ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
80
9.
Зуфаров
Р
.
А
.
Порахўрлик
учун
жиноий
жавобгарлик
:
Монография
.
/
Масъул
муҳаррир
:
М
.
Ҳ
.
Рустамбаев
. –
Тошкент
:
ТДЮИ
, 2004. –
Б
. 21.
10.
Истомин
А
.
Ф
.
Общая
часть
уголовного
права
.
Учебное
пособие
(
альбом
схем
). –
М
., 1997. –
С
. 57.
К
.
Ҳакимов
,
ТДЮУ
мустақил
изланувчиси
“
ОҒИР
ҲАҚОРАТ
”
ТУШУНЧАСИ
ВА
УНИНГ
АФФЕКТ
ҲОЛАТИДА
СОДИР
ЭТИЛГАН
ЖИНОЯТЛАРНИ
КВАЛИФИКАЦИЯ
ҚИЛИШГА
ТАЪСИРИ
Аннотация
:
мазкур
мақолада
Жиноят
кодексининг
98, 106-
моддаларида
назарда
тутилган
“
кучли
руҳий
ҳаяжонланиш
”,
“
оғир
ҳақорат
”
каби
баҳоловчи
тушунчаларнинг
мазмуни
,
уни
мезонлари
ҳамда
уни
квалификация
қилишда
тутган
таъсири
таҳлил
қилинган
.
Калит
сўзлар
: “
кучли
руҳий
ҳаяжонланиш
”, “
оғир
ҳақорат
”,
квалификация
,
баҳолаш
мезонлар
.
Аннотация
:
в
статье
анализируется
содержание
оценичных
понятий
как
«
сильное
душевное
волнение
»,
«
тяжкое
оскорбление
»,
которые
изложено
в
статьях
98
и
106
Уголовного
кодекса
Республики
Узбекистан
,
а
также
его
влияние
при
квалификации
преступлений
,
совершаемых
в
состоянии
аффекта
.
Ключевые
слова
: «
сильное
душевное
волнение
»,
«
тяжкое
оскорбление
»,
квалификация
,
критерии
оценки
.
Annotation:
the article analyzes the content of the
evaluative concept as “intensely emotional state of mind”,
“grave offence” which is set forth in Articles 98 and 106 of
the Criminal Code of the Republic of Uzbekistan, as well
as its influence in qualifying crimes committed in the heat
of passion.
Keywords:
“strong emotional excitement”, “grave
offence”, qualification, evaluation criteria.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексининг
айрим
моддаларида
ижтимоий
хавфли
қилмишга
жиноий
-
ҳуқуқий
баҳо
беришнинг
зарурий
белгиси
сифатида
айрим
тушунчалар
мустаҳкамланган
бўлиб
,
бу
тушунчалар
баҳоловчи
характери
билан
ажралиб
туради
.
Ушбу
зарурий
белгиларни
баҳолаш
орқали
ижтимоий
хавфли
қилмишнинг
хавфлилик
даражасини
аниқлаш
ва
белгилаш
мумкин
.
Бу
каби
баҳоловчи
тушунчалар
қаторига
Жиноят
кодексининг
98, 106-
моддаларида
назарда
тутилган
“
кучли
руҳий
ҳаяжонланиш
”,
“
оғир
ҳақорат
”
баҳоловчи
тушунчаларини
кўрсатиб
ўтишимиз
мумкин
.
Ушбу
тушунчалар
жамиятнинг
ахлоқий
ва
маънавий
-
маданий
қадриятлари
билан
боғланган
бўлиб
,
уларни
баҳолашда
ушбу
қилмишлар
содир
этилган
вақтдаги
жамиятнинг
умумий
дунёқараши
ва
ахлоқий
онг
даражасини
инобатга
олиш
лозим
.
ЖКнинг
98,
106-
моддаларида
кучли
руҳий
ҳаяжонланиш
ҳолатини
вужудга
келтирувчи
жабрланувчининг
ҳаракатлари
доирасига
бошқа
объектив
томон
белгилари
билан
бирга
“
оғир
ҳақорат
”
элементи
ҳам
киритилган
бўлиб
,
у
суд
амалиётида
ғайриқонуний
зўрлик
ҳаракатларига
нисбатан
камроқ
даражада
учрайди
.
Қонун
чиқарувчи
томонидан
белгилаб
берилган
оғир
ҳақорат
тушунчаси
баҳоловчи
категория
саналади
ва
ҳар
бир
алоҳида
вазиятда
барча
ҳолатларни
инобатга
олган
ҳолда
аниқланиши
талаб
қилинади
.
Чунки
Жиноят
кодексида
ҳақорат
даражалари
ҳақида
ва
уни
тавсифловчи
жиҳатлари
ҳусусида
ҳеч
қандай
норма
мавжуд
эмас
.
Бу
эса
кўпчилик
ҳолатларда
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
81
қонунни
татбиқ
қилувчи
орган
олдида
маълум
қийинчиликларни
келтириб
чиқариши
табиий
.
Ҳақоратнинг
оғир
ёки
оғир
эмаслиги
иш
ҳолатини
барча
белгиларини
ҳисобга
олган
ҳолда
амалга
оширилиши
лозим
.
Шундай
ҳақоратлар
тоифасига
ота
-
она
,
миллий
ёки
диний
қадриятларга
нисбатан
содир
этилган
ҳақоратларни
киритиш
мумкин
.
Шу
боис
ҳақорат
даражасини
аниқлашда
айбдорнинг
индивидуал
ўзига
хосликлари
(
ёши
,
ҳомиладорлиги
,
турли
руҳий
касалликларга
чалинганлиги
ва
бошқалар
)
инобатга
олиш
лозим
[1, 816-
бет
].
Мазкур
жиноят
қонуни
нормасини
аниқ
бир
қилмишларга
нисбатан
татбиқ
қилиш
вақтида
суд
ва
тергов
органлари
ушбу
ҳолатларни
инобатга
олиш
билан
бирга
,
шахснинг
индивидуал
ўзига
хосликларини
ҳам
баҳолаши
лозим
.
Ҳақорат
даражасини
баҳолашда
жамиятда
қабул
қилинган
умумахлоқий
тамойилларга
асосланган
ҳолда
айбдорнинг
индивидуал
хусусиятларини
ҳам
ҳисобга
олиш
лозим
.
Ҳақорат
қилиш
шахс
устидан
зўрлик
ишлатиш
орқали
ёки
ҳақоратомуз
ҳаракатлар
қилиш
билан
ифодаланиши
ҳам
мумкин
.
Оғир
ҳақорат
деганда
қоида
тариқасида
ахлоқ
қоидаларига
зид
шаклда
шахс
шаъни
ва
қадр
-
қимматини
қўпол
равишда
камситиш
тушунилади
[2,
742-
бет
].
М
.
Ҳ
.
Рустамбоевнинг
фикрича
,
оғир
ҳақорат
деганда
,
физиологик
аффект
ҳолатини
юзага
келтириши
мумкин
бўлган
гап
-
сўзлар
ёки
ҳаракатлар
(
шахснинг
қадр
-
қимматини
,
ор
-
номуси
,
миллий
туйғуларини
қўпол
равишда
таҳқирлаш
ва
ҳоказо
)
тушунилади
[3, 62-
бет
].
М
.
Усмоналиев
,
П
.
Бакуновлар
эса
“
оғир
ҳақорат
деганда
–
инсон
шаънини
камситувчи
,
қадр
-
қимматини
ерга
урувчи
,
қўпол
равишда
камситувчи
ҳаракатлар
” [4, 34-35
бетлар
]
ни
тушунишади
.
Ҳақоратни
оғир
ёки
енгиллигини
баҳолашда
иш
ҳолатларининг
объектив
ва
субъектив
нуқтаи
назаридан
таҳлил
қилиш
ҳамда
инобатга
олиш
талаб
қилинади
.
Тергов
ва
суд
амалиётининг
таҳлили
шуни
кўрсатадики
,
жиноят
содир
этиш
вақтида
кучли
руҳий
ҳаяжонланиш
ҳолати
мавжуд
бўлган
ёки
бўлмаганлигини
белгилашда
ҳақоратнинг
характери
ҳар
доим
ҳам
тўғри
аниқланмайди
.
Судлар
баъзан
ҳақоратни
оғир
бўлмаган
деган
нуқтаи
назардан
ҳаракатни
аффект
ҳолатида
содир
этилмаган
,
деб
топиши
ҳам
мумкин
.
Оғир
ҳақорат
тушунчасини
талқинини
икки
гуруҳга
ажратиб
ўрганиш
мумкин
.
Жиноят
кодексининг
140-
моддасида
ҳақорат
тушунчаси
назарда
тутилган
бўлиб
,
лекин
унда
ҳақоратни
даражаларга
бўлиб
кўрсатилмаган
.
Бундан
ташқари
,
ЖКнинг
140-
моддасида
назарда
тутилган
ҳақорат
тушунчасини
ифодалашда
қонун
чиқарувчи
беадаблик
ёки
уятсиз
сўзлар
ёрдамида
амалга
ошириладиган
ҳақоратни
назарда
тутади
.
Шу
боис
оғир
ҳақорат
нима
,
унинг
умумий
ҳақоратдан
ажратиб
турувчи
белгиларига
нималарни
киритиш
мумкин
ва
у
суд
-
тергов
органлари
томонидан
қандай
аниқланади
,
деган
ҳақли
савол
туғилади
.
Лекин
ушбу
саволга
жиноят
қонуни
нормаларидан
жавоб
топа
олмаймиз
,
шу
боис
ушбу
саволга
илмий
-
назарий
адабиётларда
билдирилган
фикрлар
орқали
жавоб
қидирамиз
.
Психологик
нуқтаи
назарга
кўра
ҳақоратни
қонунда
оғир
ҳақорат
сифатида
белгиланиши
мақсадга
мувофиқ
эмас
.
Г
.
В
.
Назаренко
қонун
нормаларида
“
оғир
ҳақорат
”
тушунчаси
ўрнига
“
кучли
(
қаттиқ
)
ҳақорат
”
тушунчасини
ишлатишни
таклиф
қилади
,
унингча
ушбу
ҳолатда
қонун
ижодкорлик
интенцияси
кўпроқ
даражада
аниқ
ифодаланган
бўлади
[5, 219-
бет
].
Ҳақорат
даражасини
аниқлашда
олимлар
ўртасида
турли
ёндашувлар
мавжуд
.
Хусусан
,
бир
гуруҳ
олимлар
фикрича
,
ҳақорат
даражасини
аниқлашнинг
энг
муҳим
мезони
бу
айбдорнинг
ўзи
,
яъни
субъектив
мезон
саналади
.
Жумладан
,
А
.
Н
.
Красиков
ўз
илмий
тадқиқотларида
қайд
этиб
ўтганидек
,
оғир
ҳақорат
жиноят
субъектининг
ўз
ички
қабул
қилиш
хусусиятларидан
келиб
чиққан
ҳолда
тушунилиши
лозим
[6, 112-
бет
].
Бошқа
бир
муаллифлар
эса
ҳақорат
даражасини
ўрнатиш
субъектга
умуман
боғлиқ
бўлмаган
объектив
мезонлар
билан
ўлчаниши
лозим
деган
фикрларни
илгари
суришади
[7, 24-25
бетлар
].
Учинчи
гуруҳ
олимларининг
фикрича
эса
ҳақорат
даражасини
аниқлашда
ҳам
субъектив
,
ҳам
объектив
мезонларга
суяниш
лозим
[8, 55-
бет
].
Бизнингча
,
ҳақорат
даражасини
аниқлашда
умумжамият
эътироф
этган
аҳлоқий
нормаларга
суянган
ҳолда
,
шу
билан
бир
вақтда
субъектнинг
индивидуал
ўзига
хос
жиҳатлари
(
ҳомиладорлиги
,
жисмоний
ва
руҳий
касал
ҳолатда
эканлиги
ва
бошқалар
)
ни
инобатга
олиб
ҳар
бир
алоҳида
ҳолатларда
суд
томонидан
баҳоланилиши
лозим
.
Ушбу
фикрга
келишимизга
сабаб
шундаки
,
кўпчилик
ҳолатларда
аниқ
бир
вазиятларда
оддийгина
имо
-
ишора
,
сўз
ёки
ибора
айбдор
томонидан
ўз
қадр
-
қиммати
ва
инсоний
туйғулари
таҳқирланиши
сифатида
қабул
қилиниши
мумкин
.
Шу
боис
фақатгина
суд
қонунга
амал
қилиб
,
ўз
ҳуқуқий
онгидан
келиб
чиққан
ҳолда
айбдорнинг
психологик
ва
индивидуал
ўзига
хосликларини
ҳисобга
олган
ҳолда
ҳақоратни
оғир
деб
топиши
мумкин
.
Бу
ҳолатда
шуни
унутмаслик
лозимки
,
ҳар
бир
алоҳида
ҳудудда
мавжуд
ахлоқий
нормалар
ўзига
хослиги
билан
ажралиб
туради
ҳамда
бир
вилоятда
ҳақоратомуз
саналган
гап
ёки
ибора
бошқа
бир
вилоятда
жамиятдаги
оддий
хулқ
-
атвор
саналаши
ёхуд
аксинча
бўлиши
мумкин
.
Амалиётда
жабрланувчи
томонидан
қилинадиган
ҳақоратлар
одатда
айбдорни
шахсий
хусусиятлари
ёки
уни
оиласига
ёхуд
энг
яқин
у
учун
қадрли
бўлган
инсонга
қаратилган
бўлади
ва
бу
ҳақорат
турли
имо
-
ишоралар
,
ҳақоратомуз
гаплар
ёки
атрофдагиларнинг
кулгисига
олиб
келувчи
қилиқлар
орқали
амалга
оширилади
.
Бу
билан
ҳақорат
қилувчи
шахс
субъектнинг
жамиятдаги
обрў
-
эътибори
ёки
оддийгина
инсоний
қадриятлари
ёки
қизиқишларини
оёқости
қилади
.
Шу
боис
ҳақоратни
инсон
қадриятини
ерга
уриш
деб
баҳолаш
мумкин
.
Қонунда
белгиланганидек
,
ҳар
қандай
инсон
қадр
-
қимматини
камситиш
жавобгарликка
сабаб
бўлиши
лозим
.
Бироқ
ҳар
қандай
ҳафа
қиладиган
сўзлар
,
ҳодисалар
оғир
ҳақорат
деб
топилиши
мумкин
эмас
.
Масалан
,
ишқий
алоқаларни
тўхтатиш
,
албатта
,
ачинарли
ҳол
,
аммо
бу
ҳақорат
эмас
;
турмушга
чиқишни
рад
этиш
(
дўст
бўлиб
қоламиз
дейиш
) [9, 63-
бет
].
Лекин
Ю
.
М
.
Ткачевский
фикрича
,
инсон
қадриятини
камситиш
ҳаракатлари
жамият
учун
ахлоқсиз
шаклда
ифодаланиши
шарт
эмас
,
бу
ҳаракатлар
оддийгина
сўзлар
ёки
ишоралар
билан
ҳам
амалга
оширилиши
мумкин
.
Энг
муҳими
,
субъект
бу
сўзлар
ёки
ишораларни
қандай
қабул
қилганлигидадир
[10, 24-25
бетлар
].
Бизнингча
,
у
қандай
шаклда
ифодаланишидан
қатъи
назар
,
ҳақоратнинг
фактик
жиҳатдан
мавжудлиги
жавобгарликка
сабаб
бўлиши
лозим
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
82
Бизнингча
,
амалдаги
Жиноят
кодексининг
фақатгина
98, 106-
моддаларидагина
“
оғир
ҳақорат
”
тушунчаси
ифодаланган
бўлиб
,
бу
ҳолатда
мазкур
тушунчани
қандай
тушуниш
лозимлиги
ёки
ҳақоратнинг
“
оғир
”
лик
даражасини
аниқлашда
қандай
ёндашиш
кераклиги
хусусида
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
ўз
Пленум
қарорларида
ҳам
тушунтириш
бермаган
.
Хорижий
мамлакатлар
жиноят
қонунига
назар
соладиган
бўлсак
,
уларнинг
айримларида
кучли
руҳий
ҳаяжонланиш
ҳолатида
қасддан
одам
ўлдириш
жиноятлари
диспозицияларида
оғир
ҳақорат
тушунчаси
билан
бирга
“
таҳқирлаш
,
мазах
қилиш
”
каби
аффектни
вужудга
келтирувчи
омиллар
ҳам
назарда
тутилган
.
Масалан
,
Россия
Федерацияси
ЖКнинг
107,
113-
моддалари
,
Беларусь
Республикаси
ЖКнинг
31,
141,
150-
моддалари
,
Арманистон
Республикаси
ЖКнинг
105,
114-
моддалари
диспозициясида
жабрланувчи
томонидан
содир
этилган
оғир
ҳақорат
ёки
мазах
қилиш
(
таҳқирлаш
),
шунингдек
бошқа
қонунга
хилоф
ва
(
ёки
)
ахлоққа
зид
ҳаракатлар
(
ҳаракатсизлик
)
натижасида
юзага
келган
кучли
руҳий
ҳаяжонланиш
(
аффект
)
ҳолати
ҳақида
сўз
боради
.
Бизнингча
,
жабрланувчининг
ҳаракатларида
ҳақорат
қилиш
мавжудлигини
аниқлаш
учун
мазкур
ҳақорат
аффект
ҳолатини
келтириб
чиқарган
ёки
чиқармаганлигини
аниқлаш
талаб
қилинади
.
Қуйидагиларни
айтиб
ўтиш
мумкинки
,
ғайриқонуний
зўрлик
,
оғир
ҳақорат
,
бошқа
ғайриқонуний
ҳаракатлар
тушунчалари
ҳақида
илмий
адабиётларда
ва
жиноят
қонунида
ягона
ёндашув
мавжуд
эмаслиги
сабабли
бу
масалада
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленуми
қарори
билан
тушунтириш
бериши
мақсадга
мувофиқ
.
Бизнингча
мазкур
тушунтириш
қуйидаги
шаклда
берилиши
мақсадга
мувофиқ
: “
Жиноят
кодексининг
98,
106-
моддаларида
назарда
тутилган
жабрланувчи
томонидан
қилинган
оғир
ҳақорат
деганда
аниқ
бир
вазиятда
шахсда
физиологик
аффект
ҳолатини
вужудга
келтириши
мумкин
бўлган
шахснинг
шаъни
ва
қадр
-
қимматини
(
қариндошларни
,
миллий
ёки
диний
қарашларини
ёки
бошқа
туйғуларни
ҳақорат
қилиш
)
беодоблик
билан
қасддан
таҳқирлаш
тушунилиши
лозим
.
Оғир
ҳақорат
оғзаки
,
ёзма
,
шунингдек
турли
жисмоний
ҳаракатлар
ёки
турли
имо
-
ишоралар
ёрдамида
амалга
оширилиши
мумкин
”.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Уголовное
право
России
:
Учебник
для
вузов
.
Т
.2.
Особенная
часть
.
Под
ред
.
доктора
юридических
наук
,
профессора
А
.
Н
.
Игнатова
и
доктора
юридических
наук
,
профессора
Ю
.
А
.
Красикова
. —
М
.:
Издательство
“
НОРМА
” (
Издательская
группа
НОРМА
-
ИНФРА
М
), 2000. — 816
с
.
2.
Уголовное
право
Российской
Федерации
.
Особенная
часть
.
Учебник
У
. 26
Под
ред
.
д
-
ра
юр
.
наук
,
проф
.
Л
.
В
.
Иногамовой
-
Хегай
,
д
-
ра
юр
.
наук
,
проф
.
А
.
И
.
Рарога
,
д
-
ра
юр
.
наук
,
проф
.
А
.
И
.
Чучаева
. —
М
.:
ИНФРА
-
М
:
КОНТРАКТ
, 2004. — 742
с
.
3.
Рустамбоев
М
.
Ҳ
.
Ўзбекистон
Республикаси
жиноят
ҳуқуқи
курси
.
Ш
том
.
Шахсга
қарши
жиноятлар
.
Тинчлик
ва
хавфсизликка
қарши
жиноятлар
.
Олий
таълим
муассасалари
учун
дарслик
. –
Тошкент
: ILM
ZIYO, 2011. –
Б
.62.
4.
Усмоналиев
М
.,
Бакунов
П
.
Жазо
тайинлашда
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
ҳисобга
олиш
.
–
Тошкент
:
Адолат
. 2007. –
Б
. 34-35.
5.
Назаренко
Г
.
В
.
Уголовно
-
релевантные
психические
состояния
субъекта
:
диссертация
...
докт
.
юрид
.
наук
. –
М
., 2001. –
С
.219.
6.
Красиков
А
.
Н
.
Ответственность
за
убийство
по
российскому
уголовному
праву
. –
Саратов
, 1999. –
С
.
112.
7.
Ткачевский
Ю
.
М
.
Уголовная
ответственность
за
оскорбление
//
Законо
¬
дательство
. – 2000. –
№
1. –
C.24-25.
8.
Сидоров
Б
.
В
.
Указ
.
работа
. –
С
. 55.
9.
Рустамбоев
М
.
Ҳ
.
Ўзбекистон
Республикаси
жиноят
ҳуқуқи
курси
.
Ш
том
.
Шахсга
қарши
жиноятлар
.
Тинчлик
ва
хавфсизликка
қарши
жиноятлар
.
Олий
таълим
муассасалари
учун
дарслик
. –
Тошкент
: ILM
ZIYO, –2011. –
Б
. 63.
10.
Ткачевский
Ю
.
М
.
Уголовная
ответственность
за
оскорбление
//
Законо
¬
дательство
. –2000. –
№
1. –
C.24-25.
