СУД
ТИЗИМИ
♦
COURT SYSTEM
♦
СУДЕБНАЯ
СИСТЕМА
2007
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
115
Д
.
Ю
.
Хабибуллаев
Юридик
фанлар
номзоди
ФУҚАРОЛИК
ИШЛАРИНИНГ
СУДЛОВЛИЛИГИ
ТУШУНЧАСИ
,
ТУРЛАРИ
ВА
АҲАМИЯТИ
Фуқаролик
процессининг
асосий
институтларидан
бири
бу
–
фуқаролик
ишларининг
қайси
судга
тааллуқлилигидир
.
Судловлилик
масаласи
ва
унга
тегишли
бўлган
ҳуқуқий
ҳолатларни
мукаммал
билиб
олишлик
,
суд
ишларини
юритишнинг
барча
турларига
оид
бўлган
ва
фуқаролик
процессуал
қонунчилиги
бўйича
судларга
тааллуқли
қилиб
белгилаб
қўйилган
ишларни
,
бир
бутун
суд
тизимига
кирадиган
турли
бўғиндаги
судлардан
қайси
бирини
кўриб
ҳал
қилиши
,
бу
судларнинг
ўзларига
тегишли
бўлган
ваколатларини
нималардан
иборат
эканлиги
ва
уларнинг
ваколатла
-
рини
бир
-
биридан
ажратиб
олишда
судловлилик
ту
-
шунчасини
тўғри
талқин
этиш
муҳим
аҳамият
касб
эта
-
ди
.
Шунингдек
,
судловлилик
турларининг
ўзига
хос
хусусиятларини
судловлиликни
умумий
қоидаси
бўйича
фуқаролик
ишлари
қайси
судларда
мазмунан
кўриб
ҳал
қилиниши
ва
шахсларнинг
(
жисмоний
ва
юридик
)
бузилган
ёки
низолашилаётган
субъектив
ҳуқуқларини
ва
уларнинг
қонуний
манфаатларини
фуқаролик
процессуал
қонунчилигида
кўрсатиб
қўйилган
муддатларида
судлар
томонидан
тез
ва
тўғри
кўриб
ҳал
қилиш
каби
муҳим
аҳамиятга
эга
бўлган
ҳуқуқий
масалаларни
чуқур
тадқиқ
этиб
бориш
,
мамла
-
катимизда
суд
-
ҳуқуқ
соҳасида
амалга
оширилаётган
ислоҳотларнинг
ҳуқуқий
асосларини
мустаҳкамлашда
муҳим
ўрин
тутади
.
Судлар
нафақат
фуқаролик
,
шунингдек
,
жиноят
,
маъмурий
ишларни
мазмунан
кўриб
ҳал
қилиш
йўли
билан
одил
судловни
амалга
ошириш
орқали
суд
ҳокимиятини
амалга
оширадилар
.
Суд
ҳокимияти
дав
-
лат
ҳокимиятини
амалга
оширилишининг
асосий
тур
-
ларидан
биридир
1
.
Судлар
фақат
амалдаги
фуқаролик
процессуал
қонунчилилигида
кўрсатилган
ва
қонун
билан
ўзларига
тааллуқли
қилиб
белгилаб
қўйилган
фуқаролик
ишла
-
рини
юргизиш
тартибида
кўриб
ҳал
қилинадиган
иш
-
ларни
суд
мажлисида
кўриб
ҳал
қиладилар
.
Фуқаролик
ишларини
кўриб
ҳал
қилиш
ваколатига
эга
бўлган
судларнинг
ваколатларини
бир
-
бирларидан
ажратиб
олишда
фуқаролик
ишларининг
судловлилигига
асосланамиз
.
Юридик
адабиётларда
судловлилик
тушунчаси
тўғрисида
турли
хил
фикрлар
билдирилган
.
Масалан
,
ҳуқуқшунос
олим
Ш
.
Ш
.
Шорахметов
фикрича
,
судлов
деб
судларга
тааллуқли
бўлган
ҳамма
ишларнинг
суд
тизими
бўғинлари
ўртасида
тақсимланишига
айтилади
2
.
Ҳуқуқшунос
олим
Э
.
Эгамбердиев
фикрича
,
фуқаролик
ишларини
судловлилиги
деганда
судларга
тааллуқли
бўлган
ишларни
бир
бутун
суд
тизимига
кирадиган
турли
бўғиндаги
судлар
ўртасида
тақсимланиши
тушунилади
3
.
В
.
Ф
.
Тараненко
судловлилик
бу
–
барча
судга
тааллуқли
ишларни
суд
тизими
ўртасида
тақсим
-
ланишидир
,
деб
таъриф
беради
4
.
1
Эгамбердиев
Э
.
Фуқаролик
ишлари
қайси
судга
тааллуқли
//
Ҳаёт
ва
қонун
. 1996.
№
10–11. 42–43-
б
.
2
Шорахметов
Ш
.
Ш
.
Ўзбекистон
Республикасининг
фуқаролик
процессуал
хуқуқи
.
Тошкент
, 2001. 140–141-
б
.
3
Эгамбердиев
Э
.
Фуқаролик
ишлари
… 40–43-
б
.
4
Гражданское
процессуальное
право
России
//
Под
.
ред
.
Демак
,
юқоридаги
ҳуқуқшунос
олимларнинг
фикри
-
дан
кўриниб
турибдики
,
судловлилик
суд
тизими
бўғинлари
ўртасида
судга
тааллуқли
бўлган
ишларни
тақсимланишидир
.
Шу
ўринда
айтиш
жоизки
,
кўпчилик
тааллуқлилик
ва
судловлилик
тушунчаларини
аралаштириб
юбора
-
ди
.
Бу
борада
ҳуқуқшунос
олим
Ш
.
Ш
.
Шорахметов
фик
-
рича
,
ушбу
тушунчалар
ўртасидаги
асосий
фарқ
шун
-
даки
,
тааллуқлилик
деганимизда
фуқаролик
ишларини
кўриш
ва
ҳал
қилиш
юзасидан
судлар
билан
бошқа
давлат
органлари
ва
жамоат
ташкилотлари
ўртасидаги
ҳуқуқ
доираси
(
компетенция
)
нинг
чегараланиши
,
аж
-
ратилиши
назарда
тутилса
,
судловда
эса
бир
томон
-
дан
ҳал
килинадиган
масаланинг
судга
тааллуқли
бўлишини
ва
иккинчи
томондан
,
ягона
суд
тизими
ичи
-
да
судлар
ўртасидаги
ҳуқуқ
даражасининг
белгилани
-
ши
тушинилади
5
.
Ушбу
фикрга
қўшилган
ҳолда
шуни
айтиш
мумкинки
,
тааллуқлилик
–
бу
фуқаролик
ишла
-
рининг
суд
ёки
бошқа
органларга
тегишли
эканлиги
бўлса
,
судловлилик
–
бу
фуқаролик
ишларининг
фақат
судга
,
яъни
фуқаролик
ишлари
бўйича
туманлараро
,
туман
(
шаҳар
)
суди
,
Қорақалпоғистон
Республикаси
фуқаролик
ишлари
бўйича
Олий
суди
,
фуқаролик
иш
-
лари
бўйича
вилоятлар
ва
Тошкент
шаҳар
судлари
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
судининг
судловига
тегишлилиги
тушунилади
.
Судловлиликни
белгилашда
низонинг
предмети
,
ҳуқуқий
муносабат
ва
иштирок
этувчи
шахсларнинг
турлари
асос
бўлиб
хизмат
қилади
.
Чунки
низонинг
предмети
қандай
эканлигига
қараб
судловлилик
қайси
судларда
кўрилишини
белгилайди
.
Шунингдек
,
ҳуқуқий
муносабат
тури
ҳам
алоҳида
ўрин
тутади
.
Масалан
,
меҳнат
,
уй
-
жой
,
оила
низоси
,
ҳуқуқий
муносабатдан
келиб
чиқадиган
низолар
,
фуқаролик
ишлари
бўйича
туманлараро
(
шаҳар
)
судларида
кўриб
ҳал
этилса
,
жиноий
-
ҳуқуқий
муносабатлардан
келиб
чиқадиган
ҳаракатлар
жиноят
судлари
томонидан
кўриб
ҳал
эти
-
лади
.
Демак
,
ҳуқуқий
муносабатнинг
тури
ҳам
судлов
-
лиликни
белгилашда
асосий
ўрин
тутади
.
Судловлиликни
белгилашда
яна
бир
муҳим
асос
ишда
иштирок
этувчи
субъектлар
доирасини
судлар
томонидан
тўғри
аниқланишидир
.
Чунки
ҳозирги
кунда
суд
амалиёти
шуни
кўрсатадики
,
айрим
ҳолларда
суд
-
лар
томонидан
судловлилик
қоидаларига
риоя
қилинмасдан
фуқаролик
ишларини
кўриб
чиқиш
ҳолатлари
кузатилмоқда
.
Масалан
,
Фуқаролик
ишлари
бўйича
вилоят
суди
апелляция
инстанциясининг
2006
йил
16
августдаги
ажрими
билан
ўзгаришсиз
қолдирилган
туманлараро
судининг
2006
йил
13
июндаги
ҳал
қилув
қарорига
кўра
,
вилоят
прокурори
Р
.
Бобоевнинг
манфаатида
жавобгарлар
туман
ҳокими
, “
Ю
.
Шодмонов
”
номидаги
ширкат
хўжалиги
негизида
фермер
хўжаликлари
таш
-
кил
этиш
комиссияси
ва
А
.
Каримовга
нисбатан
фер
-
мер
хўжаликлари
ташкил
этиш
комиссиясининг
2006
йил
27
февралдаги
ва
туман
ҳокимининг
2006
йил
26
мартдаги
қарорларини
бекор
қилиш
ҳақидаги
даъвоси
қаноатлантирилган
.
Аниқланишича
,
даъво
талаби
бўйича
манфаати
ҳимоя
қилинаётган
шахс
Р
.
Бобоев
“
Ю
.
Шодмонов
”
но
-
мидаги
ширкат
хўжалиги
негизида
фермер
хўжаликлари
ташкил
этиш
комиссияси
томонидан
ўтказилган
танловда
ўзи
бошлиқ
бўлган
“
Саодат
ая
”
М
.
С
.
Шакарян
.
М
., 1998.
С
.132.
5
Шорахметов
Ш
.
Ш
.
Ўзбекистон
Республикасининг
фуқаролик
процессуал
хуқуқи
. 140-
б
.
СУД
ТИЗИМИ
♦
COURT SYSTEM
♦
СУДЕБНАЯ
СИСТЕМА
2007
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
116
фермер
хўжалиги
номидан
,
жавобгар
А
.
Каримов
ўзи
бошлиқ
бўлган
“
Шукрона
”
фермер
хўжалиги
номидан
қатнашган
.
Низодаги
бошқа
жавобгар
туман
ҳокимлиги
ҳам
юридик
шахс
мақомига
эга
.
Бундай
ҳолда
иш
бўйича
тарафлар
юридик
шахс
эканлигидан
келиб
чиқиб
,
низо
хўжалик
суди
судловига
тааллуқли
бўлади
.
Биринчи
ва
апелляция
инстанцияси
судлари
ишни
кўришда
тааллуқлилик
масаласига
эътибор
қаратмасдан
,
фуқаролик
ишлари
бўйича
суднинг
суд
-
ловига
тааллуқли
бўлмаган
даъвони
мазмунан
кўриб
ҳал
қилган
.
Олий
суд
фуқаролик
ишлари
бўйича
судлов
ҳайъатининг
ажрими
билан
суд
қарорлари
бекор
қилиниб
,
ФПК
100-
моддасининг
1-
бандига
асосан
иш
юритиш
тугатилган
1
.
Ушбу
мисолдан
кўриниб
турибдики
,
суд
мазкур
ни
-
зони
ҳал
этишда
ишда
иштирок
этувчи
шахслар
дои
-
расини
тўғри
аниқламаслиги
суд
қарорини
бекор
бўлишига
олиб
келди
.
Чунки
,
хўжалик
процессуал
қонунчиликка
кўра
,
агар
ишда
иштирок
этувчи
шахс
-
лардан
бир
тараф
юридик
шахс
бўлса
,
иккинчи
тараф
якка
тадбиркор
бўлса
,
ёки
ҳар
икки
тараф
ҳам
юридик
шахс
бўлса
ушбу
ишлар
хўжалик
судларини
судловига
тааллуқлидир
.
Фикримизча
,
суд
амалиётида
судловлилик
қои
-
даларига
риоя
қилмаган
судьяга
нисбатан
хусусий
аж
-
рим
чиқариб
тегишли
процессуал
чораларни
кучайти
-
риш
мақсадга
мувофиқ
деб
ҳисоблаймиз
.
Фуқаролик
ишларининг
судловлилиги
ўзининг
маз
-
мун
-
моҳиятига
кўра
2
турга
бўлинади
:
1)
турдош
яъни
предмет
бўйича
судловлилик
;
2)
худудий
судловлилик
2
.
Хорижий
мамлакатларда
эса
,
масалан
,
Германия
Федератив
Республикаси
фуқаролик
процессуал
қонунчилигига
кўра
судловлилик
қуйидаги
турларга
бўлинади
:
1)
суд
ишларининг
турига
қараб
судловлилик
;
2)
худудий
судловлилик
;
3)
предметли
судловлилик
;
4)
функционал
судловлилик
;
5)
халқаро
судловлилик
3
.
Юқоридагилардан
келиб
чиқиб
,
айтиш
мумкинки
,
ҳар
бир
давлатда
судловлилик
турлари
ҳар
хил
бўлганлиги
билан
унинг
мазмун
-
моҳиятидан
бир
хил
қоида
яъни
фуқаролик
ишларини
фақат
судга
тегишли
эканлигидан
келиб
чиқади
.
Ҳуқуқшунос
олим
Ш
.
Ш
.
Шорахметов
фикрича
,
иш
-
нинг
қайси
судга
тегишли
бўлишини
(
судловни
)
белги
-
лашда
кўриладиган
ишнинг
турига
ҳам
,
низонинг
предмети
нимадан
иборат
бўлиши
ва
тарафларнинг
кимлар
бўлишига
ҳам
қаралади
.
Судловнинг
бундай
чегараланишига
турдош
судлов
деб
аталади
4
.
Демак
,
судловлиликнинг
ушбу
турида
фуқаролик
ишларининг
тури
,
низо
предмети
ва
ишда
иштирок
этувчи
тарафларнинг
кимлиги
муҳим
аҳамият
касб
этса
,
худудий
судловлиликда
эса
даъвогар
ва
жавоб
-
гар
фуқаро
бўлса
,
унинг
яшаш
жойи
;
агар
ташкилот
1
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Ахборотномаси
. 2007.
№
4. 22–23-
б
.
2
Шорахметов
Ш
.
Ш
.
Ўзбекистон
Республикасининг
фуқаролик
процессуал
хуқуқи
. 145-
б
.
3
Давтян
А
.
Г
.
Гражданское
процессуальное
право
Германии
.
М
., 2000.
С
.92.
4
Шорахметов
Ш
.
Ш
.
Ўзбекистон
Республикасининг
фуқаролик
процессуал
хуқуқи
. 141-
б
.
бўлса
,
унинг
жойлашган
жойи
;
низо
мол
-
мулк
билан
боғлиқ
бўлса
,
унинг
жойлашган
жойига
қараб
белгила
-
нади
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
процес
-
суал
кодекси
144-
моддасига
кўра
,
Ўзбекистон
Респуб
-
ликаси
Олий
суди
қонунда
ўз
ваколатига
берилган
фуқаролик
ишларини
кўриб
чиқади
,
шунингдек
,
алоҳида
ҳолатларни
ҳисобга
олиб
,
ҳар
қандай
фуқаролик
ишини
Ўзбекистон
Республикасининг
ис
-
талган
судидан
олиб
,
биринчи
инстанция
суди
сифа
-
тида
ўзининг
юритишига
қабул
қилиб
олишга
ёки
бир
суддан
бошқа
тегишли
судга
ўтказишга
ҳақли
.
Ушбу
ҳуқуқий
норманинг
мазмунидан
келиб
чиқиб
айтиш
мумкинки
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
судининг
судловига
тааллуқли
ишларнинг
айримлари
қонунда
белгилаб
қўйилган
.
Масалан
,
Ўзбекистон
Республика
-
си
“
Марказий
сайлов
комиссияси
тўғрисида
”
ги
Қонуннинг
12-
моддасида
белгиланишича
,
марказий
сайлов
комиссиясининг
қарорлари
устидан
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
судига
шикоят
бериш
мумкин
.
Ши
-
коят
тушган
пайтдан
эътиборан
уч
кун
ичида
,
агар
сайлов
ёки
референдумга
олти
кундан
кам
вақт
қолган
бўлса
,
дарҳол
кўриб
чиқилиши
лозим
5
.
Демак
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
судининг
судловига
тааллуқли
ишлар
фуқаролик
процессуал
қонунчиликда
бевосита
кўрсатилмаган
.
Бу
борада
ҳамдўстлик
ва
хорижий
давлатларининг
фуқаролик
процессуал
қонунчилигини
ижобий
жиҳатларини
кўришимиз
мумкин
.
Масалан
,
Россия
Федерацияси
ФПКнинг
27-
моддасида
6
,
Беларусь
Республикаси
ФПКнинг
45-
моддасида
7
,
Латвия
Республикаси
ФПКнинг
25-
моддасида
8
Олий
суднинг
судловига
тааллуқли
ишлар
рўйхати
аниқ
кўрсатиб
қўйилган
.
Шу
-
нингдек
,
айрим
хорижий
давлатларнинг
фуқаролик
поцессуал
қонунчилигида
ҳар
бир
суд
поғонасининг
судловига
тааллуқли
ишлар
тури
бевосита
ўз
аксини
топган
9
.
Ўзбекистон
Республикаси
Хўжалик
процессу
-
ал
кодексининг
26-
моддасида
ҳам
Олий
хўжалик
суди
-
га
тааллуқли
ишлар
тўғридан
-
тўғри
кўрсатилган
10
.
Юқоридагилардан
келиб
чиқиб
,
фикримизча
Ўзбе
-
кистон
Республикаси
Олий
судининг
судловига
тегиш
-
ли
ишлар
рўйхати
тўғридан
-
тўғри
фуқаролик
процес
-
суал
қонунчиликда
ўз
аксини
топиши
,
биринчидан
,
ҳуқуқшунослар
учун
Олий
суднинг
судловига
тааллуқли
ишлар
тўғрисида
аниқ
тасаввур
ҳосил
бўлишида
қулайлик
яратади
,
иккинчидан
,
судловлилик
қоидаларини
бузилишини
олдини
олади
.
Фуқаролик
процессуал
қонунчилиги
судловлиликни
ишнинг
муайян
ҳудудда
кўрилишини
,
яъни
ҳудудий
судловлилик
турини
ҳам
назарда
тутади
.
Ҳудудий
суд
-
ловлик
номидан
ҳам
кўриниб
турибдики
,
бунда
фуқаролик
ишларини
кўришда
иштирок
этувчи
тараф
-
ларнинг
яшаш
жойи
ёки
агар
тарафлардан
бири
юри
-
5
Ўзбекистон
Республикасининг
"
Марказий
сайлов
комиссияси
тўғрисида
"
ги
Қонуни
//
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Маж
-
лис
Ахборотномаси
1998. 5–6-
сон
. 95-
модда
.
6
Комментарий
к
Гражданскому
процессуальному
кодексу
Российской
Федерации
.
ru/noframe/infnalog?d&nd=901839130&nh=1
7
Гражданский
процессуальный
кодекс
Республики
Беларусь
.
http://pravo kulichki.com/vip/gpk/index.htm
8
Гражданский
процессуальный
кодекс
Республики
Латвия
.
http://cld.privatelaw.ru/snglaw/snglaw.htm.
9
Давтян
А
.
Г
.
Гражданское
процессуальное
право
Германии
.
С
.96.
10
Ўзбекистон
Республикасининг
Хўжалик
процессуал
кодекси
.
Тошкент
, 2001.
СУД
ТИЗИМИ
♦
COURT SYSTEM
♦
СУДЕБНАЯ
СИСТЕМА
2007
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
117
дик
шахс
бўлса
,
унинг
жойлашган
ерига
қараб
белги
-
ланади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
қонунчилигидан
келиб
чиқиб
,
ҳудудий
судловлиликни
қуйидаги
турларга
ажратиш
мумкин
:
1)
даъвогарнинг
танлаши
бўйича
судловга
та
-
аллуқлилик
(
ФПКнинг
241-
моддаси
);
2)
судловга
тааллуқлиликнинг
алоҳида
ҳоллари
(
ФПКнинг
242-
моддаси
);
3)
келишилган
судловга
тааллуқлилик
(
ФПКнинг
243-
моддаси
);
4)
бир
-
бири
билан
боғлиқ
бўлган
ишларнинг
суд
-
ловлилиги
(
ФПКнинг
244, 245-
моддалари
)
1
.
Даъвогарнинг
танлаши
бўйича
судловлиликни
юридик
адабиётларда
альтернатив
судловлилик
деб
ҳам
юритилади
.
Ҳуқуқшунос
олим
Ш
.
Ш
.
Шорахметов
фуқаролик
иш
-
ларининг
қайси
судда
кўрилиши
даъвогарнинг
танла
-
ши
бўйича
белгиланишига
альтернатив
судлов
дейи
-
лади
,
деб
таъриф
беради
2
.
М
.
С
.
Шакарян
фикрича
,
альтернатив
судловлик
–
бу
даъвогарнинг
ўз
хоҳишига
кўра
нафақат
жавобгарнинг
яшаш
жойидаги
судга
балки
бошқа
судга
ёки
қонунда
кўрсатилган
судларга
даъво
қўзғатиши
тушунилади
3
.
Ушбу
фикрга
қўшилган
ҳолда
даъвогарнинг
танлаши
бўйича
ёки
альтернатив
судловлилик
деганда
даъвогар
яшаб
турган
ёки
жавобгар
яшаб
турган
жойдаги
судга
даъво
қўзғатилиши
тушунилади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
241-
моддасида
даъвогарнинг
танлаши
бўйича
судловга
тааллуқлилик
бўйича
бир
неча
фуқаролик
ишлари
турлари
белгиланган
.
Улар
қуйидагилар
:
–
яшаш
жойи
номаълум
бўлган
жавобгарга
нисба
-
тан
даъволар
унинг
мол
-
мулки
турган
жойда
ёки
унинг
сўнгги
яшаган
жойида
қўзғатилиши
мумкин
;
–
Ўзбекистон
Республикасида
яшаш
жойига
эга
бўлмаган
жавобгарга
нисбатан
даъволар
Ўзбекистон
Республикасида
унинг
мол
-
мулки
турган
жойда
ёки
маълум
бўлган
сўнгги
яшаш
жойида
қўзғатилиши
мум
-
кин
;
–
даъвогар
алимент
ундириш
тўғрисидаги
,
оталик
-
ни
белгилаш
ҳақидаги
ва
майиб
бўлганлик
ёки
соғлиққа
бошқача
тарзда
шикаст
етганлик
ёхуд
боқувчининг
ўлими
натижасида
кўрилган
зарар
ўрнини
қоплаш
тўғрисидаги
даъволарни
ўзи
яшаб
турган
жой
-
да
ҳам
тақдим
этиши
мумкин
;
–
кемалар
тўқнашуви
натижасида
кўрилган
зарар
-
нинг
ўрнини
қоплаш
тўғрисидаги
,
шунингдек
,
сувда
ёрдам
берганлик
ва
қутқарганлик
учун
ҳақ
ундириш
тўғрисидаги
даъволар
ҳам
жавобгарнинг
кемаси
турган
ёки
кема
рўйхатга
олинган
порт
жойлашган
манзилда
қўзғатилиши
мумкин
;
–
ижро
қилиш
жойи
кўрсатилган
шартномалардан
келиб
чиқадиган
даъволар
шартномани
ижро
қилиш
жойида
ҳам
қўзғатилиши
мумкин
;
–
фуқаронинг
ёки
юридик
шахснинг
мол
-
мулкига
ет
-
казилган
зарарнинг
ўрнини
қоплаш
тўғрисидаги
даъво
-
лар
зарар
етказилган
жойда
ҳам
қўзғатилиши
мумкин
;
–
юридик
шахснинг
филиали
фаолиятидан
келиб
1
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
процессуал
кодек
-
си
.
Расмий
нашр
.
Тошкент
, 2005.
2
Шорахметов
Ш
.
Ш
.
Ўзбекистон
Республикасининг
фуқаролик
процессуал
хуқуқи
. 144-
б
.
3
Гражданское
процессуальное
право
России
//
Под
ред
.
М
.
С
.
Шакарян
.
С
.136.
чиқадиган
даъволар
филиал
жойлашган
манзилда
ҳам
қўзғатилиши
мумкин
;
–
турли
жойларда
яшовчи
ёки
истиқомат
қилувчи
бир
неча
жавобгарга
нисбатан
ёки
юридик
шахс
бўлиб
,
турли
манзилда
жойлашган
жавобгарларга
нисбатан
даъво
даъвогарнинг
танлаши
бўйича
жавобгарлардан
бири
яшайдиган
ёки
турган
жойда
қўзғатилади
;
–
ғайриқонуний
ҳукм
қилиш
,
ғайриқонуний
равишда
жиноий
жавобгарликка
тортиш
,
эҳтиёт
чораси
сифати
-
да
ғайриқонуний
қамоққа
олиш
,
ҳибсга
олиш
ёки
ахлоқ
тузатиш
ишлари
тарзида
ғайриқонуний
маъмурий
жазо
қўллаш
натижасида
фуқарога
етказилган
зарар
ўрнини
қоплаш
билан
боғлиқ
бўлган
меҳнат
,
пенсия
ва
уй
-
жойга
доир
ҳуқуқларни
тиклаш
,
мол
-
мулкни
ёки
унинг
қийматини
қайтариб
бериш
тўғрисидаги
даъволар
даъвогарнинг
яшаш
жойида
ҳам
қўзғатилиши
мумкин
;
–
агар
даъвогарнинг
вояга
етмаган
болалари
бор
-
лиги
,
шунингдек
,
ногиронлиги
ёки
оғир
касаллиги
ту
-
файли
у
жавобгар
яшаб
турган
жойдаги
фуқаролик
ишлари
бўйича
туманлараро
,
туман
(
шаҳар
)
судига
боришга
қийналса
,
никоҳни
бекор
қилиш
тўғрисидаги
даъволар
даъвогарнинг
яшайдиган
жойида
қўзғатилиши
мумкин
;
–
бедарак
йўқолган
деб
ёхуд
руҳий
ҳолатининг
бу
-
зилганлиги
(
руҳий
касаллиги
ёки
ақли
заифлиги
)
са
-
бабли
муомалага
лаёқатсиз
деб
топилган
шахслар
,
шунингдек
,
уч
йилдан
кам
бўлмаган
муддатга
озодлик
-
дан
маҳрум
этишга
ҳукм
қилинган
шахслар
билан
никоҳни
бекор
қилиш
ҳақидаги
даъволар
,
даъвогар
-
нинг
хоҳишига
қараб
,
унинг
яшаш
жойида
кўрилиши
мумкин
.
Юқорида
санаб
ўтилган
ишларнинг
фуқаролик
про
-
цессуал
қонунчиликда
ўз
ифодасини
топганлиги
,
даъвогарнинг
бозор
муносабатларига
ўтиш
даврида
жавобгарнинг
яшаш
жойидаги
судга
даъво
тақдим
этиш
ва
ишни
кўриб
ҳал
этиш
учун
кетадиган
вақт
нуқтаи
-
назардан
ва
сарф
этиладиган
ҳаражатларнинг
олдини
олишда
маълум
бир
жиҳатдан
ҳам
моддий
,
ҳам
маънавий
қулайлик
яратиб
беради
.
Айрим
туркумдаги
фуқаролик
ишларининг
хусуси
-
ятлари
эътиборга
олинган
ҳолда
,
фуқаролик
процес
-
суал
қонунчиликнинг
242-
моддасида
уларнинг
судлов
-
лилиги
тўғрисидаги
қоидалар
аниқ
белгилаб
қўйилган
.
Улар
қуйидагилардан
иборат
:
–
иморатга
бўлган
ҳуқуқ
тўғрисидаги
,
мол
-
мулкни
хатлашдан
чиқариш
ҳақидаги
,
ер
майдонидан
фойда
-
ланиш
тартибини
белгилаш
тўғрисидаги
даъволар
имо
-
рат
,
мол
-
мулк
ёки
ер
майдони
жойлашган
ҳудуддаги
суднинг
судловига
тааллуқлидир
.
–
мерос
қолдирувчининг
кредиторлари
мерос
во
-
рислар
томонидан
қабул
қилингунига
қадар
қўзғатган
даъволар
мерос
мол
-
мулк
ёки
унинг
асосий
қисми
жойлашган
ҳудуддаги
суднинг
судловига
тегишлидир
.
–
йўловчи
,
багаж
ёки
юк
ташиш
шартномаларидан
юк
ташувчиларга
нисбатан
келиб
чиқадиган
даъволар
белгиланган
тартибда
талаб
қўйилган
транспорт
таш
-
килотининг
органи
жойлашган
худудда
қўзғатилади
.
Ҳудудий
судловлиликнинг
мазкур
тури
қонун
-
чиликда
қатъий
белгиланган
бўлиб
,
тарафларнинг
ке
-
лишуви
билан
ўзгартирилиши
мумкин
эмас
(
ФПКнинг
243-
моддаси
).
Демак
,
худудий
судловлиликнинг
ушбу
турида
даъвогар
ва
жавобгарнинг
яшаш
жойи
муҳим
аҳамият
касб
этмайди
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
2000
йил
22
декабрдаги
“
Мерос
ҳуқуқига
оид
қонунларини
қўллашнинг
айрим
масала
-
лари
тўғрисида
”
ги
қарорида
ҳам
,
судларга
мерос
қолдирувчининг
кредиторлари
мерос
ворислари
томо
-
СУД
ТИЗИМИ
♦
COURT SYSTEM
♦
СУДЕБНАЯ
СИСТЕМА
2007
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
118
нидан
қабул
килингунига
қадар
тақдим
этган
даъволар
мерос
мол
-
мулки
ёки
унинг
асосий
қисми
жойлашган
ҳудуддаги
суднинг
судловга
тегишлилиги
тўғрисида
тушунтиришлар
бериб
ўтган
1
.
Худудий
судловлиликнинг
турларидан
яна
бири
та
-
рафларнинг
келишуви
билан
белгиланадиган
судлов
-
лиликдир
.
Бундай
судловлик
фуқаролик
процессуал
кодексининг
243-
моддасида
ўз
ифодасини
топган
бўлиб
,
унга
кўра
тарафлар
ўзаро
келишиб
,
муайян
иш
учун
ҳудудий
судловга
тааллуқлилигини
ўзгартиришлари
мумкин
.
Бир
-
бири
билан
боғлик
бўлган
ишларнинг
судлов
-
лилиги
,
ўз
навбатида
икки
турга
бўлинади
:
1)
қарши
даъвонинг
судловлилиги
;
2)
жиноят
туфайли
етказилган
зарарлар
тўғрисидаги
фуқаролик
ишининг
судловга
таал
-
луқлилиги
2
.
Қарши
даъво
ўзининг
судловга
тааллуқлилигидан
қатъи
назар
,
дастлабки
даъво
кўриладиган
жойдаги
судда
қўзғатилади
(
ФПКнинг
244-
моддаси
).
Ушбу
қоиданинг
белгиланиши
фикримизча
,
ишнинг
ҳақиқий
ҳолатини
тўлиқ
аниқланишига
,
ишни
қисқа
муддатлар
-
да
кўриб
чиқилишига
,
суд
харажатларини
камайтириш
-
га
олиб
келади
.
Шунинг
учун
ҳам
бир
-
бири
билан
боғлиқ
низолар
бир
судда
кўриб
чиқилади
.
Жиноят
ишидан
келиб
чиқадиган
фуқаролик
даъво
-
си
,
агар
жиноят
иши
кўрилаётганда
арз
қилинмаган
ёки
ҳал
этилмаган
бўлса
,
фуқаролик
суд
ишларини
юри
-
тиш
тартибида
кўриш
учун
фуқаролик
ишларининг
судловга
тааллуқлилигига
доир
умумий
қоидаларга
биноан
қўзғатилади
(
ФПКнинг
245-
моддаси
).
Умумий
қоида
бўйича
жиноят
иши
судда
кўрилаётган
вақтда
,
агар
жабрланувчи
жиноят
натижа
-
сида
етказилган
моддий
ва
маънавий
зарарни
унди
-
риш
тўғрисида
талаб
билан
чиқса
,
ушбу
талаб
мазкур
суд
томонидан
кўриб
чиқилиши
керак
.
Бу
тўғрисида
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
“
Жиноий
ҳаракатлар
оқибатида
етказилган
моддий
зарарни
қоплаш
масаласига
доир
суд
амалиёти
тўғрисида
”
ги
Қарорида
“
жиноий
ҳаракат
оқибатида
моддий
зарар
етказилган
ҳар
бир
иш
юзасидан
хукм
чиқаришда
суд
фуқаровий
даъвони
ҳал
этиши
,
агар
бундай
даъво
келтирилмаган
бўлса
,
моддий
зарарни
ундириш
ҳақидаги
қарорни
ўз
ташаббусига
кўра
чиқариши
мумкинлиги
ҳақидаги
масалани
муҳокама
қилиши
лозимдир
.
Суд
муҳокамасини
қолдирмай
ту
-
риб
,
даъво
ҳажмини
аниқлаш
имконияти
бўлмаган
ва
зарар
миқдори
жиноятнинг
тавсифига
,
судланувчига
тайинланадиган
жазо
миқдорига
ҳамда
ҳукм
чиқаришда
юзага
келадиган
бошқа
масалаларни
ҳал
этишга
таъсири
бўлмаган
алоҳида
ҳолларда
суд
Ўзбе
-
кистон
Республикаси
қонунлари
талабига
кўра
,
фуқаровий
даъвогарнинг
фуқаровий
суд
ишларини
юритиш
тартибида
даъво
миқдорини
ҳал
этиш
учун
талаб
келтириш
ҳуқуқини
эътироф
этиши
мумкин
”
лиги
тўғрисида
тушунтиришлар
бериб
ўтилган
3
.
Демак
,
жиноят
натижасида
етказилган
зарарни
ун
-
дириш
тўғрисидаги
ишлар
нафақат
жиноят
судининг
судловига
тааллуқли
,
балки
фуқаролик
ишлари
бўйича
судларнинг
ҳам
судловига
тегишли
эканлигини
қонун
1
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
судининг
Ахборотномаси
//
Қонун
номи
билан
, 2001.
№
1–2. 31–32-
б
.
2
Эгамбердиев
Э
.
Фуқаролик
ишлари
… 45-
б
.
3
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленуми
қарорлари
тўплами
. 1991–2006.
Биринчи
жилд
.
Тошкент
, 2006. 169–170-
б
.
чиқарувчи
томонидан
эътиборга
олиниши
,
фуқароларнинг
бузилган
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
яна
бир
суд
орқали
ҳимояланиш
ҳуқуқини
кафолатлайди
.
Хулоса
қилиб
айтадиган
бўлсак
,
судловлиликнинг
тўғри
белгиланиши
фуқароларимизнинг
ортиқча
сарф
-
харажатларидан
озод
қилади
ҳамда
энг
асосийси
бу
-
зилган
ҳуқуқ
ва
қонуний
манфаатларни
судлар
томо
-
нидан
тез
ва
қисқа
муддатларда
кўриб
чиқишини
таъминлайди
.
Шунингдек
,
фуқаролик
ишларини
кўриб
ҳал
қилиш
ваколатига
эга
бўлган
судларнинг
ваколат
-
ларини
бир
-
бирларидан
ажратиб
олишда
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
рассматривает
поня
-
тие
и
значение
подсудности
гражданских
дел
.
В
основной
части
статьи
всесторонне
освещаются
понятия
подсудности
за
рубежом
,
а
также
виды
под
-
судности
.
В
заключении
автор
приходит
к
выводу
,
что
,
изучая
и
учитывая
зарубежный
опыт
,
следует
усовершенст
-
вовать
национальное
законодательство
о
подсудности
гражданских
дел
в
нашей
стране
.
Abstract
In the introductory part of the article the author consid-
ers the concept and value of jurisdiction of civil cases.
In the basic part of the article concepts of jurisdiction
abroad, and also kinds of jurisdiction are comprehensively
shown.
In the conclusion the author comes to opinion that,
studying and considering foreign experience, it is neces-
sary to improve national legislation on jurisdiction of civil
cases in our country.
