ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
11
возможность
покрыть
долг
при
помощи
плодов
и
дохо
-
дов
,
получаемых
с
данного
имущества
.
Но
вместе
с
тем
,
римская
ипотека
была
далеко
не
совершенна
. «
Ипотека
устанавливалась
,
по
обще
-
му
правилу
,
неформально
и
негласно
;
не
требовалось
даже
письменного
договора
.
Это
составляло
основной
недостаток
римской
ипотеки
:
нельзя
было
следить
за
тем
,
сколько
ипотек
обременяло
данную
вещь
»
1
.
Допускался
залог
всего
имущества
,
как
налично
-
го
,
так
и
будущего
.
Была
широко
распространена
генеральная
ипо
-
тека
,
обременявшая
все
имущество
должника
в
силу
обеспечения
различных
привилегированных
требова
-
ний
2
.
Такая
ипотека
приносила
много
затруднений
,
т
.
к
.
«
как
только
несколько
лиц
пользовались
такой
ипоте
-
кой
,
то
между
ними
немедленно
возникал
спор
,
за
чьим
залогом
признать
имущество
»
1
Из
вышеизложенного
следует
,
что
при
залоге
fi-
ducia,
в
случае
неисполнения
обеспечиваемого
обяза
-
тельства
заложенная
вещь
непосредственно
перехо
-
дила
в
собственность
кредитора
,
и
совершенно
оче
-
видно
,
что
«
цена
»
этой
вещи
не
имела
существенного
значения
.
В
то
же
время
,
при
использовании
такой
формы
залога
как
hypotheca,
при
которой
вещь
оста
-
валась
у
должника
,
либо
при
залоге
pignus,
при
кото
-
рой
вещь
передавалась
кредитору
во
владение
,
в
слу
-
чае
неисполнения
обязательства
должником
,
кредитор
автоматически
не
приобретал
право
собственности
на
данную
вещь
,
а
имел
право
лишь
на
стоимостной
эк
-
вивалент
данной
вещи
,
полученный
при
ее
продаже
.
В
данных
случаях
,
характеризуя
сущность
залога
,
можно
говорить
о
праве
кредитора
на
«
цену
»
заложенной
вещи
,
полученной
в
результате
реализации
самой
вещи
.
Итак
,
мы
рассмотрели
все
три
формы
залога
,
существовавшие
в
римском
праве
.
Каждая
из
них
по
-
разному
обеспечивала
интересы
сторон
,
хотя
нельзя
забывать
о
том
,
что
по
своей
сути
все
они
служили
интересам
кредитора
.
Наиболее
выгодный
характер
для
кредитора
носила
,
безусловно
,
фидуция
,
т
.
к
.
вещь
к
нему
поступала
на
праве
собственности
,
а
,
следова
-
тельно
,
он
в
наименьшей
степени
зависел
от
произво
-
ла
со
стороны
должника
.
Но
такая
форма
залога
носи
-
ла
слишком
закабаляющий
характер
.
Поэтому
очевид
-
но
,
что
с
увеличением
роли
хозяйственных
отношений
,
с
расширением
рынка
фидуция
все
меньше
соответст
-
вовала
потребностям
римского
общества
.
Залог
в
форме
ипотеки
в
наибольшей
степени
отражал
инте
-
ресы
должника
,
т
.
к
.
заложенное
имущество
остава
-
лось
у
него
.
Кредитор
же
обладал
правом
истребовать
подобное
имущество
у
любого
незаконного
владельца
и
,
продав
его
,
удовлетворить
свой
имущественный
интерес
.
Промежуточное
положение
занимал
пигнус
,
хотя
и
он
не
был
идеальным
одновременно
для
обеих
сторон
.
1
Хвостов
В
.
М
.
Указ
.
соч
.
С
. 336 .
2
Римское
частное
право
.
С
. 347.
1
Дыдынский
Ф
.
Указ
.
соч
.
С
. 24.
О
.
Хазратқулов
Юридик
фанлар
номзоди
ЛИЗИНГ
ШАРТНОМАСИНИНГ
ТУРЛАРИ
ВА
ТАСНИФИ
Бозор
шароитида
шартномани
таснифлаш
принципи
,
унинг
предмети
,
яъни
шартнома
нима
сабабдан
тузилганлиги
,
қандай
мақсадни
кўзлашидан
иборат
бўлиши
билан
изоҳлаш
лозим
.
Лизинг
тушунчасини
хусусий
тадбиркорларга
янада
кенгроқ
очиб
бериш
мақсадида
,
гарчи
қонун
нормалар
билан
белгиланмаган
бўлса
-
да
,
лизинг
турлари
таснифини
ёритишни
лозим
топдик
.
Қуйида
биз
тасниф
қилаётган
лизинг
турларининг
таснифи
республикамизда
лизинг
фаолияти
билан
қизиқаётган
хусусий
тадбиркорларнинг
саволларига
жавоб
олади
деган
умиддамиз
.
Лизинг
муносабатларини
тартибга
солувчи
битта
шартномада
лизингнинг
бир
неча
турини
учратиш
мумкин
.
У
ўзида
молиявий
,
капиталли
,
тўғри
,
стандартли
турларини
қамраб
олади
.
Лизинг
шартномасида
келишув
шартларига
кўра
,
бир
неча
турларга
,
яъни
ҳиссадорлик
лизинг
шартномаси
,
бош
лизинг
шартномаси
,
компенсация
лизинг
шартномаларига
бўлинади
.
Лизинг
муносабатларини
шартнома
орқали
тартибга
солишда
унинг
ўзига
хос
хусусиятларини
,
турларини
ва
шартнома
шартларини
ҳисобга
олган
ҳолда
таснифлаш
лозим
.
Халқаро
амалиётла
шартномада
кўрсатиб
ўтилган
мулкни
лизинг
олувчига
маълум
муддатга
эгалик
қилиш
ва
фойдаланишга
бериш
учун
сотиб
олиш
,
ускуналардан
фойдаланиш
муддати
,
амортизацияси
лизинг
шартномасининг
асосий
қисмига
мос
келиши
тўғрисидаги
келишув
"
молиявий
лизинг
"
деб
аталади
.
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Лизинг
тўғрисида
”
ги
қонуни
2-
моддасида
лизинг
тушунчаси
берилган
бўлиб
,
унда
лизинг
–
молиявий
ижаранинг
бир
тури
сифатида
эътироф
этилади
.
Молиявий
лизингда
шартнома
объекти
ва
сотувчини
танлаш
ҳуқуқи
лизинг
олувчига
тегишли
ҳисобланади
.
Лизинг
шартномасида
лизинг
берувчи
олинаётган
мулк
лизингга
бериш
учун
харид
қилинаётганлигидан
сотувчини
хабардор
қилиши
шарт
.
Лизинг
шартномасини
таснифловчи
хусусиятлари
қуйидагилардан
иборат
,
яъни
:
–
лизинг
шартномаси
қатнашчилари
солидар
жавобгар
сифатида
номоён
бўлади
;
–
қоида
тариқасида
лизинг
олувчи
шартнома
муддати
тугагунга
қадар
мулкни
сотиб
олиши
мумкин
;
–
лизинг
мулкини
ўрнатиш
,
таъмирлаш
хизматлари
ва
уни
суғурталаш
масаласи
одатда
лизинг
олувчи
томонидан
амалга
оширилади
;
–
лизинг
муддати
давомли
,
унга
кўра
хизмат
даври
ва
лизинг
мулкини
сотиб
олиш
мумкин
бўлган
даврни
ўз
ичига
олади
;
–
лизинг
мулкини
рўйхатга
олиш
тартиби
тарафлар
ўртасида
тузилган
шартномага
мувофиқ
лизинг
берувчи
ёки
лизинг
олувчининг
балансига
киритилади
.
Эътибор
берган
бўлсангиз
лизинг
муносабатлари
тартибга
солувчи
ва
барча
талабларига
жавоб
берадиган
шартнома
бу
молиявий
лизинг
шартномасидир
.
Ушбу
шартнома
орқали
лизинг
мулки
лизинг
олувчига
узоқ
муддатга
берилади
ва
мулкдан
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
12
фойдаланиш
давомида
унинг
ҳаққини
тўлиқ
тўлаш
мажбуриятини
ўзида
ифодалайди
.
Лизинг
шартномасининг
муддати
12
ойдан
кам
бўлмаслиги
,
шартнома
муддати
тугаши
билан
мулкка
эгалик
қилиш
ҳуқуқи
лизинг
олувчига
ўтиши
,
шартнома
даври
мулкнинг
фойдали
хизмати
муддатининг
катта
қисмини
қамраб
олиши
,
шартнома
муддати
тугаши
билан
мулкнинг
қолдиқ
қиймати
лизинг
олувчи
томонидан
тўланган
ҳолда
,
лизинг
мулкига
эгалик
қилиши
молиявий
лизинг
шартномаси
асосини
ташкил
қилади
.
Молиявий
лизинг
шартномасида
лизинг
мулкига
нисбатан
тўлиқ
амортизация
муддатини
қамраб
олиши
шартноманинг
ўзига
хос
жиҳатларидан
бири
ҳисобланади
.
Шартномада
белгиланган
мулк
лизинг
олувчига
меъёрий
хизмат
кўрсатиши
доирасидан
кам
бўлган
муддатда
ва
лизинг
предмети
бир
неча
маротаба
лизинг
берувчига
берилишини
назарда
тутувчи
шартнома
"
оператив
лизинг
"
шартномаси
деб
юритилади
.
Оператив
лизинг
шартномасининг
муддати
тарафлар
томонидан
бир
суткадан
3
йилгача
қилиб
белгилаши
мумкин
.
Шунинг
учун
оператив
лизинг
объекти
бўлиб
лизинг
олувчи
учун
қисқа
муддатли
,
мавсумли
ёки
бир
марталик
ишларни
бажариш
учун
керакли
мулк
ҳисобланади
.
Мазкур
лизинг
шартномаси
турини
вужудга
келишига
саноат
корхоналарини
зудлик
билан
ривожлантириш
ва
уларни
техника
-
технологиялар
билан
таъминлаш
заруратини
туғилганлиги
билан
боғлиқ
. XX
аср
бошида
Англия
темир
йўл
лизинг
компаниялари
томонидан
шартномада
кўрсатилган
жиҳозлардан
ишончли
фойдаланишни
узоқ
муддат
берилишини
хоҳламайдилар
.
Улар
бунинг
ўрнига
қисқа
муддатли
шартномаларни
таклиф
эта
бошлайдилар
.
Шартнома
муддати
якунига
кўра
,
вагонларга
бўлган
мулк
ҳуқуқи
лизинг
берувчига
қайтарилиши
шартноманинг
асосий
мазмунини
ташкил
қилган
ва
шундай
йўл
орқали
ижара
шартномалари
оператив
лизингга
асос
солган
.
Оператив
лизинг
шартномасида
мулкни
танлаш
ҳуқуқи
лизинг
олувчида
бўлади
,
лекин
танлаш
ҳуқуқи
лизинг
берувчининг
омборидаги
мулки
билан
чекланади
.
Оператив
лизинг
шахсий
ва
ашёвий
фойдаланиш
учун
ашёларни
ижарага
олишни
эслатади
,
лекин
унинг
бир
қатор
қуйидаги
хусусиятлари
мавжуд
:
–
шартноманинг
амал
қилиш
муддати
мулкдан
фойдаланиш
муддатидан
бир
мунча
қисқа
,
шунинг
учун
лизинг
берувчи
бир
шартномадан
қайтадан
мулк
нархини
чиқариб
олишга
қодир
эмас
;
–
лизингга
лизинг
олувчининг
аризаси
бўйича
махсус
сотиб
олинган
мулк
эмас
,
лизинг
муносабатларида
мавжуд
бўлган
мулк
берилади
.
Умуман
олганда
,
лизинг
шартномавий
мажмуаси
мулкини
сотиб
олар
экан
,
ундан
аниқ
фойдаланадиган
шахс
бўлмайди
.
Шу
сабабли
,
оператив
лизингга
асосланган
компаниялар
лизинг
мулкининг
бозордаги
ҳолатини
билиши
лозим
.
Умуман
олганда
,
оператив
лизинг
шартномаси
ижара
шартномасининг
моҳиятини
ўзида
қамраб
олади
.
Бу
ўз
-
ўзидан
маълумки
,
оператив
лизинг
ҳуқуқшунос
олимлар
томонидан
ижара
шартномасининг
ўзи
деб
тан
олинган
.
Лизингни
ижарага
тўлиқ
ёки
қисман
ўхшатувчи
назарияларнинг
кўп
мамлакатларда
тарафларнинг
ўзаро
келишуви
таҳлилига
тегишли
бўлмаган
омилларнинг
маълум
миқдорини
қўшиб
юбориш
орқали
тушунтириш
мумкин
.
Лизинг
Европа
қитъасига
тадбиқ
этаётган
бир
пайтда
,
атамалар
билан
боғлиқ
бўлган
қийинчиликлар
– lease
ёки
лизингни
,
таржима
қилиб
бўлмайдиган
атамаларни
оддий
ижара
(l
о
cati
о
n)
га
ҳаддан
ташқари
кўп
ўхшатиши
балки
,
моддий
таъминлашнинг
янги
усули
билан
ёллаш
(bail)
нинг
аралаштиришга
олиб
келган
.
Шунингдек
,
молиявий
лизинг
(le leasing
(financier) pr
о
prement dit)
ни
кўпинча
"
оператив
лизинг
"
(leasing
о
perati
о
nnel)
деб
аталадиган
соф
ижарадан
фарқламаганлар
.
Ўз
навбатида
,
оператив
лизинг
шартномасини
алоҳида
тур
сифатида
тан
олиш
учун
етарли
ҳуқуқий
асослар
мавжуд
эмас
.
Баъзи
давлатларнинг
қонунларида
лизинг
шартномасини
молиявий
ва
оператив
турларга
бўлинишига
турлича
ёндошилади
.
Хусусан
,
Ўзбекистон
лизинг
қонунчилигида
мавжуд
бўлган
молиявий
ва
оператив
лизинг
турлари
тўғрисидаги
меъёрлар
Ўзбекистон
Республикасининг
2002
йил
13
декабрдаги
447-II-
сонли
қонунига
асосан
чиқариб
ташланган
.
Лизинг
муносабатларида
лизинг
мулкини
қабул
қилиш
,
уни
юритиш
ишларини
ташкил
этиши
юзасидан
тўғри
лизинг
,
эгри
лизинг
,
қайтарма
лизинг
,
лэвередж
лизинг
турларига
бўлинади
.
Лизинг
берувчи
ва
сотувчи
вазифаларнинг
бир
шахс
зиммасида
бўлишлиги
тўғри
лизинг
шартномасида
кўринади
.
Бу
ҳолатда
лизинг
мулкини
ишлаб
чиқарувчиси
ўз
тузилмасидаги
маркетинг
хизмати
орқали
лизинг
олувчига
етказиб
беради
.
Ҳуқуқий
ва
иқтисодий
адабиётларда
,
лизинг
шартномаси
объектини
лизинг
олувчига
учинчи
шахслар
орқали
беришни
назарда
тутувчи
келишув
"
эгри
лизинг
"
шартномаси
деб
аталади
.
Шуни
алоҳида
таъкидлаб
ўтиш
лозимки
,
барча
лизинг
шартномасининг
асосида
эгри
лизинг
шартномасининг
белгилари
ётади
.
Лизинг
берувчи
учинчи
шахс
ҳисобланган
сотувчи
мулкини
молиялаштиради
ва
уни
лизинг
олувчига
беради
.
Лизинг
мулкининг
эгаси
мулкни
лизинг
берувчига
сотиши
ва
ушбу
мулкни
лизинг
берувчидан
ўзи
лизингга
олиши
"
қайтарма
лизинг
(sale
and
leaseback)"
шартномаси
деб
аталади
.
Тарафлар
ўртасидаги
шартномавий
муносабатда
бир
шахс
ҳам
сотувчи
,
ҳам
лизинг
олувчи
бўлиб
қатнашади
ва
ўзида
гаров
ва
ссуда
шартномаси
белгиларини
қамраб
олади
.
Қайтарма
лизинг
шартномасида
мулкни
гаровга
қўйиш
орқали
маблағ
жалб
қилишни
ижобий
ҳолат
деб
баҳолаб
бўлмайди
.
Мазкур
шартномада
гарчи
гаров
белгилари
мавжуд
бўлса
-
да
,
лекин
алоҳида
тартибда
лизинг
муносабатларига
зид
равишда
гаров
шартномаси
тузилмайди
.
Тадбиркорлик
субъектлари
жуда
эҳтиёткорлик
билан
қайтарма
лизинг
шартномасини
тузишлари
лозим
,
акс
ҳолда
,
бу
шартномавий
муносабатнинг
салбий
оқибатлари
натижасида
улар
банкрот
бўлишига
олиб
келади
.
Яъни
,
қайтарма
лизинг
шартномаси
орқали
корхоналарга
мулкларни
йўналтириш
ва
сотилган
мулкдан
лизинг
асосида
фойдаланиш
ҳуқуқини
беради
.
Бу
ҳолатда
лизинг
мулки
ҳақлари
тўлаб
бўлинганидан
сўнг
,
лизинг
олувчи
лизинг
шартномаси
асосида
лизинг
мулкини
тасарруф
этиши
мумкин
.
Қўшимча
маблағларни
жалб
этиш
билан
боғлиқ
бир
қадар
мураккаб
,
яъни
кўп
томонлама
молиялаштириш
ва
қимматли
лойиҳаларни
амалга
оширишда
қўлланиладиган
лизинг
келишуви
"
лэвередж
лизинг
(leveraged leasing)"
шартномаси
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
13
деб
аталади
.
Мазкур
лизинг
шартномаси
манбаларда
кўпроқ
иқтисодий
категория
сифатида
баҳоланади
.
Америка
лизинг
қонунчилигида
лэвередж
лизинг
тан
олинган
ва
амалиётида
ушбу
шартномадан
кенг
доирада
фойдаланиб
келинади
.
Мазкур
шартномага
кўра
,
лизинг
берувчи
жиҳозларнинг
эгаси
сифатида
қолиб
,
лизинга
лизинг
мулкининг
фақат
бир
қисмини
киритади
.
Қолган
қисмини
эса
,
банк
ёки
бошқа
молиявий
ташкилотлардан
қарз
олиш
орқали
амалга
оширади
ҳамда
улар
олдида
фойдаланувчидан
олинадиган
жорий
тўловлар
олиш
кафолатини
беради
.
Лэвередж
лизинг
шартномасининг
ижобий
хусусиятлари
ва
фойдали
томонлари
шундан
иборатки
,
унда
ускуналарни
ижарага
топшириш
ҳамда
молиялаштириш
вазифаси
икки
ёки
ундан
ортиқ
тадбиркорлик
субъектлари
тарафидан
амалга
оширилади
.
Лэвередж
лизингда
лизинг
берувчи
ссудани
қайтариш
юзасидан
тўлиқ
жавобгар
бўлмаслиги
мумкин
,
бу
ҳолда
қарзлар
лизинг
олувчидан
олинадиган
лизинг
маблағларидан
қопланади
.
Лизинг
берувчи
сифатида
бир
неча
иштирокчиларнинг
қатнашиши
,
махсус
бирлашмалар
тузиши
ҳамда
кейинчалик
лизинг
муносабатлари
юзасидан
келиб
чиқадиган
амалиётини
бошқарувчи
ишончли
шахсни
тайинлаш
тўғрисидаги
лизинг
шартномаси
"
гуруҳли
"
ёки
"
ҳиссадорлик
"
лизинг
деб
аталади
.
Гуруҳли
лизинг
шартномасининг
ёрқин
мисоли
сифатида
,
Австралия
миллий
авиакомпанияси
томонидан
фойдаланиш
мақсадида
, 115
миллион
Австралия
доллари
миқдоридаги
иккита
"
Боинг
-747"
русумли
самолётларни
сотиб
олиш
амалиётини
келтириш
мумкин
.
Келишувда
тўққизта
Япония
лизинг
компанияларидан
иборат
синдикат
иккита
"
Боинг
-747"
самолётлар
корпусини
сотиб
олади
ва
лизинг
бўйича
уларни
махсус
ташкил
этилган
Англия
компанияларига
беради
.
Бу
компания
юқоридаги
самолётлар
учун
"
Роллс
-
ройс
"
двигателларини
сотиб
олади
ва
уни
йиғишга
киришади
.
Австралия
давлатига
тегишли
бўлган
банклар
,
молиявий
компаниялар
ва
авиакомпания
иштирокида
концерциум
орқали
самолётлар
сотиб
олинади
.
Лизинг
мулкидан
фойдаланган
ҳолда
,
маҳсулот
ишлаб
чиқариш
ва
ўтказишни
ўзида
ифодалайдиган
шартнома
"
сотишга
ёрдамлашувчи
лизинг
(sales-aid
leasing
ёки
vend
о
r leasing)"
деб
аталади
.
Шартнома
сотувчи
ва
лизинг
компанияси
ўртасида
турли
шаклда
тузилиши
мумкин
.
Энг
оддий
усулда
лизинг
компаниясининг
номи
,
манзили
ва
бошқа
лизинг
шартномасининг
умумий
шартлари
сотувчининг
реклама
ҳужжатларида
ўз
тасдиғини
топиши
лозим
.
Лизинг
мулкига
доир
муносабатларни
олиб
бориш
мажбуриятларини
лизинг
олувчи
ва
лизинг
компанияси
томонидан
амалга
оширилади
.
Кўпгина
ҳолларда
сотувчи
ва
лизинг
компанияси
номидан
ҳам
лизинг
шартномасини
тузиш
назарда
тутилади
.
Бундай
ҳолат
натижасида
лизинг
олувчи
банкрот
бўлиб
қолса
,
сотувчи
мулкни
лизинг
компаниясидан
сотиб
олиш
мажбуриятини
ўз
зиммасига
олади
.
Лизинг
мулкларини
ўрнатиш
,
хизматлар
кўрсатиш
ва
бошқа
ҳаракатлар
доирасига
кирадиган
масалар
юзасидан
лизинг
соф
(net leasing) ,
нам
(wet leasing),
тўла
ва
тўла
бўлмаган
,
генералли
турларига
бўлиниши
адабиётларда
келтириб
ўтилган
.
Нам
лизинг
(wet leasing)
деб
номланувчи
шартномада
лизингга
берилаётган
жиҳозларнинг
тўлов
шакли
натура
тарзида
бўлади
.
Лизинг
тўлови
жиҳозларда
ишлаб
чиқарилган
маҳсулот
орқали
ёки
жиҳоздан
фойдаланмасдан
туриб
,
бошқа
техникада
ишлаб
чиқарилган
хом
ашё
ёки
ярим
фабрикатларни
бериш
билан
тўланади
.
Техник
хизмат
кўрсатиш
,
таъмирлаш
,
суғурталаш
,
шунингдек
маркетинг
хизматлари
ва
реклама
юзасидан
комплекс
тизимга
эга
бўлган
келишув
тўла
лизинг
шартномасида
мужассам
бўлади
.
Лизинг
берувчи
мулк
ҳуқуқини
ўзида
сақлаган
ҳолда
шартнома
муддати
давомида
солиқларни
тўлаб
боради
.
Тўла
лизинг
шартномасининг
ижобий
томони
шундан
иборатки
,
лизинг
берувчи
лизинг
олувчига
кўп
қиррали
хизматларни
кўрсатади
ва
бу
фаолиятни
олиб
боришда
лизинг
берувчи
билан
бир
қаторда
сотувчининг
иштроки
ҳам
таъминланади
.
Лизинг
муносабатлари
иштирокчиларининг
бу
шаклдаги
алоқалари
орқали
мулк
эксплуатациясини
бир
мунча
яхшилайди
,
ишлаб
чиқариш
кўламини
оширади
ҳамда
рақобатни
ривожланишига
янада
кенгроқ
йўл
очиб
беради
.
Тўла
лизинг
тизимида
фойдаланилаётган
техника
ва
технологияларга
нисбатан
кафолатли
хизмат
кўрсатиш
муҳим
ўрин
тутади
.
Унинг
мазмуни
шундаки
,
мулк
лизинг
олувчига
белгиланган
муддат
давомида
кафолатли
тарзда
хизмат
кўрсатишда
ифодаланади
.
Кафолатланган
мажбуриятларни
лизинг
берувчи
,
мулкни
ишлаб
чиқарувчи
,
махсус
ташкилотлар
ёрдамида
ифода
этишлари
мумкин
.
Агар
кафолатланган
муддат
давомида
мулкдан
фойдаланишда
ишлаб
чиқаришдаги
лизинг
олувчига
маълум
бўлмаган
нуқсонлар
аниқланса
,
ва
улар
лизинг
объектидан
белгиланган
мақсадда
фойдаланишга
имкон
бўлмаса
,
лизинг
олувчи
ишлаб
чиқарувчидан
мулкка
оид
камчиликларни
бартараф
этиш
ёки
уни
бошқаси
билан
алмаштириб
беришни
талаб
қилишга
ҳақли
.
Лизинг
мулкига
оид
нуқсонлар
олди
олингунга
қадар
лизинг
ҳаққини
тўламаслиги
,
шартномани
бекор
қилиш
ва
зарарни
қоплашни
талаб
қилиши
мумкин
.
Лизинг
мулкига
хизмат
кўрсатишнинг
муҳим
элементларидан
бири
сифатида
лизинг
олувчига
қўшимча
материаллар
беришда
ифодаланади
.
Дунё
лизинг
амалиёти
шуни
кўрсатадики
,
лизинг
мулкини
тўхтаб
қолмасдан
ишлатиш
учун
керакли
деталлар
билан
таъминловчи
захиралар
мавжуд
.
Тўлиқ
бўлмаган
хизматлар
кўрсатиш
билан
боғлиқ
лизинг
ҳам
мавжуд
бўлиб
,
унда
техник
хизмат
кўрсатиш
билан
боғлиқ
функциялар
шартнома
тарафлари
ўртасида
тақсимланади
.
Масалан
,
лизинг
олувчи
мулкидан
фойдаланиш
меъёрларнинг
бажарилиши
устидан
назорат
қилади
,
лизинг
берувчи
эса
,
лизинг
мулкини
яроқли
ҳолда
бўлишини
таъминлайди
.
Мазкур
ҳолат
юзасидан
Ўзбекистон
Республикасида
лизинг
хизматлари
бозори
ҳалигача
шаклланмаганлиги
учун
лизинг
объектларига
сифатли
ёрдам
кўрсатишни
таъминлашга
қаратилган
хизматлар
лизинг
компаниялари
мавжуд
эмас
.
Ҳақиқий
лизинг
амалдаги
қонунчиликда
кўрсатиб
ўтилган
ва
ҳозирда
тадбиркорлик
фаолиятида
кенг
қўлланаётган
лизинг
шартномасининг
шаклига
тўла
мос
келади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
587-599-
моддалари
ва
амалдаги
"
Лизинг
тўғрисида
"
ги
қонун
меъёрларидан
келиб
чиққан
ҳолда
,
ҳақиқий
лизингни
қуйидаги
ўзига
хос
хусусиятлари
мавжуд
:
–
мулкнинг
юридик
эгаси
шартнома
муддати
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
14
давомида
лизинг
берувчи
,
иқтисодий
эгаси
эса
,
лизинг
олувчи
ҳисобланади
;
–
лизингга
берилган
мулк
фақат
тадбиркорлик
мақсадларида
фойдаланилади
;
умумий
қоида
асосида
лизинг
берувчи
мавжуд
хавф
-
хатарни
ўз
бўйнига
олади
,
барча
имкониятлардан
фойдаланади
,
мулкнинг
дастлабки
қийматини
тўла
ёки
қисман
молиялаштиради
;
–
лизинг
шартномасининг
муддатини
узайтириш
вақтида
мулкнинг
ўша
пайтдаги
бозор
нархи
ҳисобга
олинади
;
–
лизинг
олувчи
лизинг
мулкини
бозор
нархида
сотиб
олади
ва
лизинг
берувчи
томонидан
лизингни
молиялаштиришда
иштирок
этишга
ҳақли
эмас
;
–
лизинг
олувчига
лизинг
ҳақларининг
даромаддан
чиқариб
ташаш
ҳуқуқи
берилади
.
Шу
билан
бир
қаторда
лизинг
муносабатларини
тартибга
солувчи
сохта
лизинг
тури
ҳам
мавжуд
бўлиб
,
у
ўз
хусусиятларига
кўра
,
мамлакатда
мавжуд
солиқ
ҳамда
бошқа
имтиёзлардан
ноқонуний
фойдаланишни
назарда
тутади
.
Шу
мақсадга
эришиш
учун
тарафлар
лизинг
ўрнига
ҳақини
тўлашни
кечиктириш
билан
боғлиқ
олди
-
сотди
шартномалари
тузади
.
Агар
тарафлар
томонидан
шартноманинг
алоҳида
шарти
сифатида
мулкнинг
тўлиқ
амортизация
муддати
киритилса
,
мулкдан
фойдаланиш
муддати
ўзида
синов
муддатини
ҳам
қамраб
олади
.
Кўпинча
лизинг
мулки
лизинг
олувчига
тўғридан
-
тўғри
эмас
,
балки
бошқа
шахс
орқали
ҳам
амалга
оширилиши
мумкин
.
Мазкур
қоида
Ўзбекистон
Республикаси
"
Лизинг
тўғрисида
"
ги
қонунининг
6-
моддасида
"
қўшимча
лизинг
"
номи
билан
киритилган
.
Унга
кўра
,
лизинг
олувчи
лизинг
берувчи
олдида
лизинг
шартномаси
юзасидан
жавобгар
бўлиб
қолган
ҳолда
,
лизинг
шартномаси
бўйича
олган
лизинг
объектини
лизинг
берувчининг
ёзма
розилиги
билан
вақтинча
эгалик
қилиш
ва
фойдаланиш
учун
учинчи
шахсга
қўшимча
лизингга
топширишга
ҳақли
.
Шу
билан
бир
қаторда
,
лизинг
шартномасининг
бундай
турини
халқаро
миқёсда
,
яъни
романо
-
герман
ҳуқуқ
тизими
амалда
бўлган
давлатларда
"
сублизинг
"
деб
аталса
,
англо
-
саксон
ҳуқуқ
тизими
амалда
бўлган
мамлакатларда
"d
о
uble dipping"
деб
номланади
.
Сублизинг
моҳиятига
кўра
,
асосий
лизинг
берувчи
,
воситачи
ёки
мулк
мажмуаси
орқали
мулкни
лизинг
олувчига
лизинг
шартномаси
асосида
топширади
.
Мазкур
шартномада
лизинг
берувчининг
вақтинчалик
тўловга
қобилиятсизлиги
ёки
банкротлик
ҳолатларида
лизинг
ҳақи
асосий
мулк
берувчига
ўтади
.
Юқоридаги
ҳолат
асосий
лизинг
берувчи
ва
лизинг
олувчи
бошқа
-
бошқа
ҳудудларда
фаолият
олиб
борган
пайтда
қўлланилади
.
Кўп
ҳолларда
асосий
корхона
ўзининг
шўъба
корхонасининг
фаолиятига
ишончсизлик
билан
уларнинг
тадбиркорлик
фаолиятига
капитал
киритмайди
.
Шунда
асосий
корхонанинг
ўзи
лизинг
берувчи
сифатида
фаолият
юритади
ва
корхоналардан
керакли
жиҳозларни
сотиб
олади
ҳамда
уни
тегишли
тартибда
буюртмачи
етказиб
беради
.
Юқорида
таъкидланган
лизинг
шартномасининг
"d
о
uble dipping"
турида
лизинг
мулкига
нисбатан
икки
ёки
ундан
ортиқ
давлатларда
солиқ
ундирилиши
ҳолатларни
назарда
тутади
.
Тарихий
манбаларда
Буюк
Британия
саксонинчи
йилларда
лизинг
шартномасининг
ушбу
тури
орқали
АҚШдан
лизинг
компаниялар
ёрдамида
самолётлар
сотиб
олади
.
Тарафлар
ўртасида
тузилган
келишувнинг
ўзига
хос
хусусиятлари
ва
фойдали
томони
шунда
эдики
,
агар
лизинг
берувчи
мулк
ҳуқуқига
эга
бўлган
тақдирдагина
Буюк
Британиядаги
мавжуд
солиқ
имтиёзлардан
фойдаланиш
ҳуқуқига
эга
бўлган
.
АҚШда
эса
,
агар
лизинг
берувчи
шартномада
асосий
ролни
ўйнаса
ёки
бошқариш
ҳуқуқига
эга
бўлса
,
унга
нисбатан
солиқ
имтиёзлари
яратиб
берилган
.
Юқорида
келтириб
ўтилган
имтиёзлардан
фойдаланиш
мақсадида
,
Буюк
Британия
лизинг
компанияси
самолётларни
сотиб
олади
ва
уларни
АҚШ
лизинг
компаниясига
топширади
.
Ўз
навбатида
,
лизинг
шартномаси
асосида
самолётларни
Буюк
Британия
авиакомпанияларга
етказиб
беради
.
Амалиётда
кўпинча
лизинг
компаниялар
солиқ
имтиёзларидан
фойдаланиш
мақсадларида
ўз
филиалларини
солиқ
имтиёзлари
бор
ҳудудларда
очадилар
.
Баъзи
давлатларнинг
лизинг
қонунчилигида
"
халқаро
сублизинг
"
нормаси
мавжудлигини
кузатишимиз
мумкин
.
Бу
нормага
асосан
,
лизинг
шартномаси
субъектларидан
бири
чет
эл
юридик
ёки
жисмоний
шахси
бўлиши
талаб
этилади
ва
уни
асосий
жиҳати
лизинг
предметини
шартнома
амалда
бўлган
давр
мобайнида
божхона
худуди
орқали
олиб
ўтиш
ҳисобланади
.
Мисол
учун
агар
хорижий
юридик
шахслар
хусусий
тадбиркорга
лизинг
мулкини
бериш
учун
ушбу
хусусий
тадбиркор
фаолият
олиб
бораётган
давлат
ҳудудида
жойлашган
ваколатхона
омборидан
олиб
бериш
тўғрисида
лизинг
шартномаси
тузган
бўлса
,
бундай
муносабатларнинг
йиғиндиси
халқаро
сублизинг
шартномаси
ҳисобланмайди
.
Чунки
лизинг
ва
сублизинг
предмети
бўлган
товар
божхона
ҳудудидан
олиб
ўтилишлиги
ҳамда
божхона
нормалари
асосида
расмийлаштирилиши
халқаро
сублизинг
шартномасига
қўйилган
қонуний
талабдир
.
Ички
лизинг
амалиётида
шартнома
иштирокчиларидан
бири
хориж
ёки
иштирокчиларнинг
барчаси
турли
давлатлардан
бўлган
ёхуд
хорижий
юридик
шахс
билан
шартномавий
муносабат
иштирокчиларининг
умумий
капитали
бўлган
келишув
"
халқаро
лизинг
"
шартномаси
деб
юритилади
.
Халқаро
лизинг
бир
қатор
модификацияга
эга
бўлиб
,
булар
тўғри
экспортли
,
тўғри
импортли
,
транзитли
турларга
бўлинади
.
Тўғри
халқаро
лизинг
ўзида
икки
давлатнинг
юридик
шахси
ҳисобланган
тижорат
ташкилотлари
орқали
барча
лизинг
амалиётини
амалга
оширишда
ифодаланади
.
Халқаро
лизинг
муносабатларида
экспорт
ва
импорт
лизинг
шартномасининг
бир
-
биридан
фарқи
,
лизинг
берувчи
ва
лизинг
олувчи
жойлашган
давлат
билан
белгиланади
.
Импорт
лизингда
етказиб
берувчи
хорижда
бўлса
,
экспорт
лизингда
эса
хорижий
ҳамкор
лизинг
олувчи
ҳисобланади
.
Шу
билан
бир
қаторда
,
транзитли
халқаро
лизинг
шартномасини
молиялаштириш
лизинг
берувчи
учун
қуйидаги
ижобий
хусусиятларга
эга
:
–
лизинг
олувчи
давлатнинг
маҳаллий
молиявий
маблағларига
йўл
очилади
ва
лизингга
бериладиган
товарлар
ассортименти
кенгаяди
;
–
лизинг
тўловларини
амалга
оширилишида
халқаро
ва
маҳаллий
солиқ
имтиёзларидан
фойдаланилади
;
–
хорижий
мулкдорлар
номига
мулкни
рўйхатга
олиш
жараёни
енгилашади
;
–
ишлаб
чиқарилган
ва
чиқарилаётган
маҳсулотлар
бозори
кенгаяди
ҳамда
банкрот
ёқасига
келиб
қолган
бир
неча
корхоналарнинг
фаолиятини
ижобий
давом
эттиришга
олиб
келади
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
15
Айрим
ҳолларда
лизинг
шартномалари
орқали
чет
эл
жиҳозлари
ва
бошқа
замонавий
техника
-
технологиялардан
валюта
ресурслари
бўлмаган
корхоналар
ҳам
фойдаланган
.
Бундай
битимлар
мазкур
жиҳозда
чиқарилган
маҳсулотни
етказиб
бериш
йўли
билан
мажбуриятларни
бажаришни
ёки
жиҳозлар
ҳаққини
шу
йўл
билан
тўлашни
кўзда
тутади
ва
бу
жаҳон
лизинг
амалиётида
"
таъминловчи
лизинг
"
деб
яъни
"buy-back"
деб
номланади
.
Германияда
фойдаланаётган
лизинг
шартномалари
хусусиятига
кўра
,
лизинг
тўловларининг
тўлиқ
тўлаш
(
"full–pay–out leasing
ёки
–vollamortisa–
tionsvertag"
)
турига
мансуб
.
Мазкур
турнинг
асосий
моҳияти
бекор
қилинмайдиган
давр
мобайнида
ускуна
амортизация
муддати
ичида
лизинг
мулкини
сотиб
олиш
нархига
қўшилади
ва
қўшимча
тўловлар
тўланмайди
.
Шартноманинг
бундай
таркиби
олди
-
сотди
шартномаси
таркибига
жуда
ўхшаб
кетади
.
Фойдаланувчи
ускунанинг
деярли
барча
қийматини
тўлайди
ва
шартнома
муддати
тугагунча
унга
эгалик
қилади
.
Ҳозирда
,
Германияда
лизинг
бозори
жадал
суръатлар
билан
ривожланиб
бормоқда
.
Мамлакатда
57
та
лизинг
компанияси
фаолият
кўрсатмоқда
ва
улар
томонидан
немис
лизинг
уюшмаси
ташкил
этилган
.
Лизинг
битимларини
солиққа
тортиш
тартиби
Германия
Федерал
Молия
вазирлиги
томонидан
белгиланган
ва
солиқ
қонунчилигига
мувофиқ
тузилган
лизинг
шартномалари
бўйича
қатор
солиқ
имтиёзлардан
фойдаланиш
мумкин
.
Германия
Фуқаролик
Тузуги
яратилганлигига
юз
йил
бўлган
бўлса
ҳам
,
бу
мамлакатда
лизинг
муносабатларини
тартибга
солувчи
махсус
ҳуқуқ
меъёрлари
мавжуд
эмас
.
Бу
давлатда
лизинг
икки
вариантда
намоён
бўлади
:
лизинг
хариди
ва
лизинг
ижараси
.
Лизинг
муносабатларини
тартибга
солишда
ё
савдо
муносабатларини
тартибга
солувчи
ҳуқуқдан
ёки
ижара
муносабатларини
тартибга
солувчи
ҳуқуқдан
фойдаланади
.
Мазкур
давлатда
махсус
лизинг
қонунчилиги
мавжуд
эмас
.
У
.
Назаров
Соискатель
ТГЮИ
ОСОБЕННОСТИ
ПРАВОВОГО
ПОЛОЖЕНИЯ
СУБЪЕКТОВ
ПОТРЕБИТЕЛЬСКОГО
ДЕЛИКТА
Общеизвестно
,
что
субъектами
деликтного
,
как
и
любого
гражданско
-
правового
обязательства
,
явля
-
ются
должник
и
кредитор
.
Кредитором
(
потерпевшим
),
именуется
то
лицо
,
которому
действия
(
бездействие
)
должника
(
причини
-
теля
вреда
)
нанесли
имущественный
ущерб
либо
по
-
влекли
иные
негативные
последствия
.
Им
может
быть
любой
гражданин
(
в
том
числе
граждане
других
стран
,
либо
лицо
без
гражданства
)
независимо
от
возраста
и
дееспособности
.
Также
им
может
быть
и
юридическое
лицо
.
Должником
же
признается
лицо
,
ответственное
за
причиненный
вред
(
обязанное
возместить
его
).
Ли
-
цами
,
ответственными
за
вред
,
причиненный
вследст
-
вие
недостатков
товара
,
работы
или
услуги
,
являются
продавец
\
изготовитель
товара
(
по
выбору
потерпев
-
шего
),
исполнитель
работы
или
услуги
.
Рассмотрим
их
правовое
положение
подробнее
применительно
к
исследуемому
институту
потреби
-
тельского
деликта
.
Согласно
действующему
законодательству
,
право
на
возмещение
вреда
,
причиненного
вследствие
недостатков
товара
,
работы
или
услуги
либо
вследст
-
вие
недостоверной
или
недостаточной
информации
о
товаре
(
работе
,
услуге
),
имеет
всякий
потерпевший
,
независимо
от
того
,
состоял
ли
он
в
договорных
отно
-
шениях
с
продавцом
(
изготовителем
товара
,
исполни
-
телем
работы
или
услуги
)
или
нет
1
.
Иными
словами
,
им
могут
быть
сам
покупатель
товара
(
заказчик
работы
,
услуги
),
лицо
,
к
которому
перешел
товар
(
результат
работы
)
от
покупателя
(
за
-
казчика
)
по
какому
-
либо
правовому
основанию
,
члены
семьи
покупателя
(
заказчика
),
посторонние
лица
,
на
-
пример
соседи
,
имущество
которых
пострадало
,
ска
-
жем
,
от
пожара
,
возникшего
из
-
за
самовозгорания
те
-
левизора
,
и
т
.
п
.
В
роли
потерпевших
в
потребительском
деликте
могут
выступать
как
граждане
,
так
и
юридические
ли
-
ца
.
Учитывая
специфику
исследуемого
нами
потре
-
бительского
деликта
,
где
на
стороне
потерпевшего
зачастую
выступает
такая
специфическая
группа
субъектов
,
как
потребители
,
представляется
важным
исследовать
их
правовой
статус
как
с
позиции
юриди
-
ческой
теории
,
так
и
законодательной
практики
Рес
-
публики
Узбекистан
.
Соответственно
ст
. 1
Закона
"
О
защите
прав
по
-
требителей
",
потребителем
признается
гражданин
(
физическое
лицо
),
приобретающий
,
заказывающий
либо
имеющий
намерение
приобрести
или
заказать
товар
,
работу
или
услугу
в
целях
личного
потребления
или
иных
целях
,
не
связанных
с
извлечением
прибы
-
ли
2
.
Как
отмечает
Г
.
К
.
Сагиева
, "
именно
граждане
как
субъекты
рассматриваемых
правоотношений
,
от
-
ношений
с
участием
предпринимателей
,
нуждаются
в
особой
правовой
защите
.
Как
участники
предпринима
-
1
Ч
.1
ст
.1017
ГК
РУз
.
2
В
редакции
Закона
РУз
от
05.04.2002
г
.
№
364-II.