционной
августовской
педагогической
конференции
"Обновление
российской школы" (26 августа - 10 сентября 2002 г.). -
8.
Jumanov M.A., Matrasulov Ǵ.J., Kurbonova G.S. Zamonaviy ta’limni tashkil etish va
o‘quvchilarda kreativ sifatlarni rivojlantirish / Фан ва жамият. №4. 2023. 3-6 б.
9.
Jumanov M., Kurbonova G. Scientific and pedagogical aspects of creative ability
development in students / European Journal of Humanities and Educational Advancements
(EJHEA). Vol. 4 No.10, October 2023. ISSN: 2660-5589. 102-104 Р.
10.
Torrance.E.P/ Developing creative thinking through scool experience//- N.Y., 1962. –
С..215.
