ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
72
М
.
Қ
.
Ўразалиев
,
ТДЮУ
“
Жиноят
ҳуқуқи
ва
криминология
”
кафедраси
доценти
в
.
б
.
ЖИСМОНИЙ
ЁКИ
РУҲИЙ
МАЖБУРЛАШ
ЁХУД
ҚЎРҚИТИШ
,
ҚИЛМИШНИНГ
ЖИНОИЙЛИГИНИ
ИСТИСНО
ҚИЛАДИГАН
ҲОЛАТ
СИФАТИДА
Аннотация
:
мақолада
жисмоний
ёки
руҳий
мажбурлаш
ёхуд
қўрқитиш
таъсирида
шахс
ижтимоий
хавфли
қилмиш
содир
қилиши
қилмишнинг
жиноийлигини
истисно
қиладиган
ҳолат
сифатида
таҳлил
этилган
.
Калит
сўзлар
:
мажбурлаш
,
жисмоний
ёки
руҳий
мажбурлаш
,
кўрқитиш
,
жазони
истисно
қилувчи
ҳолат
,
мажбурлаш
ёки
қўрқитиш
остида
ижтимоий
хавфли
қилмишни
содир
қилиш
.
Аннотация
:
в
данной
статье
проанализировано
совершение
лицом
общественно
опасного
деяния
под
воздействием
физического
или
психического
принуж
-
дения
или
угрозы
в
качестве
обстоятельства
исключа
-
ющего
преступность
деяния
.
Ключевые
слова
:
принуждение
,
физическое
или
психическое
принуждение
,
угроза
,
обстаятельсто
ис
-
ключающие
преступность
деяния
,
совершение
обще
-
ственно
опасного
деяния
под
влиянием
принуждением
им
угрозы
.
Annotation:
т
his article analyzes the person’s perpe-
tration of a socially dangerous act under the influence of
physical or mental coercion or threat as a circumstance
precluding the criminality of the act.
Keywords:
rejection, physical or mental rejection,
threat, circumstances precluding criminality, committing a
socially dangerous act under the influence of forcing them
to threaten
Ўзбекистон
ўз
мустақиллигини
қўлга
киритгач
,
демократик
-
ҳуқуқий
давлат
,
эркин
фуқаролик
жамияти
қуриш
йўлини
танлаб
,
эзгу
мақсад
сари
олға
интилиб
келмоқда
.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Ш
.
М
.
Мирзиёев
жорий
йилнинг
январь
ойида
прокуратура
ходимлари
куни
арафасида
ўтказилган
учрашувдаги
маърузасида
,
фуқароларнинг
ижтимоий
ҳимояси
,
аҳоли
бандлиги
ҳамда
меҳнат
ҳуқуқларини
таъминлаш
,
тадбиркорларни
қўллаб
-
қувватлаш
,
иқтисодий
ислоҳотларни
чуқурлаштириш
,
қишлоқ
хўжалигида
қонунийликни
мустаҳкамлаш
масалаларига
алоҳида
тўхталиб
,
бу
борада
қонун
устуворлигини
таъминлаш
ва
қонун
бузилишларининг
олдини
олишга
қаратилган
аниқ
вазифалар
белгилаб
берилди
[1].
Бундан
ташқари
,
Президентимиз
Ш
.
М
.
Мирзиёев
2017
йил
7
февралда
қабул
қилган
ПФ
–4947-
сонли
“
Ўзбекистон
Республикасини
янада
ривожлантириш
бўйича
Ҳаракатлар
стратегияси
тўғрисида
”
ги
Фармонида
қонун
устуворлигини
таъминлаш
ва
суд
-
ҳуқуқ
тизимини
янада
ислоҳ
қилиш
,
жамиятни
ривожлантиришнинг
устувор
йўналишларидан
бири
сифатида
белгиланган
.
Ҳаракатлар
стратегиясидаги
фуқароларнинг
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
ишончли
ҳимоя
қилиш
,
уларга
нисбатан
асоссиз
жазо
тайинлашни
олдини
олиш
ва
бу
борада
қилмишни
жиноийлигини
истисно
қилиш
ҳолатларини
таҳлил
этиш
ҳам
ушбу
масалаларга
бағишланган
[2].
Таъкидлаш
жоизки
,
қўйилган
барча
вазифаларнинг
негизи
бўлиб
,
энг
аввало
,
инсон
ҳуқуқлари
ҳимоясининг
кафолатларини
сўзсиз
таъминлаш
,
қонун
ҳамда
адолат
устуворлигини
қарор
топтириш
ҳисобланади
.
Шу
боис
биздан
ушбу
масъулиятли
вазифаларни
бажариш
учун
ўз
ваколатларимиз
,
билимимиз
,
тажрибамиз
ва
бор
имкониятларимизни
тўлиқ
сафарбар
этиш
,
бунда
асосий
эътиборни
ҳуқуқбузарликларни
барвақт
аниқлаш
ҳамда
олдини
олишга
қаратиш
талаб
этилади
.
Шу
ўринда
жисмоний
ёки
руҳий
мажбурлаш
ёхуд
қўрқитиш
,
қилмишнинг
жиноийлигини
истисно
қиладиган
ҳолат
сифатида
таҳлил
этилганда
,
бунда
ҳам
биринчи
навбатда
инсоннинг
тақдири
ётади
.
Дарҳақиқат
,
ижтимоий
муносабатларни
ҳар
қандай
тажовузлардан
ҳимоя
қилиш
давлатнинг
,
жамоат
ташкилотларининг
ва
барча
фуқароларнинг
муҳим
вазифаси
ҳисобланади
.
Ана
шундай
тажовузлардан
ҳимоя
қилиш
,
бурчига
садоқат
,
ижтимоий
ҳаётда
ҳуқуқ
тартиботни
сақлашнинг
,
жамиятда
осойишталикни
таъминлашнинг
муҳим
кафолатларидан
бири
ҳисобланади
.
Жиноят
таркибининг
барча
аломатлари
мавжуд
бўлган
жиноий
тажовузлардан
,
шунингдек
,
жиноят
ҳисобланмаган
,
аммо
жамият
учун
ижтимоий
хавфли
ҳисобланган
тажовуздан
ижтимоий
муносабатларни
ҳимоя
қилиш
ҳар
бир
фуқаронинг
бурчидир
.
Ўз
хизмат
вазифаси
юзасидан
ижтимоий
муносабатларни
ҳимоя
қилиш
топширилган
шахсларнинг
мажбурияти
ҳисобланади
.
Ижтимоий
хавфли
ҳисобланмаган
қилмишларда
жиноят
таркиби
ҳам
бўлмайди
,
ундай
қилмишлардан
ижтимоий
муносабатларни
ҳимоя
қилиш
зарурияти
ҳам
келиб
чиқмайди
.
Маълумки
,
содир
этилаётган
ва
содир
этилган
оғир
ва
ўртача
оғир
жиноят
ҳақида
тегишли
давлат
идораларига
хабар
бериш
ҳар
бир
фуқаронинг
мажбурияти
ҳисобланиб
,
шахс
бу
мажбуриятини
бажармаса
,
унга
нисбатан
қонунда
белгиланган
тартибда
жавобгарлик
қўлланади
.
Ижтимоий
муносабатлар
хавф
остида
қолган
ва
бу
ижтимоий
муносабатни
дарҳол
ҳимоя
қилиш
зарурати
келиб
чиққан
бўлса
,
ҳар
бир
фуқарога
хавфни
бартараф
қилиш
орқали
ижтимоий
муносабатни
ҳимоя
қилиш
бурчи
юклатилган
.
Муайян
шахс
ёки
бошқа
хавф
манбаи
томонидан
ижтимоий
муносабатга
моддий
ёки
жисмоний
зарар
етказиш
хавфи
вужудга
келтирилганда
ушбу
хавфни
бартараф
қилиши
жараёнида
шахсга
ёки
бошқа
бир
ижтимоий
муносабатга
зарар
етказилиши
мумкин
.
Ана
шу
етказилган
моддий
ёки
жисмоний
зарар
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодекси
Махсус
қисмининг
бирор
моддасида
назарда
тутилмаган
жиноятга
формал
жиҳатдан
ўхшасада
,
аммо
ижтимоий
хавфли
ҳисобланмаганлиги
туфайли
жиноят
ҳисобланмайди
.
Ижтимоий
муносабатга
зарар
етказиш
хавфи
вужудга
келганда
,
бундай
хавфни
бартараф
қилиш
жараёнида
шахсга
ёки
ижтимоий
муносабатга
зарар
етказиш
фақат
жиноят
ҳисобланмай
,
балки
ижтимоий
фойдали
,
жамият
нуқтаи
назаридан
мақсадга
мувофиқ
ҳамдир
.
Чунки
бундай
зарар
давлат
,
жамоат
ёки
фуқароларнинг
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
мақсадида
тажовузчига
нисбатан
хавф
манбаини
бартараф
қилиш
мақсадида
қўлланилади
.
Жиноятчиликка
қарши
кураш
усулларидан
бири
жиноят
содир
қилган
шахсларни
суд
таъқиби
орқали
жиноий
жавобгарликка
тортишдир
.
Айнан
ана
шундай
шахслар
суд
таъқибидан
қочиб
кетмоқчи
ёки
жиноий
фаолиятини
давом
этирмоқчи
бўлган
тақдирда
уларни
ушлаш
вақтида
жисмоний
ёки
моддий
зарар
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
73
етказилиши
мумкин
.
Тажовузчига
бундай
зарар
етказиш
уни
ушлашнинг
зарурий
чораларидан
бири
бўлса
,
жиноят
ҳисобланмайди
.
Айрим
ҳолларда
енгиб
бўлмайдиган
жисмоний
ёки
руҳий
зўрлик
таъсирида
шахс
ижтимоий
хавфли
қилмиш
содир
қилиб
қўяди
.
Бундай
ижтимоий
хавфли
қилмиш
шахснинг
иродасига
боғлиқ
бўлмаганлиги
туфайли
бундай
қилмишларда
ҳам
жиноят
таркиби
бўлмайди
.
Ишлаб
чиқаришнинг
борган
сари
кенгайиб
,
йириклашиб
,
бораётганлиги
,
қудратли
энергия
манбаларининг
яратилганлиги
,
фан
-
техника
тарққиётини
янада
жадаллаштириш
талаблари
жиддий
тажриба
ва
синовлар
ўтказилишини
талаб
қилади
.
Бундай
тажриба
ва
синовлар
маълум
даражада
таваккалчилик
қилишни
тақозо
қилади
.
Ана
шундай
тажрибалар
,
таваккал
қилишлар
муайян
хавф
манбаи
ҳам
бўлиши
,
ёки
кўп
миқдордаги
моддий
маблағларни
сарф
қилиш
билан
боғлиқ
бўлиши
мумкин
.
Аммо
бундай
таваккалчилик
кўзланган
натижани
бермаса
,
лекин
таваккал
қилиш
ижтимоий
фойдали
мақсадга
қаратилган
бўлса
,
таваккалчилик
асосли
бўлса
,
қонун
билан
қўриқланадиган
ижтимоий
муносабатга
зарар
етказилган
тақдирда
ҳам
жиноят
ҳисобланмайди
[3].
Ўзбекистон
Республикасининг
1994
йил
22
сентябрда
қабул
қилинган
амалдаги
Жиноят
кодексида
қилмишнинг
жиноийлигини
истисно
қиладиган
ҳолатларнинг
турлари
аниқ
белгилаб
қўйилиб
,
бундай
тортишувларга
чек
қўйди
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексининг
35-
моддаси
биринчи
қисмида
қилмишнинг
жиноийлигини
истисно
қиладиган
ҳолатлар
тушунчаси
биринчи
марта
берилди
.
Унда
қилмишда
ушбу
кодексда
назарда
тутилган
аломатлар
расмий
жиҳатдан
мавжуд
бўлсада
,
лекин
у
ижтимоий
хавфли
,
ғайриқонуний
ёки
айбли
бўлмаса
,
қилмишнинг
жиноийлигини
истисно
қиладиган
ҳолатлар
деб
топилади
[4].
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексининг
35-
моддаси
2-
қисмида
қуйидаги
ҳолатлар
қилмишнинг
жиноийлигини
истисно
қиладиган
ҳолатлар
деб
кўрсатилган
;
а
)
кам
аҳамиятли
қилмишлар
;
б
)
зарурий
мудофаа
;
в
)
охирги
зарурат
;
г
)
ижтимоий
хавфли
қилмиш
содир
этган
шахсни
ушлаш
чоғида
зарар
етказиш
;
д
)
буйруқни
ёки
бошқача
тарздаги
вазифани
бажариш
;
е
)
касб
ёки
хўжалик
фаолияти
билан
боғлиқ
бўлган
асосли
таваккалчилик
;
з
)
жисмоний
ёки
руҳий
мажбурлаш
ёхуд
қўрқитиш
кабилар
.
Ушбу
қилмишнинг
жиноийлигини
истисно
қиладиган
ҳолатларнинг
ҳуқуққа
хилофлигини
истисно
қилиш
уларнинг
юридик
табиатидадир
.
Улар
фақатгина
қилмишнинг
жиноийлигини
ва
жазога
сазоворлигини
истисно
қилибгина
қолмасдан
,
қилмишда
жиноят
таркиби
ҳам
бўлмайди
.
Демак
,
қилмишнинг
жиноийлигини
истисно
қиладиган
ҳолатлар
бевосита
жиноят
таркиби
билан
боғлиқдир
.
Яъни
ё
қилмишда
шахснинг
айби
бўлмайди
.
Айб
жиноят
таркиби
субъектив
томонининг
зарурий
белгисидир
.
Ёки
қилмиш
ижтимоий
хавфли
бўлмайди
.
Ижтимоий
хавфлилик
жиноятнинг
энг
муҳим
белгиларидан
биридир
.
Ёхуд
истисно
қиладиган
қилмишлар
қонунга
хилоф
бўлмаганлиги
туфайли
жиноят
ҳисобланмайди
.
Ана
шу
айтилганларга
кўра
,
қилмишнинг
жиноийлигини
истисно
қиладиган
ҳолатлар
жиноят
таркибининг
бирор
томони
(
элементи
)
ёки
белгисининг
бўлмаслиги
туфайли
истисно
қиладиган
ҳолат
ҳисобланади
.
Шунга
кўра
,
қилмишнинг
жиноийлигини
истисно
қиладиган
ҳолатларнинг
юридик
табиатини
аниқлаш
,
ушбу
институтнинг
жиноят
ҳуқуқи
тизимидаги
аҳамияти
ва
ўрнини
белгилаш
имконини
беради
.
Ҳар
бир
фуқарога
ижтимоий
муносабатларни
жиноий
тажовузлардан
ҳимоя
қилиш
ҳуқуқини
беради
.
Шуни
қайд
этиш
керак
,
Ўзбекистон
Республикасининг
2018
йил
9
январдаги
ЎРҚ
–459-
сонли
Қонуни
билан
қилмишнинг
жиноийлигини
истисно
қиладиган
ҳолатларнинг
тури
сифатида
Жиноят
кодексига
“
жисмоний
ёки
руҳий
мажбурлаш
ёхуд
қўрқитиш
”
деб
номланган
41
1
-
моддаси
киритилди
[5].
Унга
кўра
,
жисмоний
ёки
руҳий
мажбурлаш
ёхуд
шундай
мажбурлашни
қўллаш
билан
қўрқитиш
натижасида
Жиноят
кодекси
билан
қўриқланадиган
ҳуқуқ
ва
манфаатларга
зарар
етказилиши
,
агар
бундай
мажбурлаш
ёхуд
қўрқитиш
оқибатида
шахс
ўз
ҳаракатларини
(
ҳаракатсизлигини
)
бошқара
олмаган
бўлса
,
жиноят
ҳисобланмайди
.
Демак
,
юқорида
қайд
этганларимиздек
,
бундай
вазиятда
жиноятнинг
бажарувчиси
,
яъний
субъекти
жисмоний
ёки
руҳий
мажбурлаш
ёхуд
шундай
мажбурлашни
қўллаш
билан
қўрқитган
(
мажбурлаган
)
шахс
булади
.
Бу
борада
мажбурлаш
,
жисмоний
ва
руҳий
мажбурлаш
,
қўрқитиш
тушунчаларига
тўхталиб
ўтадиган
бўлсак
,
Мажбурлаш
деганда
шахснинг
ўз
хоҳишига
қарши
бирон
-
бир
қилмишни
содир
этишга
мажбур
этиш
мақсадида
амалга
ошириладиган
барча
руҳий
ёки
жисмоний
таъсир
чоралари
тушунилиши
лозим
[6].
Жабрланувчига
мажбурлаш
пайтида
ҳуқуққа
хилоф
руҳий
таъсир
кўрсатиш
қуйидаги
усулларда
амалга
оширилади
:
–
хизмат
жиҳатидан
қарамлик
,
яъни
аёлнинг
уни
мажбурловчи
шахсга
хизмат
юзасидан
бўйсуниши
–
“
раҳбар
–
бўйсунувчи
ходим
”
кўринишида
(
масалан
,
жабрланувчини
ишдан
бўшатиш
,
кам
ҳақ
тўланадиган
ишга
ўтказиш
,
пул
мукофотларидан
маҳрум
қилиш
,
паст
лавозимга
ўтказиш
,
яшаш
манбаларидан
маҳрум
қилиш
билан
қўрқитиш
ва
бошқ
.)
бўлиши
мумкин
;
–
моддий
жиҳатдан
қарамлик
,
яъни
аёлнинг
унинг
жинсий
эркинлигига
таҳдид
солаётган
шахсга
моддий
қарамлиги
ёки
яшаш
учун
маблағларнинг
асосий
қисмини
шу
шахсдан
олиши
(
масалан
,
жабрланувчида
тўлай
олмайдиган
қарз
мажбуриятларининг
мавжудлиги
;
аёлнинг
ўз
яшаш
жойи
бўлмай
туриб
айбдорнинг
уйида
яшаши
ва
бошқ
.)
ҳисобланади
;
–
бошқача
тарздаги
қарамлик
,
яъни
тегишли
хизмат
вазифасини
эгаллаб
турган
шахснинг
жабрланувчи
учун
муҳим
саналган
масалаларни
ҳал
қилиши
натижасида
жабрланувчининг
маълум
бир
имтиёз
,
фойда
,
устунликка
эришиши
.
Бундай
қарамлик
турли
кўринишларда
бўлиши
мумкин
,
масалан
, “
спортчи
аёл
–
унинг
мураббий
, “
гумон
қилинувчи
–
терговчи
”, “
ариза
билан
мурожаат
қилаётган
шахс
–
аризани
қаноатлантира
оладиган
шахс
”, “
докторант
–
илмий
маслаҳатчи
”.
Агар
шахс
жисмоний
ёки
руҳий
мажбурлаш
таъсири
остида
жиноят
содир
этсаю
,
аммо
бу
ҳолатнинг
барча
шартларига
амал
қилса
,
унинг
қилмишлари
жиноят
деб
топилмайди
.
Бу
борада
МДҲ
давлатлар
Жиноят
қонунчилигини
ўрганганимизда
Россия
жиноят
қонунчилигида
жисмоний
ва
руҳий
зўрликни
тавсифлашда
Жиноят
кодексининг
63-
моддаси
(“
к
”
банди
)
да
қонунчи
жисмоний
ва
руҳий
мажбурлаш
,
яъни
“
ўқотар
қурол
,
портловчи
моддалар
ёки
воситалар
,
заҳарли
ва
радиоактив
ашёлар
,
даволовчи
ва
бошқа
кимёвий
-
фармологик
моддалардан
фойдаланиб
”
жиноят
содир
этишни
жазони
оғирлаштирувчи
ҳолат
сифатида
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
74
тавсифлаган
.
Бу
ҳолат
бир
қатор
рус
олимлари
томонидан
танқид
қилинган
[7].
М
.
Усмоналиев
жисмоний
ва
руҳий
мажбурлаш
тушунчаларини
тадқиқ
этар
экан
,
шундай
ёзади
:
“
жисмоний
ёки
руҳий
мажбурлаш
натижасида
ҳуқуқлар
ва
қонун
билан
қўриқланадиган
манфаатларга
зарар
етказганлик
учун
жавобгарликни
истисно
қиладиган
ёки
жиноий
жавобгарлик
масаласини
ҳал
қилишда
олди
олиниши
лозим
бўлган
хавфнинг
хусусияти
,
хавфлилик
даражаси
,
хавфнинг
ҳақиқаттан
мавжудлиги
ёки
мавжуд
эмаслиги
,
юз
бериш
вақтининг
яқинлиги
,
вужудга
келган
вазият
ҳамда
шундай
вазиятда
шахснинг
мавжуд
имкониятлари
ва
бошқа
ҳолатлар
ўрганилади
” [8].
Авваламбор
,
зўрликда
“
руҳий
”
атамаси
қандай
маъно
касб
этишини
аниқлаб
олиш
лозим
:
ушбу
атамада
руҳий
зўрлик
таъсир
кўрсатиш
объектига
ёки
жиноий
тажовуз
усулига
қараб
қараб
белгиланганми
,
ё
бўлмаса
,
ҳар
иккаласи
ҳам
инобатга
олинганми
?
Биз
зўрликни
у
инсон
руҳиятига
таъсир
этгани
учун
шундай
атаймизми
ёки
руҳий
таъсир
кўрсатиш
воситалари
ёрдамида
содир
этилгани
учунми
?
Руҳиятга
берилган
таърифдан
келиб
чиқадиган
бўлсак
,
ишонч
билан
таъкидлашимиз
мумкинки
,
у
инсонга
,
унинг
танасига
,
идрокига
ўз
-
ўзидан
таъсир
кўрсатмайди
.
Руҳий
таъсир
ташқи
муҳитга
фақатгина
инсон
хулқ
-
атвори
,
ҳаракатлари
орқали
таъсир
кўрсатиши
мумкин
.
Бундан
келиб
чиққан
ҳолда
,
хулоса
қилиш
мумкинки
,
руҳий
атамаси
жиноят
содир
этиш
усулига
эмас
,
балки
таъсир
кўрсатиш
объектига
,
предметга
нисбатан
айтилган
.
Шу
сабабли
жисмоний
ва
руҳий
зўрлик
бир
-
биридан
содир
этиш
усул
ва
воситаларига
кўра
фарқ
қилади
.
Хусусан
,
жисмоний
зўрлик
тан
жароҳати
етказади
ёки
инсон
хулқи
,
ҳаракатининг
ташқи
эркинлигини
чеклайди
,
унинг
организмида
органик
ёки
функционал
ўзгаришларга
сабаб
бўлиши
ҳам
мумкин
.
Руҳий
зўрлик
эса
бевосита
инсон
руҳиятига
таъсир
этади
ва
руҳий
жароҳат
етказади
ёки
унинг
хоҳиш
-
иродаси
эркинлигини
енгади
(
чеклайди
).
Умуман
олганда
,
улар
ўртасида
содир
этиш
усулига
кўра
ҳам
фарқлар
мавжуд
.
Агар
жисмоний
зўрлик
одатда
механик
ёки
кимёвий
воситалар
ёрдамида
содир
этилса
,
руҳий
зўрлик
фақат
руҳиятга
таъсир
этади
ва
ёки
тан
жароҳати
етказмаган
ҳолда
руҳий
жароҳатлаш
,
ё
шахс
эркини
чеклашда
,
яъни
унинг
ички
эркинлигини
жисмоний
таъсирсиз
чеклашда
намоён
бўлади
.
Бу
ҳолда
ахборот
(
информация
)
инсон
руҳиятига
таъсир
этувчи
бош
восита
сифатида
намоён
бўлади
.
Инсон
организми
ва
руҳияти
ўртасидаги
органик
алоқадорликдан
келиб
чиқиб
шуни
айтиш
мумкинки
,
жисмоний
зўрлик
оқибатида
доим
руҳий
жароҳат
етказилади
(
ҳушсиз
ҳолда
ётган
шахсга
,
масалан
,
наркоз
таъсири
остида
бўлган
шахсга
етказиладиган
жисмоний
жароҳатлар
бундан
мустасно
).
Шундай
қилиб
,
жисмоний
зўрлик
руҳий
жароҳат
келтириб
чиқарувчи
манба
бўлиб
хизмат
қилади
.
Бундан
ташқари
,
гипноз
ўзбек
ҳуқуқшунослари
томонидан
ҳам
руҳий
мажбурлашнинг
бир
шакли
сифатида
эътироф
этилади
.
Гипноз
–
бу
руҳий
мажбурлашнинг
алоҳида
шакли
бўлиб
,
гипноз
остида
ижтимоий
хавфли
қилмиш
содир
этган
шахснинг
иродаси
синдирилади
ва
бундай
ҳолда
содир
этилган
қилмишни
иродавий
қилмиш
деб
бўлмайди
.
Жисмоний
ёки
руҳий
зўрлик
учинчи
шахсларнинг
ҳуқуқ
ва
манфаатларига
зарар
етказувчи
мажбурлов
остидаги
шахснинг
эркин
хулқ
-
атворига
турли
хил
таъсир
кўрсатиши
мумкин
.
Хусусан
,
шахснинг
ўзи
ҳаракатларини
танлаш
эркинлиги
бутунлай
чекланаган
ёки
бундай
чекланаганлик
нисбий
хусусиятга
эга
бўлиши
мумкин
.
Шахс
фаолиятининг
турли
хусусиятдалиги
уларни
хар
ҳил
ҳуқуқий
баҳолашга
олиб
келади
.
Хусусан
,
агар
шахс
ўзининг
хатти
-
ҳаракатини
бошқара
олмаган
(
масалан
,
тўлиқ
изоляция
ёки
гипноз
остида
бўлиш
)
ҳолларда
мажбурланувчи
шахс
қўл
остидаги
жиноят
қуроли
бўлиб
,
у
ўз
ҳаракатларини
танлаш
имкониятидан
маҳрум
бўлади
ва
шунинг
учун
ҳам
у
жиноий
жавобгарликка
тортилмайди
.
Агар
шахс
ўзи
хатти
-
ҳаракатини
бошқариш
имкониятига
эга
бўлган
бўлса
(
масалан
,
зарар
етказиш
хавфи
мавжуд
бўлганда
.)
мажбурланган
шахснинг
қилмиши
жисмоний
ёки
руҳий
мажбурлаш
ёхуд
қўрқитиш
бўйича
боҳаланиши
лозим
.
Қўрқитиш
ва
уни
амалга
ошириш
имконияти
жабрланувчини
шундай
аҳволга
солиб
қўйиши
керакки
,
у
шахснинг
ҳаракатларига
қаршилик
кўрсата
олмай
қолган
бўлиши
лозим
.
Қўрқитиш
оғзаки
тарзда
қўрқитувчи
имо
-
ишоралар
,
шахс
соғлиғига
зиён
етказиши
мумкин
бўлган
қурол
ёки
бошқа
ашёлар
билан
қўрқитиш
,
мулкни
нобуд
қилиш
,
жабрланувчини
шарманда
қилувчи
маълумотларни
тарқатиш
билан
қўрқитиш
,
шантаж
орқали
амалга
оширилади
.
Шахснинг
иродасини
синдириш
усули
сифатидаги
қўрқитиш
аниқ
бўлиши
керак
.
Қўрқитиш
ҳам
шахснинг
манфаатларига
нисбатан
,
ҳам
унинг
яқин
кишилари
(
болалари
,
ота
-
онаси
,
яқин
қариндошлари
ва
ҳоказо
)
га
нисбатан
бўлиши
мумкин
.
Қўрқитиш
шахснинг
эркин
ҳаракатларини
фалаж
қилиш
,
унинг
иродасини
синдиришга
қодир
даражада
жиддий
бўлганми
-
йўқми
,
буни
алоҳида
олинган
ҳар
бир
ҳолда
суд
ҳал
қилади
.
Хулоса
қиладиган
бўлсак
,
юқоридагилардан
келиб
чиқиб
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексининг
8-
бўлимида
“
Жисмоний
ёки
руҳий
мажбурлаш
ёхуд
қўрқитиш
”
тушунчаларига
таъриф
берилса
,
мақсадга
мувофиқ
бўларди
.
Бу
эса
ўз
навбатида
,
жисмоний
ёки
руҳий
мажбурлаш
ёхуд
қўрқитиш
каби
ҳаракат
ва
ҳаракатсизликни
фарқлаш
имконини
бериб
суд
амалиётида
юзага
келадиган
камчиликларни
бартараф
этишга
,
шунингдек
зўрлик
ишлатиб
содир
этилаётган
қилмишларни
фарқлашга
хизмат
қиларди
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Мирзиёев
Ш
.
М
.
Миллий
тараққиёт
йўлимизни
қатъият
билан
давом
эттириб
,
янги
босқичга
кўтарамиз
. –
Тошкент
: “
Ўзбекистон
”
НМИУ
, 2017. –
Б
.190.
2.
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
“
Ўзбекистон
Республикасини
янада
ривожлантириш
бўйича
ҳаракатлар
стратегияси
тўғрисида
”
ги
Фармони
(
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
.
– 2017. –
№
6. 70-
модда
).
3.
Усмоналиев
М
.
Жиноят
ҳуқуқи
.
Умумий
қисм
. –
Т
.:
Янги
аср
авлоди
, 2005. –
Б
.337.
4.
Рустамбоев
М
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
ҳуқуқи
курси
.
Т
.1.
Умумий
қисм
.
Дарслик
. –
Т
.: ILM
ZIYO, 2010. –
Б
.334.
5.
Ўзбекистон
Республикасининг
2018
йил
9
январдаги
ЎРҚ
–459-
сонли
Қонунига
асосан
киритилган
—
Қонун
ҳужжатлари
маълумотлари
миллий
базаси
,
10.01.2018
й
., 03/18/459/0536-
сон
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
75
6.
Рустамбоев
М
.,
Ахраров
Б
.
Жиноят
ҳуқуқи
.
Дарслик
. –
Т
., 2006. –
Б
.254.
7.
Сердюк
Л
.
Насилие
–
криминологическое
и
уголовно
-
правовое
исследование
.
–
М
.:
Юрлитинформ
, 2002. – C.21-22.
8.
Усмоналиев
М
.,
Бакунов
П
.
Жиноят
ҳуқуқи
(
Умумий
қисм
).
Дарслик
. –
Т
.:
Насаф
, 2011. –
Б
.172.
Д
.
Камалова
,
Юридик
фанлари
бўйича
фалсафа
доктори
(PhD)
ТАМОМ
БЎЛМАГАН
ЖИНОЯТЛАРНИ
КВАЛИФИКАЦИЯ
ҚИЛИШ
:
МУАММО
ВА
ЕЧИМ
Аннотация
:
мазкур
мақолада
муаллиф
томонидан
тамом
бўлмаган
жиноятларни
малакалаш
билан
боғлиқ
назарий
ва
амалий
муаммолар
таҳлил
қилиниб
,
жиноят
ҳуқуқи
нормаларини
қўллашни
такомиллаштириш
юзасидан
таклифлар
баён
этилган
.
Калит
сўзлар
:
жиноятга
тайёргарлик
кўриш
,
жиноят
содир
этишга
суиқасд
қилиш
,
тамом
бўлган
жиноят
,
квалификация
,
норма
рақобати
.
Аннотация
:
в
данной
статье
автор
анализирует
теоретические
и
практические
проблемы
,
связанные
с
неоконченными
преступлениями
,
даны
предложения
по
совершенствования
применения
норм
уголовного
права
.
Ключевые
слова
:
приготовление
к
преступлению
,
покушение
на
преступление
,
оконченное
преступление
,
квалификация
,
конкуренция
норм
.
Annotation:
in this article, the author analyzes the
theoretical and practical problems associated with uncom-
pleted crimes, offers to improve the application of criminal
law norms.
Key words:
preparation for crime, criminal attempt,
completed crime, qualification, competition of norms.
Тамом
бўлмаган
жиноятларнинг
амалдаги
таҳрири
унинг
юридик
моҳиятини
тўла
ифодаламай
,
суд
-
тергов
амалиётида
мазмунини
тушунишда
қийинчиликларни
юзага
келтирмоқда
.
Мутахассислардан
«
Амалий
фаолиятингизда
тамом
бўлмаган
жиноятларни
квалификация
қилиш
ва
жазо
тайинлашда
муаммоларга
дуч
келганмисиз
?
»
,
деб
сўралганда
респондентларнинг
қарийб
56% «
ҳа
»
деб
жавоб
беришган
.
Шунинг
учун
тамом
бўлмаган
жиноятларни
квалификация
қилишда
муайян
назарий
ва
амалий
қоидаларга
таянилиши
лозим
.
Маълумки
,
жиноятга
тайёргарлик
кўрганлик
ва
жиноятга
суиқасд
қилганлик
учун
жавобгарлик
Жиноят
кодекси
Махсус
қисмининг
тамом
бўлган
жиноят
учун
жавобгарлик
белгиловчи
моддасига
мувофиқ
ҳал
қилинади
(
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодекси
25-
моддаси
3-
қисми
).
Суд
амалиёти
материаллари
таҳлилига
кўра
,
тамом
бўлмаган
жиноятларни
квалификация
қилишда
Жиноят
кодекси
25-
моддасини
кўрсатиш
билан
кифояланиб
,
унинг
тегишли
қисмлари
қайд
этилмаяпти
1
.
Боиси
,
жиноятга
тайёргарлик
кўриш
ва
жиноят
содир
этишга
суиқасд
қилиш
тушунчалари
битта
моддада
келтирилганлиги
ва
бир
хил
жазо
тайинланиши
уларни
ажратиш
,
ўзаро
фарқлаш
заруратини
юзага
келтирмайди
.
Жиноятга
тайёргарлик
кўришни
квалификация
қилишда
жиноят
содир
этган
шахснинг
қилмишига
бўлган
руҳий
муносабати
алоҳида
эътиборга
олиниши
лозим
.
Суд
-
тергов
амалиётида
бундай
ҳолатлар
айбдор
бир
жиноий
мақсадига
бир
неча
маротаба
эришишга
ҳаракат
қилганда
юзага
келади
.
Ягона
жиноий
мақсад
учун
битта
субъект
томонидан
унча
узоқ
бўлмаган
вақт
оралиғида
амалга
оширилган
қатор
жиноий
ҳаракатлар
ягона
жиноят
деб
баҳоланиши
ва
қўшимча
равишда
бошқа
моддалар
1
Ўрганилган
суд
ҳукмларининг
бирортасида
ЖК
25-
моддасининг
тегишли
қисмлари
кўрсатилмаган
.
