ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
27
Б
.
Алимов
,
Тошкент
давлат
юридик
университети
«
Давлат
ҳуқуқи
ва
бошқаруви
»
кафедраси
ўқитувчиси
ЎЗБЕКИСТОН
РЕСПУБЛИКАСИ
ДАВЛАТ
ҲОКИМИЯТИ
ТИЗИМИДА
ПРЕЗИДЕНТ
ВА
БОШ
ВАЗИР
МУНОСАБАТЛАРИНИНГ
КОНСТИТУЦИЯВИЙ
-
ҲУҚУҚИЙ
АСОСЛАРИ
Аннотация
:
мақолада
Ўзбекистон
Республикаси
давлат
ҳокимияти
тизимида
Президент
ва
Бош
вазир
муносабатларининг
ўзига
хос
жихатлари
,
мазкур
муносабатларнинг
предметини
ташкил
этувчи
конституциявий
-
ҳуқуқий
муносабатлар
қиёсий
ҳуқуқий
таҳлил
асосида
батафсил
ёритилган
ҳамда
мазкур
соҳада
қонунчиликни
такомиллаштиришга
қаратилган
таклифлар
ишлаб
чиқилган
.
Калит
сўзлар
:
Конституция
,
қонун
,
Президент
,
Вазирлар
Маҳкамаси
,
ҳукумат
,
Бош
вазир
,
мансабдор
шахслар
,
ижро
ҳокимияти
,
ҳисобдорлик
,
тайинлаш
,
лавозимидан
озод
этиш
,
вазифасини
бажарувчи
.
Аннотация
:
в
статье
на
основе
сравнительно
-
правового
анализа
раскрыты
особенности
взаимоотношений
Президента
и
Премьер
-
министра
в
системе
государственной
власти
Республики
Узбекистан
,
конституционно
-
правовые
отношения
,
которые
являются
предметом
этих
взаимоотношений
.
Разработаны
предложения
по
совершенствованию
законодательства
в
этой
сфере
.
Ключевые
слова
:
Конституция
,
закон
,
Президент
,
Кабинет
Министров
,
Правительство
,
Премьер
-
министр
,
должностные
лица
,
исполнительная
власть
,
подотчетность
,
назначение
,
освобождение
от
должности
,
исполняющий
обязанности
.
Annotation:
on the basis of comparative legal analysis
the article discloses features of relationships of the
President and the Prime minister in the system of state
authority of the Republic of Uzbekistan, constitutional-legal
relations that are the subject of these relationships and
develops proposals to improve the legislation in this
sphere.
Key words:
Constitution, law, President, Cabinet of
Ministers, Government, Prime Minister, officials, executive
power, accountability, appointment, dismission, president
pro tempore.
Мамлакатни
модернизация
қилиш
,
давлат
ҳокимияти
ва
бошқарувини
демократлаштириш
ҳамда
миллий
давлатчиликни
мустаҳкамлаш
жараёнида
Президент
ва
Бош
вазир
муносабатларининг
такомиллашуви
алоҳида
аҳамиятга
эгадир
.
Давлат
ҳокимиятининг
ушбу
икки
субъекти
ўртасидаги
муносабатлар
доираси
кенг
бўлиб
,
ижро
ҳокимияти
тизимидаги
мансабдор
шахсларни
лавозимига
тайинлаш
ва
лавозимидан
озод
этиш
,
улар
ўртасида
вазифаларни
тақсимлаш
,
Ҳукумат
раҳбарининг
давлат
бошлиғи
топшириқ
ва
кўрсатмаларини
бажариши
,
унинг
олдида
ҳисобдорлиги
,
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳаларини
ишлаб
чиқиш
,
келишиш
,
қабул
қилиш
ва
бекор
қилиш
каби
бир
қатор
жараёнларда
намоён
бўлади
ҳамда
мамлакат
ижро
ҳокимияти
механизмини
ҳаракатга
келтиради
.
Президент
ва
Бош
вазир
муносабатларининг
фаол
кўринишларидан
бири
–
бу
Ҳукумат
раҳбарнинг
Ҳукумат
фаолияти
хусусида
давлат
бошлиғига
ахборот
беришидир
.
“
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамаси
тўғрисида
”
ги
Қонуннинг
15-
моддасига
асосан
,
Бош
вазир
Вазирлар
Маҳкамасининг
иши
тўғрисида
Ўзбекистон
Республикаси
Президентига
мунтазам
равишда
ахборот
бериб
боради
.
Ушбу
қоида
хусусида
А
.
Рахмонов
,
“
Бош
вазир
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
олдида
Вазирлар
Маҳкамаси
фаолияти
юзасидан
ҳисобдорлик
принципини
амалда
жорий
этилганлигини
кўришимиз
мумкин
” [16, 116-
бет
],
деб
таъкидлайди
.
Бироқ
амалдаги
қонунчилигимизда
Бош
вазирнинг
Президентга
ахборот
бериш
жараёни
батафсил
мустаҳкамланмаган
,
хусусан
,
ушбу
ахборот
қандай
кўринишда
бўлиши
(
ҳисобот
ёки
маълумотнома
),
қандай
шаклда
амалга
оширилиши
(
ёзма
ахборот
хати
ёки
шахсан
оғзаки
шаклда
)
ва
амалга
оширилиш
муддатлари
кўрсатилмаган
.
Одатда
(
шу
жумладан
,
хорижий
мамлакатларда
ҳам
)
Ҳукумат
раҳбарининг
давлат
бошлиғига
ахборот
бериши
уларнинг
мунтазам
равишда
ўтказиладиган
учрашувларида
амалга
оширилади
.
Миллий
қонунчилигимизда
бундай
учрашувларнинг
ҳам
батафсил
регламентацияси
назарда
тутилмаган
.
Таъкидлаш
жоизки
,
ушбу
жараённинг
аҳамияти
катта
,
чунки
унинг
натижасида
“
Президент
зарур
маълумотларга
эга
бўлади
ва
бутун
ижро
ҳокимияти
органлари
тизимида
,
шунингдек
бошқарувнинг
алоҳида
соҳаларидаги
долзарб
масалаларга
эътибор
қаратади
”
[4,
105-
бет
.].
Президент
Ҳукумат
фаолиятига
доир
масалаларга
эътибор
қаратиб
,
ҳукумат
фаолиятини
йўналтириш
,
ундаги
камчиликларни
бартараф
этиш
бўйича
зарур
чора
-
тадбирлар
кўриш
,
лозим
бўлса
,
Ҳукумат
фаолиятидаги
камчиликлар
юзасидан
тегишли
мансабдор
шахсларга
нисбатан
жавобгарлик
чораларини
қўллаш
имкониятига
эга
бўлади
.
Президент
ўзининг
ушбу
ҳаракатлари
билан
ижро
ҳокимияти
тизими
фаолиятининг
узлуксизлигини
таъминлайди
.
Ҳукумат
раҳбарининг
давлат
бошлиғи
олдида
ҳисобдорлиги
дунёнинг
деярли
барча
мамлакатларида
(
ҳукумат
коллегиал
орган
сифатида
фаолият
юритувчи
ва
ҳукумат
раҳбари
лавозими
мавжуд
бўлган
давлатларда
),
ҳатто
,
мусулмон
фундаментализмига
хос
бўлган
,
давлат
бошлиғи
“
кучли
”
монарх
бўлган
давлатларда
,
шунингдек
давлат
бошлиғи
- “
кучсиз
”
президент
бўлган
Европа
мамлакатларида
ҳам
мавжуд
[18, 210-
бет
].
Масалан
,
Англосаксон
ҳуқуқ
тизимига
мансуб
мамлакатларнинг
аксариятида
ҳукумат
раҳбари
давлат
бошлиғига
(
монарх
ёки
президент
)
ҳар
ҳафта
ахборот
бериб
боради
,
баъзи
мамлакатларда
эса
ушбу
жараёнда
тегишли
вазирлар
ҳам
иштирок
этади
.
Ҳукумат
раҳбарининг
давлат
бошлиғи
олдида
ҳисобдорлигининг
аҳамияти
мамлакатда
ўрнатилган
бошқарув
шаклига
боғлиқдир
.
Ҳукумат
коллегиал
орган
сифатида
мавжуд
бўлган
президентлик
республикалари
(
Озарбайжон
,
Тожикистон
)
ва
кучли
президент
ҳокимиятига
асосланган
ярим
президентлик
республикаларида
(
Россия
,
Арманистон
)
ҳукумат
раҳбари
ҳукумат
фаолияти
,
хусусан
,
давлат
бошлиғига
топшириқлар
,
давлат
бюджети
,
давлат
дастурлари
,
қонун
ва
қонуности
ҳужжатларининг
ижро
этилиши
юзасидан
президентга
ахборот
бериб
боради
.
Парламентар
республикалар
(
Германия
,
Греция
,
Италия
)
ва
кучли
парламент
ҳокимиятига
асосланган
ярим
президентлик
республикаларида
(
Франция
,
Португалия
)
эса
ҳукуматнинг
,
хусусан
,
ҳукумат
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
28
раҳбарининг
давлат
ҳокимияти
тизимидаги
ўрни
ва
фаолият
мустақиллиги
юқоридаги
икки
гуруҳ
давлатларидагига
нисбатан
юқори
бўлиб
,
бу
давлатларда
ҳукумат
раҳбари
фақатгина
ҳукумат
фаолияти
юзасидан
эмас
,
балки
мамлакат
ташқи
ва
ички
сиёсати
юзасидан
ҳам
ахборот
беради
.
Чунки
бу
давлатларда
мамлакат
ички
ва
ташқи
сиёсатини
белгилаш
ва
амалга
оширишда
ҳукуматнинг
роли
ниҳоятда
юқори
бўлади
.
Демак
,
ҳукумат
парламент
олдида
жавобгар
бўлган
парламентар
республикаларда
ҳам
ҳукумат
раҳбарининг
давлат
бошлиғи
олдида
ҳисобдорлиги
сақланиб
қолади
.
Президент
ва
Бош
вазир
муносабатларининг
муҳим
предметидан
бири
–
бу
ижро
ҳокимияти
тизимидаги
мансабдор
шахсларни
тайинлаш
ва
лавозимидан
озод
этишдир
.
Вазирлар
Маҳкамасини
шакллантириш
ушбу
икки
субъект
муносабатларининг
предмети
бўлиб
,
бу
хусусида
муаллифнинг
илгариги
илмий
ишларида
батафсил
ёритилган
[3].
Вилоятлар
ва
Тошкент
шаҳар
ҳокимлари
ҳам
Бош
вазирнинг
тақдимига
биноан
Президент
томонидан
тайинланади
ва
лавозимидан
озод
этилади
.
Мазкур
ҳуқуқий
муносабатнинг
ҳуқуқий
асослари
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
93-
моддаси
ва
«
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамаси
тўғрисида
»
ги
Қонуннинг
15-
моддасида
ўз
аксини
топган
.
Маҳаллий
ижро
ҳокимияти
раҳбарларини
тайинлаш
масаласи
юзасидан
хорижий
мамлакатлар
тажрибасига
мурожаат
қиладиган
бўлсак
,
федератив
шаклдаги
давлатларда
(
Германия
,
Австрия
,
Россия
,
Ҳиндистон
,
АҚШ
)
маъмурий
-
ҳудудий
бирликларнинг
мустақиллиги
унитар
давлатлардагиларга
нисбатан
кенг
бўлганлиги
сабабли
маҳаллий
ижро
ҳокимияти
раҳбарлари
асосан
,
сайланувчи
мансабдор
шахслар
ҳисобланади
.
Баъзи
мамлакатларда
(
Болгария
,
Арманистон
,
Руминия
)
маҳаллий
ижро
ҳокимияти
раҳбарлари
ҳукумат
томонидан
тайинланади
.
Маҳаллий
ижро
ҳокимияти
раҳбарларининг
давлат
бошлиғи
томонидан
тайинланишини
эса
,
асосан
,
МДҲ
давлатларида
(
Қозоғистон
,
Озарбайжон
,
Белорус
,
Тожикистон
,
Туркманистон
,
Украинада
ҳукумат
тақдимига
биноан
)
кузатишимиз
мумкин
.
Ҳеч
шубҳасиз
айтиш
мумкинки
,
МДҲ
давлатлари
ижро
ҳокимияти
тизимида
давлат
бошлиғининг
мақоми
ўзига
хос
ва
юқоридир
.
Масалан
,
Қозоғистон
маҳаллий
ижро
ҳокимияти
раҳбарлари
давлат
бошлиғи
ва
ҳукуматнинг
,
Тожикистон
ва
Туркманистонда
эса
давлат
бошлиғининг
мамлакат
маъмурий
-
ҳудудий
бирликларидаги
вакиллари
ҳисобланади
,
бу
эса
,
ўз
навбатида
ушбу
мансабдор
шахсларга
нисбатан
ҳуқуқий
ҳаракатларни
амалга
оширишда
давлат
бошлиғига
кенг
имкониятлар
беради
. [7, 309-
бет
] [7,
517-
бет
] [7, 571-
бет
]
Бироқ
фикримизча
,
миллий
қонунчилигимизни
унификациялаш
мақсадида
«
Давлат
бошқарувини
янгилаш
ва
янада
демократлаштириш
ҳамда
мамлакатни
модернизация
қилишда
сиёсий
партияларнинг
ролини
кучайтириш
тўғрисида
»
ги
Конституциявий
Қонуннинг
6-
моддасига
“
Вилоят
ва
Тошкент
шаҳар
ҳокими
Ўзбекистон
Республикаси
Бош
вазирининг
тақдимига
биноан
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
томонидан
тайинланади
ҳамда
лавозимидан
озод
этилади
”
,
деган
таҳрирдаги
биринчи
қисмни
киритиш
,
шунингдек
, «
Маҳаллий
давлат
ҳокимияти
тўғрисида
»
ги
Қонуннинг
2-
моддаси
биринчи
қисмини
қуйидаги
таҳрирда
баён
этиш
лозим
:
“
Вилоят
ва
Тошкент
шаҳар
ҳокими
Ўзбекистон
Республикаси
Бош
вазирининг
тақдимига
биноан
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
томонидан
тайинланади
ҳамда
лавозимидан
озод
этилади
”.
Сабаби
,
мазкур
нормаларда
вилоятлар
ва
Тошкент
шаҳар
ҳокимлари
лавозимига
номзод
Бош
вазир
томонидан
тақдим
этилиши
хусусида
қоида
мавжуд
эмас
.
Ваҳоланки
,
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
ва
«
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамаси
тўғрисида
»
ги
Қонуннинг
юқорида
қайд
этилган
моддаларида
Бош
вазирнинг
тақдимномаси
зарурий
шарт
эканлиги
мустаҳкамланган
.
Бундан
ташқари
,
Президент
ва
Ҳукумат
раҳбари
ўртасида
ижро
ҳокимияти
тизимида
мансабдор
шахсларни
тайинлаш
ва
лавозимидан
озод
этиш
соҳасидаги
муносабатлар
бевосита
Ҳукумат
девонига
ҳам
тааллуқлидир
.
«
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамаси
тўғрисида
»
ги
Қонуннинг
21-
моддасига
кўра
Ҳукумат
девонининг
асосий
таркибий
бўлинмалари
раҳбарлари
Президенти
билан
келишилган
ҳолда
Бош
вазир
томонидан
лавозимга
тайинланади
.
Ушбу
нормага
мувофиқ
,
Вазирлар
Маҳкамаси
девони
бўлинмаларига
–
мамлакат
иқтисодиётининг
муҳим
комплекслари
,
тармоқлар
ва
соҳалари
бўйича
ахборот
-
таҳлил
департаментлари
,
Бош
вазирнинг
котибияти
,
Бош
вазир
ўринбосарларининг
аппаратлари
,
Ижро
этувчи
аппарат
бошқарувчиси
ва
унинг
ўринбосарининг
котибиятлари
,
Ҳуқуқий
экспертиза
ва
халқаро
шартномалар
бошқармаси
,
функционал
бўлимлар
киради
[19].
Демак
,
Бош
вазир
фаолиятига
ўзи
раҳбарлик
қилувчи
ижро
ҳокимияти
олий
органи
девонидаги
таркибий
бўлинмаларнинг
раҳбарларини
тайинлашда
ушбу
лавозимга
номзодлар
юзасидан
давлат
бошлиғи
билан
келишиши
талаб
этилади
.
Бу
давлат
бошлиғининг
ижро
ҳокимияти
тизимидаги
кадрлар
масаласини
ҳал
этишда
асосий
ва
ҳал
қилувчи
ролга
эга
эканлигини
кўрсатади
.
Бироқ
фикримизча
,
қонунчиликда
“
Вазирлар
Маҳкамасининг
девони
асосий
таркибий
бўлинмалари
”
иборасига
аниқлик
киритиш
лозим
,
чунки
ушбу
қоида
Ҳукумат
девонидаги
таркибий
бўлинмаларни
бир
неча
даражага
тақсимланишини
тақозо
этади
.
Яъни
,
Вазирлар
Маҳкамаси
(
девони
)
ва
унинг
таркибий
бўлинмалари
фаолиятини
тартибга
солувчи
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларда
ҳукуматнинг
қайси
таркибий
бўлинмалари
асосий
ҳисобланиб
,
уларнинг
раҳбарлари
давлат
бошлиғи
билан
келишилган
ҳолда
Бош
базир
томонидан
тайинланади
,
қайси
таркибий
бўлинмалар
иккинчи
даражали
бўлиб
,
уларнинг
раҳбарлари
тўғридан
-
тўғри
Бош
вазир
томонидан
тайинланишини
аниқ
белгилаб
қўйиш
,
шубҳасиз
,
бу
соҳадаги
миллий
қонунчилигимизнинг
такомиллашишига
хизмат
қилади
.
Президентнинг
Бош
вазир
билан
ўзаро
муносабатлари
Вазирлар
Маҳкамаси
фаолиятини
ташкил
этиш
билан
боғлиқ
масалаларга
ҳам
тааллуқлидир
.
Хусусан
, «
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамаси
тўғрисида
»
ги
Қонуннинг
15-
моддасига
кўра
,
Бош
вазир
Президент
билан
келишилган
ҳолда
ўринбосарлари
ўртасида
вазифаларни
тақсимлайди
.
Ушбу
тақсимот
қуйидаги
ҳолда
амалга
оширилади
:
Жумладан
,
Вазирлар
Маҳкамаси
фаолиятини
оптималлаштириш
ва
самарадорлигини
таъминлаш
мақсадида
унинг
фаолияти
ва
ваколатига
доир
масалаларни
Бош
вазир
ва
унинг
ўринбосарлари
раҳбарлигида
соҳа
бўйича
комплексларга
ажратиш
,
ушбу
комплексларга
соҳадош
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
29
вазирликлар
,
давлат
қўмиталари
ва
давлат
бошқарувининг
бошқа
органларини
бирлаштириш
амалиёти
муваффақиятли
қўлланилиб
келинмоқда
.
Комплекс
раҳбарлар
(
Бош
вазир
ва
унинг
ўринбосарлари
)
соҳа
бўйича
ўзларига
бириктирилган
давлат
бошқаруви
органларининг
фаолиятига
умумий
раҳбарлик
қиладилар
ва
мувофиқлаштириб
борадилар
.
Ҳукумат
фаолиятини
ушбу
тарзда
йўлга
қўйиш
,
шу
жумладан
,
комплексларни
бирлаштириш
ёки
уларни
алоҳида
ажратиш
давлат
бошлиғи
иштирокида
амалга
оширилади
.
Амалиётда
Бош
вазир
ўринбосарлари
ўртасида
вазифалар
тақсимоти
янги
Бош
вазир
номзоди
Олий
Мажлис
палаталалари
томонидан
тасдиқланганидан
сўнг
,
у
Вазирлар
Маҳкамаси
аъзолари
лавозимига
номзодлар
юзасидан
Президентга
киритадиган
тақдимномаси
билан
параллел
равишда
амалга
оширилади
,
давлат
бошлиғининг
“
Ҳукумат
таркибини
тасдиқлаш
тўғрисида
”
ги
фармонида
Ҳукумат
аъзолари
билан
бирга
соҳа
бўйича
бўйича
комплексларнинг
номи
ва
сони
,
комплексларга
бириктирилган
давлат
бошқаруви
органларининг
рўйхати
ва
комплексларнинг
раҳбарлари
,
яъни
Бош
вазир
ва
унинг
ўринбосарлари
тасдиқланади
.
Вазирлар
Маҳкамасининг
халқаро
муносабатлардаги
фаолияти
ҳам
давлат
бошлиғи
ва
Ҳукумат
раҳбари
муносабатларининг
предмети
бўлиши
мумкин
.
Хусусан
,
Вазирлар
Маҳкамаси
Регламентининг
7-
бандига
мувофиқ
,
Бош
вазир
Президент
топшириғига
биноан
халқаро
муносабатларда
Ҳукумат
номидан
иш
кўради
.
Ушбу
қоида
Президентнинг
ташқи
ва
ички
сиёсат
учун
масъул
шахс
сифатида
халқаро
муносабатларда
Ўзбекистон
Республикаси
номидан
иш
кўриш
вазифасини
ўзида
акс
эттирувчи
конституциявий
норманинг
механизми
сифатида
қайд
этиш
мумкин
.
Чунки
Президент
давлат
бошлиғи
ва
Ўзбекистон
Республикаси
халқининг
олий
даражадаги
сайланган
вакили
сифатида
халқаро
муносабатларда
нафақат
мамлакат
Ҳукумати
номидан
,
балки
Ўзбекистон
номидан
фаолият
олиб
бориш
вазифасини
амалга
ошириш
бўйича
Бош
вазир
ёки
унинг
ўринбосарларига
тегишли
топшириқлар
бериш
ваколатига
эга
бўлиши
қонунчиликка
зид
эмас
.
Масалан
,
МДҲ
,
ШҲТ
ва
шу
каби
бошқа
халқаро
ҳамда
минтақавий
ташкилотлар
ҳукумат
раҳбарлари
кенгашида
Бош
вазир
ва
унинг
ўринбосарларининг
доимий
иштироки
,
уларнинг
хорижий
мамлакатлар
ҳукумат
раҳбари
билан
музокаралар
олиб
бораётганлиги
,
ҳамкорлик
тўғрисида
баённома
,
битим
ва
шартномаларнинг
имзоланаётганлиги
юқорида
қайд
этилган
қоиданинг
амалий
ифодаси
сифатида
хизмат
қилади
.
Сабаби
Бош
вазирнинг
мустақил
равишда
ҳукумат
номидан
халқаро
муносабатарда
фаолият
олиб
боришини
тасаввур
қилиш
қийин
,
зеро
,
унинг
бу
каби
ҳуқуқий
ҳаракатлари
албатта
Президент
билан
келишилади
.
Фикримизча
, «
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамаси
тўғрисида
»
ги
Қонуннинг
15-
моддасини
“
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
топшириғига
биноан
музокаралар
олиб
боради
ва
Ўзбекистон
Республикасининг
халқаро
шартномаларини
имзолайди
”
деган
қоида
билан
тўлдириш
тавсия
этилади
.
Таклиф
этилаётган
мазкур
қоида
Бош
вазирнинг
ваколатлари
ва
мавқеини
кенгайтириб
,
халқаро
муносабатларда
давлат
бошлиғи
билан
ўзаро
алоқаларини
янада
мустаҳкамлаш
,
шунингдек
,
амалиётга
қўлланилаётган
ҳуқуқий
муносабатни
қонунчиликда
ўз
аксини
топишига
хизмат
қилади
.
Бундан
ташқари
,
«
Ўзбекистон
Республикасининг
халқаро
шартномалари
тўғрисида
»
ги
Қонуннинг
12-
моддасига
мувофиқ
,
Ўзбекистон
Республикаси
номидан
музокаралар
олиб
бориш
ва
халқаро
шартномалар
имзолаш
ваколати
Президент
томонидан
белгиланган
тартибда
берилиши
мумкинлиги
мустаҳкамлаб
қўйилган
.
Демак
,
давлат
бошлиғи
ушбу
ваколатни
у
ёки
бу
мансабдор
шахсга
бериши
(
амалиётда
,
асосан
,
Бош
вазир
ва
унинг
ўринбосарларига
)
қонуний
ҳисобланади
.
Аналогик
тартиб
Қирғизистоннинг
янги
қабул
қилинган
конституциясида
мавжуд
.
Унга
мувофиқ
,
Президент
музокаралар
олиб
бориш
ва
халқаро
шартномалар
имзолаш
ваколатини
ҳукумат
раҳбари
ёки
аъзоларини
ўтказиши
(
делегирование
)
мумкин
[9, 64-
модда
].
Президент
ва
Бош
вазир
муносабатларининг
яна
бир
ўзига
хос
предмети
–
бу
ҳукумат
раҳбарининг
давлат
бошлиғи
вазифасини
бажарувчи
эканлигидир
.
Мазкур
ҳуқуқий
муносабатнинг
ҳуқуқий
асослари
миллий
қонунчилигимизда
мавжуд
эмас
.
Аммо
қатор
хорижий
мамлакатларда
ушбу
ҳуқуқий
муносабат
муваффақияти
қўлланилиб
келинмоқда
.
Унинг
моҳияти
шундаки
,
амалдаги
Президент
ўз
вазифаларини
бажара
олмайдиган
ҳолат
юзага
келса
,
унинг
вазифа
ва
ваколатларини
вақтинча
бажарувчи
мансабдор
шахс
ёки
шахслар
мавжуд
бўлиши
лозим
.
Масалан
,
вице
-
президент
лавозими
мавжуд
бўлган
давлатларда
(
АҚШ
,
Бразилия
,
Аргентина
,
Боливия
,
Колумбия
,
Коста
-
Рика
,
Панама
,
Парагвай
,
Уругвай
,
Кипр
,
Ҳиндистон
,
Индонезия
,
Болгария
,
Панамада
эса
Президент
билан
бирга
икки
нафар
Вице
-
президент
сайланади
[14, 499-
бет
]),
ушбу
мансабдор
шахс
давлат
бошлиғининг
ўринбосари
ҳисобланади
,
агарда
президент
ўз
вазифаларини
бажара
олмайдиган
ҳолат
юзага
келса
,
вице
-
президент
қасамёд
қабул
қилиб
президент
мақомига
эга
бўлади
ва
ўрнини
эгаллаган
собиқ
давлат
бошлиғининг
ваколат
муддати
давомида
унинг
барча
вазифа
ва
ваколатларини
амалга
оширади
.
Вице
-
президент
лавозими
мавжуд
бўлмаган
давлатларда
эса
,
ушбу
масала
ўзгача
тарзда
тартибга
солинади
.
Масалан
,
айрим
давлатларда
(
Австрия
,
Озарбайжон
,
Белорусь
,
Россия
,
Финляндия
,
Корея
)
амалдаги
давлат
бошлиғи
ўз
вазифасини
бажара
олмайдиган
ҳолат
юзага
келса
,
унинг
вазифалари
вақтинча
ҳукумат
раҳбари
томонидан
,
бошқа
бир
қатор
давлатларда
эса
(
Албания
,
Туркманистон
,
Туркия
,
Грузия
,
Латвия
,
Литва
,
Словения
,
Тожикистон
,
Португалия
,
Македония
,
Польша
,
Украина
,
Хорватия
,
Эстония
,
Германия
,
Италия
)
парламент
раиси
(
парламент
икки
палатадан
иборат
бўлса
,
асосан
,
унинг
юқори
палатаси
раиси
томонидан
)
томонидан
амалга
оширилади
.
Яна
бир
қатор
давлатларда
эса
Президент
вазифасини
вақтинча
бажарувчиларнинг
кетма
-
кетлиги
конституцияларда
мустаҳкамлаб
қўйилади
.
Масалан
,
Франция
,
Арманистон
,
Қирғизистон
,
Молдовада
парламент
(
ёки
унинг
юқори
палатаси
)
раиси
кейин
ҳукумат
раҳбари
,
Грецияда
парламент
раиси
,
охирги
чақириқ
парламенти
раиси
кейин
коллегиал
тарзда
ҳукумат
,
Руминияда
Сенат
раиси
кейин
Депутатлар
(
қуйи
)
палатаси
раиси
,
Қозоғистонда
эса
Сенат
раиси
,
Миллий
мажлис
(
қуйи
палата
)
раиси
кейин
ҳукумат
раҳбари
каби
кетма
-
кетликлар
мавжуд
.
Юқоридаги
ҳуқуқий
муносабатлар
айрим
давлатларда
ўзига
хос
тарзда
тартибга
солинган
.
Масалан
,
Ирландияда
Президент
ўз
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
30
вазифасини
бажара
олмайдиган
ҳолат
юзага
келса
,
унинг
вазифаси
парламент
палаталари
раислари
ва
бош
судьядан
иборат
комиссия
[8,
330-
бет
],
Исландияда
эса
ҳукумат
раҳбари
,
парламент
(
Альтинг
)
раиси
ва
Олий
суд
раисидан
иборат
комиссия
зиммасига
юклатилади
[6, 127-
бет
].
Чехияда
эса
бир
пайтнинг
ўзида
ҳукумат
раҳбари
ва
парламент
қуйи
палатаси
раиси
томонидан
амалга
оширилади
,
негаки
,
давлат
бошлиғининг
конституцияда
назарда
тутилган
ваколатлари
ушбу
икки
мансабдор
шахс
ўртасида
асосий
қонун
билан
тақсимланган
[10, 66-
модда
].
Бундан
ташқари
,
давлат
бошлиғи
вазифасини
вақтинчалик
бажарувчи
президент
эга
бўлган
бир
қатор
ваколатларни
амалга
ошириши
мумкин
эмас
.
Масалан
,
Францияда
референдум
ташаббуси
билан
чиқиш
ва
парламент
қуйи
палатасини
(
Миллий
мажлис
)
тарқатиб
юбориш
[13, 84-
бет
],
Грецияда
,
парламентни
тарқатиб
юбориш
,
ҳукумат
раҳбарини
тайинлаш
,
референдум
ташаббуси
билан
чиқиш
[8,
258-
бет
],
Грузияда
ҳукуматни
истеъфога
чиқариш
,
мудофаа
,
ички
ишлар
ва
давлат
хавфсизлиги
вазирларини
лавозимидан
озод
этиш
,
маҳаллий
вакиллик
органлари
фаолиятини
тўхтатиб
туриш
ёки
тарқатиб
юбориш
,
референдум
белгилаш
,
парламентни
тарқатиб
юбориш
[7,
230-
бет
],
Қозоғистонда
Конституцияга
ўзгартириш
ва
қўшимча
киритиш
ташаббуси
билан
чиқиш
[11, 48-
модда
],
Польшада
Парламент
қуйи
палатасининг
ваколат
муддатини
қисқартириш
[5, 130-
бет
],
Руминияда
парламентга
мамлакат
сиёсатининг
асосий
масалалари
юзасидан
мурожаат
қилиш
(
маъруза
билан
),
парламентни
тарқатиб
юбориш
,
референдум
ташаббуси
билан
чиқиш
[12,
97-
модда
],
Туркманистонда
президент
лавозимига
ўз
номзодини
қўйиш
[7,
567-
бет
],
Россияда
парламент
қуйи
палатасини
(
Давлат
думаси
)
тарқатиб
юбориш
,
референдум
ва
конституцияга
ўзгартириш
ва
қўшимча
киритиш
ташаббуси
билан
чиқиш
[7, 466-
бет
]
каби
ваколатларни
амалга
ошира
олмайди
.
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясига
мувофиқ
,
амалдаги
Президент
ўз
вазифаларини
бажара
олмайдиган
ҳолатларда
унинг
вазифа
ва
ваколатлари
вақтинча
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Сенати
Раисининг
зиммасига
юклатилади
,
бунда
уч
ой
муддат
ичида
Президент
сайлови
ўтказилади
[1, 49-
бет
.].
Бироқ
фикримизча
,
юқоридаги
ҳолат
юзага
келганда
давлат
бошлиғининг
вазифаларини
парламент
юқори
палатаси
Раиси
эмас
,
аксинча
ҳукумат
раҳбари
зиммасига
юклатилиши
мақсадга
мувофиқдир
,
чунки
бундай
ҳолат
юзага
келганда
,
Бош
вазирнинг
давлат
бошлиғи
вазифаларини
бажаришга
киришиши
у
учун
деярли
ҳеч
қандай
оғирлик
туғдирмайди
,
чунки
у
Сенат
Раисидан
фарқли
равишда
фаолият
соҳасини
алмаштиришга
(
вақтинча
бўлса
ҳам
)
мажбур
бўлмайди
.
Бунинг
сабаби
шундаки
,
ҳукумат
раҳбари
фаолиятининг
хусусиятлари
ва
уларни
амалга
оширилиш
механизми
нуқтаи
назаридан
давлат
бошлиғиникига
энг
яқин
ва
жуда
ўхшаш
ҳисобланади
.
Бундан
ташқари
,
ижро
ҳокимияти
дуализмининг
моҳиятига
мувофиқ
,
давлат
бошлиғи
ва
Ҳукумат
раҳбари
фаолиятининг
асосий
қисми
ижро
ҳокимияти
тизимида
,
давлат
бошқарувини
амалга
ошириш
жараёнида
юзага
келади
,
яъни
улар
бир
майдонда
,
бир
жамоа
бўлиб
ҳаракат
қилади
,
Бундан
ташқари
,
1992
йили
Бош
вазир
лавозими
таъсис
этилганда
у
Вице
-
президент
,
яъни
Президент
ўринбосари
лавозимининг
ўрнига
таъсис
этилган
,
унинг
зиммасидаги
барча
вазифалар
Бош
вазир
зиммасига
юклатилган
.
Шу
сабабли
ҳам
,
мазкур
соҳадаги
ҳуқуқий
муносабатларни
такомиллаштириш
мақсадида
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
96-
моддасини
қуйидаги
таҳрирда
баён
этиш
мақсадга
мувофиқ
бўлади
:
“
Ўзбекистон
Республикасининг
амалдаги
Президенти
ўз
вазифаларини
бажара
олмайдиган
ҳолатларда
унинг
вазифа
ва
ваколатлари
вақтинча
Ўзбекистон
Республикаси
Бош
вазири
,
бунинг
имкони
бўлмаса
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Сенати
Раисининг
зиммасига
юклатилади
,
бунда
уч
ой
муддат
ичида
,
«
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
сайлови
тўғрисида
»
ги
Қонунга
тўлиқ
мувофиқ
ҳолда
мамлакат
Президенти
сайлови
ўтказилади
”.
Мазкур
чора
-
тадбир
юқорида
билдирилган
фикрларимизни
Конституцияда
мустаҳкамлаш
,
давлат
ҳокимияти
ва
бошқарувининг
изчиллиги
ва
узлуксизлигини
таъминлашга
қаратилган
.
Зеро
,
амалдаги
қоидага
мувофиқ
,
давлат
бошлиғи
вазифасини
бажарувчининг
лавозими
бўш
бўлса
ёхуд
унинг
у
ёки
бу
сабабларга
кўра
давлат
бошлиғи
вазифаларини
амалга
ошириш
имконияти
бўлмаса
,
бундай
масала
қандай
ечим
топиши
очиқ
қолган
.
Аналогик
фикрни
ўзининг
илмий
ишларида
Д
.
Праймак
ҳам
илгари
суриб
,
президент
фаолиятининг
ижро
ҳокимиятига
жуда
яқин
эканлигини
ва
функционал
жиҳатдан
ҳукумат
билан
чамбарчас
боғлиқ
эканлиги
ҳамда
ҳокимиятнинг
изчиллиги
заруратини
асос
қилиб
кўрсатади
[15, 141-
бет
].
Бундан
ташқари
,
Конституциянинг
ушбу
моддасини
қуйидаги
таҳрирдаги
иккинчи
қисм
билан
бойитиш
лозим
:
“
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
вазифа
ва
ваколатлари
вақтинча
зиммасига
юклатилган
шахс
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
палаталарини
тарқатиб
юбориш
,
референдум
ўтказиш
ёки
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясига
ўзгартириш
ва
қўшимчалар
киритиш
ташаббуси
билан
чиқиш
,
Ўзбекистон
Республикаси
Бош
вазирини
лавозимидан
озод
этиш
ваколатларига
эга
эмас
”.
Мазкур
қоида
,
хорижий
мамлакатлар
қонунчилигида
кенг
ва
муваффақиятли
қўлланилиб
келинаётганлигини
инобатга
олган
ҳолда
,
доимий
(
конституциявий
ваколат
муддати
давомида
)
фаолият
юритувчи
давлат
бошлиғи
мавжуд
бўлмаган
ҳолатда
янги
Президент
сайловлари
ўтказилиб
,
сайланган
шахс
ваколатига
киришгунича
давлат
ҳокимияти
ва
бошқарувининг
узлуксизлиги
ва
барқарорлигини
таъминлаш
,
давлат
механизмининг
нотекис
фаолиятини
олдини
олишга
қаратилган
.
Зеро
,
Президентнинг
вақтинча
вазифасини
бажарувчи
давлат
ҳокимияти
ва
бошқарувининг
жорий
масалалари
билан
шуғулланиб
,
давлат
аҳамиятига
молик
муҳим
қарорларни
қабул
қилиш
ҳуқуқига
эга
бўлмаслиги
лозим
.
Хулоса
ўрнида
шуни
айтиш
керакки
,
мамлакатимизда
давлат
бошқарувининг
ўзига
хос
шакли
ўрнатилган
бўлиб
,
унда
давлат
бошлиғи
–
Президент
ҳамда
ҳукумат
раҳбари
–
Бош
вазир
ўртасида
мамлакат
манфаати
йўлида
ҳамда
давлат
ва
жамият
ҳаётининг
турли
соҳаларида
чамбарчас
ва
конструктив
муносабатлар
ҳукм
сурмоқда
.
Шундан
келиб
чиққан
ҳолда
,
биз
И
.
Хамедовнинг
“
Бош
вазирнинг
функцияси
Президент
қарорларини
амалга
ошириш
билан
чегараланган
”
[17, 201-
бет
],
деган
фикри
ҳозирги
кунга
тўғри
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
31
келмайди
,
негаки
,
Ўзбекистон
Республикасида
истиқлол
йилларидан
буён
босқичма
-
босқич
амалга
оширилиб
келинаётган
демократик
ислоҳотлар
натижасида
Президентнинг
конституциявий
мақоми
такомиллашиб
,
унинг
давлат
бошлиғи
сифатидаги
ўрни
янада
мустаҳкамланган
бўлса
,
Бош
вазирнинг
нафақат
ҳукумат
фаолиятида
,
балки
бутун
ижро
ҳокимияти
тизимидаги
мавқеи
ҳамда
масъулиятининг
юксалишига
олиб
келди
.
Бундай
ҳолат
давлат
бошлиғи
ва
ҳукумат
раҳбари
муносабатларини
асло
сустлаштирмади
,
аксинча
ўрнатилган
янги
механизмлар
бу
алоқани
янада
мустаҳкамлади
.
Зеро
,
Президент
И
.
А
.
Каримов
Ўзбекистоннинг
келажак
тараққиёти
учун
белгиланган
асосий
вазифалар
орасида
“
Бош
вазир
ва
умуман
,
мамлакат
ҳукуматининг
ролини
,
шу
билан
бирга
масъулиятини
кучайтириш
” [2, 179-
бет
]
лозимлигига
алоҳида
эътибор
қаратилаётганлигини
кузатишимиз
мумкин
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 2014. –
Б
. 76
2.
Каримов
И
.
А
.
Ўзбек
халқи
ҳеч
қачон
,
ҳеч
кимга
қарам
бўлмайди
.
Т
.13. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 2005. –
Б
. 448.
3.
Алимов
Б
.
Б
.
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамаси
таркибини
шакллантириш
жараёнида
Президент
иштироки
//
Жамият
ва
ҳуқуқ
,
2015. -
№
2. –
Б
. 5-11
4.
Бобылёва
К
.
Н
.
Полномочия
Президента
Российской
Федерации
в
сфере
исполнительной
власти
.
Дисс
. ...
канд
.
юрид
.
наук
. –
М
. 2007. – 187
С
.
5.
Конституции
мира
.
Т
.4. –
Ташкент
:
Академия
МВД
Республики
Узбекистан
, 1998. –
С
.320.
6.
Конституции
мира
.
Т
.6. –
Ташкент
:
Академия
МВД
Республики
Узбекистан
, 1998. –
С
.378
7.
Конституции
государств
–
участников
СНГ
. –
М
.:
Норма
Инфра
М
, 1999. – C.736
8.
Конституции
государств
Европейского
Союза
. –
М
.:
Норма
Инфра
М
, 1999. –
С
.816
9.
Конституция
Кыргызской
Республики
g
10.
Конституция
Чешской
Республики
11.
Конституция
Республики
Казахстана
12.
Конституция
Румынии
13.
Маклаков
В
.
В
.
Конституции
зарубежных
государств
. –
М
.:
Инфотропик
Медиа
, 2012. –
С
.640
14.
Правовые
системы
стран
мира
. /
Отв
.
ред
.
А
.
Я
.
Сухарев
. –
М
.:
Норма
Инфра
М
, 2000. –
С
.840
15.
Праймак
Д
.
Ю
.
Конституционно
-
правовой
статус
Председателя
Правительства
Российский
Федерации
.
Дисс
. ...
канд
.
юрид
.
наук
. –
Краснодар
, 2008. –
С
.178
16.
Рахмонов
А
.
Э
.
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
конституциявий
-
ҳуқуқий
мақоми
.
Юрид
.
фан
.
номз
. ...
дисс
. –
Тошкент
, 2009. –
Б
.185
17.
Хамедов
И
.
А
.
Организационно
-
правовые
проблемы
совершенствования
системы
государственного
управления
в
Республике
Узбекистан
.
Дисс
. ...
докт
.
юрид
.
наук
. –
Т
., 2004. –
С
.
343
18.
Чиркин
В
.
Е
.
Глава
государства
.
Сравнительно
-
правовые
исследования
. –
М
.:
Норма
Инфра
-
М
, 2010.
–
С
. 240.
19.
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
2008
йил
2
майдаги
81-
сонли
қарори
билан
тасдиқланган
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
Ижро
этувчи
аппарати
тўғрисида
Низом
//
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
, 2008
й
., 19-
сон
, 155-
модда
.
