ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1084
INGLIZ VA O’ZBEK TILLARIDA DUR LEKSEMALI BIRIKMALARNING O’ZIGA
XOS XUSUSIYATLARI
Abdishukurova Sevara Baxtiyar qizi
Kayumova Shahnoza Kobiljonovna
Filologiya fanlari Falsafa doktori f.f.f.d
Termiz davlat universiteti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.11076121
Annotatsiya.
Ushbu maqola ingliz va o'zbek tillarida dur leksemasi, ushbu leksemali
birikma, ularning maqollarda ishlatilish imkoniyatlari va polisemantik xususiyatlari o‘zaro
ma’nodoshlik kasb etgan va etmagan holatlari haqida so‘z yuritadi.
Kalit so‘zlar:
Leksema, leksemali birlik, dur leksemasi, maqol, til ichki imkoniyati,
polisemantik.
SPECIFIC CHARACTERISTICS OF COMPOUNDS WITH DIFFERENT LEXEMAS IN
ENGLISH AND UZBEK
Abstract.
This article deals with the lexeme dur, compounds with this lexeme, potentialities
of usage it in the proverbs, and wether there are similarities and speacial meanings of
polysemantic features of the lexeme dur in English and Uzbek languages.
Key words:
Lexeme, compound with lexeme, the lexeme dur, proverb, inner capability of
the language, polysemantic.
СПЕЦИФИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА СЛОЖНЫХ СЛОЖНЫХ СЛОВ С
РАЗНЫМИ ЛЕКЗЕМАМИ В АНГЛИЙСКОМ И УЗБЕКСКОМ ЯЗЫКАХ
Аннотация.
В данной статье говорится о лексеме dur в английском и узбекском
языках, сочетании с этой лексемой, возможностях их употребления в пословицах, а также
многозначных особенностях случаев, когда они приобрели взаимное значение и нет.
Ключевые слова:
Лексема, лексемная единица, лексема dur, пословица, внутренняя
возможность языка, многозначность.
Bilamizki ingliz tili nafaqat ta’limda balki, texnologiya, internet, axborot va hatto turizmda
ham eng kerakli bo’lgan tilga aylanib ulgurdi. Har qanday sohada eng so’ngi ma’lumot va bilimlar
manba’ini ham aynan ingliz tilida topishimiz mumkin. Shu sababli so’ngi yillarda nafaqat ingliz
tiliga balki uni o’zbek tili bilan taqqoslab o’rganish va ushbu til imkoniyatlarini har jihatdan
o’rganishga zarurat tug’ilmoqda.
Bu jarayonda umumiy va o’ziga xos xususiyatlarini har ikkala tilning ichki
imkoniyatlaridan kelib chiqib, tildagi lingvomadaniy, strukturaviy jihatlarni inobatga olgan holda
tahlil qilish u tildan bu tilga ma’lumot almashish va tarjima jarayonida katta ahamiyatga ega. Shu
o’rinda ikki tilda bir xil lug’aviy ma’noga ega leksema leksik birlik sifatida qo’shimcha o’ziga xos
ma’nolarda ishlatilishi, ularning boshqa tushunchali leksemalar bilan birikib boshqacha ma’no
ifodalashi mumkinligini hisobga oladigan bo’lsak,
dur
leksemali birikmalarni atroflicha o’rganish
nafaqat tilshunoslik balki boshqa sohalar uchun ham dolzarb hisoblanadi.
Dastlab leksema tushunchasiga to’xtalib o’tsak. "
Leksema
(yunoncha:
lexis
— soʻz,
ifoda) — til qurilishining leksik maʼno anglatuvchi lugʻaviy birligi. Leksema bildiradigan maʼno
soʻzning material qismi: maʼlum tovush kompleksini maʼlum obyektiv voqelikka bogʻlash bilan
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1085
kishi ongida yuzaga keladigan mazmun-mundarija.
1
Demak leksema atamasi leksik birlik sifatida
tilda qo’llanilib, lug’aviy ma’nosi bolgan birlikka nisbatan qo’llaniladi, bu lug’aviy ma’no bir va
undan ortiq bo’lishi ham mumkin. Quyida
dur
leksemasi haqida to’xtalib o’tamiz.
Dur
leksemasi o’zbek tiliga arab tilidan kirib kelgan bo’lib, gavhar, injuning yirik turi
ma’nosida ishlatiladi va marvarid, inju, gavhar so’zlari bilan ma’nodoshlik hosil qiladi. O’zbek
tilida dur leksemasi adabiyotlarda va xalq og’zaki ijodida, xususan maqollarda ko’p uchraydi va
ko’p ma’nolilik xususiyatiga ega.
O’zbek maqollarida dur leksemasining
qimmatli, aziz nemat
ma’nosida uchrashini
ko’rishimiz mumkin.
1.Suv qatrasi — dur qatrasi
ushbu maqolda suvning aziz ne’mat ekanligi uchun durga
qiyoslab tasvirlangan.
2.
Dono — durdan a’lo.
Bu maqolda esa donolik sifatini durdan ham a’loga qo’yilyapti.
1
."https://uz.wikipedia.org/wiki/Leksema#:~:text=Leksema%20(yunoncha,atamalari%20ham%20ishlatiladi
2
.https://izoh.uz/uz/word/dur
N
Dur
leksemasi
Misollar
.
Injuning,
gavharning yirik
turi
2
1.
Dono durdan alo 2.Suv qatrasi — dur qatrasi
3.Aslida Ahmad yoqut nima, dur, brilliant, marvarid nima, uncha-
lik farqiga bormas edi. F. Musajonov, „Himmat“ .
4. Dudogʻu bilaklarida, qulogʻu barmoqlarida durru gavharlar,
oltin bezaklar yiltirashib, bir jahon boʻlib, uyqu ogʻushida
yotibdi. Mirmuhsin, „Umid“
2
.
Bebaho, eng yaxshi
narsa
1.Yaxshilik shunday durru gavharki, uning bahosi hech qachon
kamaymaydi. Gazetadan .
2.Har soʻzi shirin-shakar dur qizlar. "Mushtum"
3
.
Qimmatli,
sermazmun ajoyib
asar, sher
1.Men.. Navoiy “Xamsasining sargʻish sahifalariga qarab olib
yigʻlardim, koʻz yoshlarim toʻkilib, Navoiy tergan durlarga
qorishardi. M. Ismoiliy, „Fargʻonada tong otguncha“
4
Yorug’lik, yog’du
2.Quyosh separ nurlarin, Yerga zarrin durlarin. Zafar Diyor,
„Asarlar“ .
5
Samara, hosila,
natija
3.Bagʻringga dur sochdi oltin paxtazor! G. Joʻrayeva, „Iqbol“.
2.Gul ochilib soʻlguncha, Qurti oʻradi ipak. Xalq etagi
toʻlguncha dur toʻkar
etak-etak. Zulfiya,
„Yuragimga yaqin
kishilar“.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1086
Yuqoridagi jadvalda oxirgi misol sifatida dur leksemasi bilan ma’nodoshlik kasb etadigan
inju leksemasi ham shudringga o’xshatib tasvirlangan.
Ingliz tilida dur, gavhar, inju ma’nolarida
pearl
leksemasi qo’llaniladi va qo’llanilish
jihatidan o’zbek tili bilan ma’nodoshlik hosil qiladigan va o’ziga xos xususiyatga ega bo’lgan
holatlar mavjud.
Quyida shularni ko’rib chiqamiz:
3
https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www.oxfordlearnersdictionaries
.com/definition/english/pearl&ved=2ahUKEwit1IuajNqFAxVWQfEDHY0OACoQFnoECB4QAQ&usg=AOvVaw0
RYJFPrWlP1mUK213E-O7e
6
Qut baraka, boylik
1.Ter toʻksang, dur olasan. Maqol .
2,Yerga chigit tushdi — dur tushdi deyishadi. Gazetadan .
3.Ter toʻkildi — dur yetishtirildi. Gazetadan
7
Suv va unga
o’xshash
tovlanuvchi
narsalar tomchi,
shudring, qor
uchqunlari
1.
Roʻparamda sonsiz fontashshir, Qulog’idan dur yog’iladi. X.
Saloh, „Chashma“.
2.Kechasi tushgan shudringga choʻmilgan koʻm-koʻk maysalar
xuddi dur toʻkkandek
charaqlab,
quyosh
bilan
oʻpishib
tovlanadi. O. Yoqubov, „Ota izidan“.
3. G‘o‘za yaproqlarida, Ko‘katlarning bargida,
Chechaklarning bag‘rida Yaltirar lak-lak inju.
Sho‘x soy qirg‘oqlarida, Nihollar kurtagida,
Sal epkinda simobday Qaltirar lak-lak inju." Mirtemir
N
Pearl
lexeme
Examples
1
a small hard shiny white
ball that forms inside the
shell of an oyster and is of
great value as a jewel
3
1.a string of pearls
2
a necklace of pearls.
1.She was wearing her pearls.
3
a thing that looks like a
pearl in shape or colour
2.pearls of dew on the grass
4
a thing that is very highly
valued
1.She is a pearl among women.
2.The ski resort is known as the Pearl of the Alps.
5
a wise remark (usually
1.students eager to catch pearls of wisdom from
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1087
Ushbu misollarda ko’rishimiz mumkinki, ingliz va o’zbek tilida dur leksemasi
polisemantik ko’p ma’nolilik xususiyatiga ega va o’z ma’nolarida hamda ko’chma ma’nolarda
qo’llanilish xususiyatiga ega. Va bu jarayonda ma’nodoshlik hosil qiladigan holatlar va alohida
ma’no ifodalaydigan holatlar mavjud.
Dur
leksemasi ma’nolari Ingliz tili O’zbek tili
1.Injuning, gavharning yirik turi + +
2.Bebaho, eng yaxshi narsa + +
3.Qimmatli. sermazmun,
ajoyib asar, sher - +
4.Yorug’lik, yog’du - +
5.Samara, hosila, natija - +
6.Qut baraka, boylik - +
7.Suv va unga o’xshash tovlanuvchi
narsalar (tomchi, shudring, qor uchqunlari ) + +
8.Taqinchoq, marjon
(a necklace of pearls) + +
9.Oqilona izoh
(a wise remark) + -
10.Jannat (Heaven) + -
Yuqoridagi ma’lumotlardan xulosa qiladigan bo’lsak, o’zbek tilida
dur
leksemasining
oqilona izoh ( a wise remark), jannat (Heaven) ma’nosida kelishi uchramasa, ingliz tilida
pearl
leksemasi nisbatan kamroq ma’nolarda ishlatilishini va qimmatbaho, ajoyib asar; yorug’lik
yog’du; samara, hosila; qut-baraka, boylik ma’nolarida uchramasligini ko’rishimiz mumkin.
REFERENCES
1.
"https://uz.wikipedia.org/wiki/Leksema#:~:text=Leksema%20(yunoncha,atamalari%20ha
m%20ishlatiladi
2.
https://izoh.uz/uz/word/dur
3.
https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www.
oxfordlearnersdictionaries.com/definition/english/pearl&ved=2ahUKEwit1IuajNqFAxV
WQfEDHY0OACoQFnoECB4QAQ&usg=AOvVaw0RYJFPrWlP1mUK213E-O7e
ironic)
the professor's lips
2.They would treat these pearls of wisdom with
some scepticism.
3.His journals are full of dubious pearls of
homespun wisdom
.
6
Heaven (with the
reference to the Bible)
1.The Pearly Gates the imaginary entrance to
the Heaven
