ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
7
Учинчи
гуруҳ
мамлакатларида
лизинг
муносабатларини
ҳуқуқий
тартибга
солувчи
махсус
қонунларни
йўқлиги
лизинг
тараққиёти
ва
ривожланишига
халал
беради
.
Масалан
,
АҚШ
ва
Германияда
махсус
қонунчилик
йўқлигини
қуйидаги
сабаблар
билан
изоҳлаш
мумкин
:
яъни
мазкур
мамлакатларда
яқин
вақтгача
асосан
,
амортизация
ва
солиқ
имтиёзларидан
фойдаланишни
мақсад
қилиб
қўйган
ҳолда
,
лизингга
мурожаат
қилишган
.
Шунинг
учун
ҳам
лизинг
солиққа
тортиш
масалаларига
бағишланган
қонун
ҳужжатларида
белгиланган
.
Ушбу
мамлакатларда
лизинг
битимларига
нисбатан
,
шунингдек
фуқаролик
ва
савдо
ҳуқуқининг
умумий
қоидалари
ҳам
кенг
равишда
қўлланилмоқда
.
Миллий
лизинг
қонунчилигига
нисбатан
халқаро
Оттава
конвенцияси
қоидаларини
имплементация
этилиши
таҳлил
этилганда
,
лизинг
объектини
ҳисобга
олиш
ва
рўйхатдан
ўтказиш
,
лизинг
фаолияти
,
лизинг
шартномаси
,
лизинг
шартномасини
ўзгартириш
ва
бекор
қилиш
,
лизинг
берувчи
ва
лизинг
олувчининг
ҳуқуқ
ҳамда
мажбуриятлари
,
мазкур
муносабатларда
сотувчининг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
,
олди
-
сотди
шартномаси
ва
сотувчининг
мазкур
шартномавий
муносабатлардаги
ўрни
,
лизинг
объектига
бўлган
мулк
ҳуқуқи
(6-15-
моддалар
);
лизинг
мулкини
амортизацияси
,
лизинг
объектининг
суғуртаси
ва
лизинг
мулки
билан
боғлиқ
хавфлар
,
лизинг
мулкидан
гаров
сифатида
фойдаланиш
,
лизинг
тўловлари
,
лизинг
тўловларини
талаб
қилиш
ва
лизинг
мулкини
олиб
қўйиш
,
лизинг
субъектларининг
жавобгарлиги
ҳамда
низоларни
ҳал
этиш
тартиби
(16-25-
моддалар
)
тўғрисидаги
нормалар
халқаро
конвенция
қоидаларига
мос
эканлиги
кузатилади
.
Д
.
Ю
.
Хабибуллаев
юридик
фанлари
номзоди
ФУҚАРОЛИК
ПРОЦЕССИДА
СУД
ХАРАЖАТЛАРИ
ТУШУНЧАСИ
ВА
ТУРЛАРИ
ТЎҒРИСИДА
АЙРИМ
ФИКР
-
МУЛОХАЗАЛАР
Фуқаролик
ишлари
бўйича
одил
судловни
амалга
оширишда
суд
харажатлари
тушунчаси
,
турлари
,
уларни
тўлаш
тартиби
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи
фани
назариясида
ҳуқуқшунос
олимларнинг
диққат
марказида
турган
асосий
масалалардан
биридир
.
Шунинг
учун
фуқароларнинг
бузилган
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
суд
орқали
самарали
ҳимоя
қилиш
,
фуқаролик
судларида
асоссиз
низоларни
келиб
чиқишини
олдини
олиш
мақсадида
суд
ҳаражатлари
билан
боғлиқ
фуқаролик
процессуал
қонунчилиги
ва
суд
амалиётини
ўрганиш
,
қиёсий
таҳлиллар
асосида
хорижий
давлатлар
қонунчилигини
мақбул
жиҳатларини
аниқлаш
ва
уларни
Ўзбекистон
Республикасининг
фуқаролик
процессуал
қонунчилигига
киритиш
,
суд
амалиётида
учраётган
муаммоларни
олдини
олиш
ёки
бартараф
этиш
юзасидан
тавсиялар
ишлаб
чиқиш
ҳозирги
куннинг
давр
талабидир
.
Юридик
адабиётларида
суд
харажатларини
манфаатдор
шахсларлар
зиммасига
юклаш
давлатнинг
одил
судловни
амалга
ошириш
билан
боғлиқ
ҳаражатларини
қоплаш
мақсадини
кўзлаши
ҳақида
фикрлар
илгари
суриб
келинган
1
.
Ҳуқуқшунос
олим
М
.
М
.
Мамасиддиқов
суд
харажатларининг
жорий
этилишидан
кўзланган
асосий
мақсад
давлатнинг
одил
судловни
амалга
ошириш
билан
боғлиқ
харажатларини
қоплаш
эмас
,
аксинча
судларда
асоссиз
низолар
қўзғатилишининг
олдини
олиш
ҳисобланади
.
Ундан
ташқари
,
суд
харажатлари
моддий
-
ҳуқуқий
муносабат
иштирокчиларини
интизомли
бўлишга
ундайди
ва
ўз
зиммасидаги
мажбуриятларни
бажаришдан
бош
тортиш
юзасидан
огоҳлантириш
каби
хусусиятларга
эга
деб
таъкидлайди
2
.
Ҳуқуқшунос
олим
Ш
.
Ш
.
Шорахметов
фикрича
,
ишда
манфаатдор
бўлган
шахслар
томонидан
суд
харажатлари
тўлатилишининг
аҳамияти
давлат
учун
маблағ
олишда
эмас
,
балки
тарафларнинг
ўзларининг
фуқаролик
ҳуқуқий
бурчларини
ихтиёрий
равишда
бажаришга
рағбатлантириш
ва
асоссиз
низоларнинг
қўзғатилишига
йўл
қўймасликдир
3
.
А
.
А
Власов
фикрича
,
суд
харажатларини
жуда
катта
аҳамиятга
эга
бўлиб
,
унинг
қуйидаги
учта
асосий
мақсади
мавжуд
:
-
суд
харажатларини
ундиришдан
мақсад
тарафлар
ва
ишда
иштирок
этувчи
шахсларни
ортиқча
сарсонгарчиликка
йўл
қўймаслик
мақсадида
қўлланиладиган
самарали
ҳуқуқий
таъсир
чораси
ҳисобланади
;
1
Гражданское
процессуальное
право
:
Учебник
.
/
С
.
А
.
Алехина
,
В
.
В
.
Блаженев
и
др
.;
Под
.
Ред
.
М
.
С
.
Шакарян
. –
М
.:
ТК
Велби
,
Изд
-
во
Проспект
, 2004. -161
с
.
2
Мамасиддиқов
М
.
М
.
Фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи
.
Умумий
қисм
.
Дарслик
. –
Тошкент
.:
ТДЮИ
нашриёти
. 2010. -224
б
.
3
Шорахметов
Ш
.
Ш
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи
. –
Тошкент
.:
Адолат
.2001. -106
б
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
8
-
суд
харажатлари
қарздорга
ўз
вазифаларини
бажармаганлик
учун
қўлланиладиган
қўшимча
ҳуқуқий
чораларидан
бири
ҳисобланади
;
-
суд
харажатлари
фуқаролик
ишлари
бўйича
одил
судловни
амалга
оширишда
давлат
томонидан
қилинган
чиқимлар
,
шунингдек
,
иқтисодий
йўқотишларни
қоплашдан
иборат
1
.
Дарҳақиқат
юқоридаги
фикрларга
қўшилган
ҳолда
шуни
айтиш
мумкинки
,
суд
харажатларини
жорий
этилиши
одил
судловни
тартибли
,
интизомли
ўтказиш
,
ишда
иштирок
этувчи
шахсларни
суд
жараёнида
ички
тартиб
қоидаларига
тўлиқ
риоя
қилинишини
таъминлаш
,
фуқаролик
судларига
асоссиз
мурожаат
қилиш
ҳолатларини
олдини
олишдан
иборатдир
.
Суд
харажатларини
турлари
бўйича
деярли
юридик
адабиётларда
бир
хил
фикр
-
мулохазалар
билдирилган
.
Масалан
,
ҳуқуқшунос
олим
Ш
.
Ш
.
Шорахметов
фикрича
,
судларда
фуқаролик
ишларини
юритиш
юзасидан
қилинадиган
суд
харажатларини
-
давлат
божи
ва
ишни
кўриш
билан
боғлиқ
бўлган
чиқимлар
ташкил
этади
2
.
А
.
А
Власов
фикрича
,
амалдаги
Фуқаролик
процессуал
кодексига
кўра
,
суд
харажатлари
икки
тури
:
давлат
божи
ва
ишни
кўриш
билан
боғлиқ
чиқимлардан
иборат
3
.
Ҳуқуқшунос
олим
Р
.
Е
.
Гукасян
фикрича
,
суд
харажатларини
давлат
божи
ва
ишни
кўриш
билан
боғлиқ
чиқимлар
ташкил
этади
4
.
Ҳуқуқшунос
олим
М
.
М
.
Мамасиддиқов
мамлакатимиз
фуқаролик
процессуал
қонунчилиги
суд
харажатларининг
қуйидаги
икки
турини
давлат
божи
,
ишни
кўриш
кўриш
билан
боғлиқ
чиқимлар
деб
таъкидлайди
5
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
103-
моддасига
кўра
,
суд
харажатлари
давлат
божи
ва
ишни
кўриш
билан
боғлиқ
чиқимлардан
иборатдир
.
Бу
борада
бошқа
давлатларнинг
фуқаролик
процессуал
қонунчилигига
назар
ташлайдиган
бўлсак
,
масалан
,
Беларусь
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
114-
моддасига
кўра
,
давлат
божи
ва
ишни
кўриш
билан
боғлиқ
чиқимлар
суд
харажатларини
ташкил
этади
6
.
Латвия
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
33-
моддасига
кўра
,
суд
ишларини
юритиш
билан
боғлиқ
харажатлар
ишни
кўриш
билан
боғлиқ
суд
харажатлари
ва
чиқимлар
ташкил
этади
7
.
Россия
Федерацияси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
88-
моддасига
кўра
,
суд
харажатлари
1
Власов
А
.
А
.
Гражданское
процессуальное
право
.
Учебник
.
Москва
, 2003. –
С
.83.
2
Шорахметов
Ш
.
Ш
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи
. –
Тошкент
:
Адолат
. 2001. -105
б
.
3
Власов
А
.
А
.
Гражданское
процессуальное
право
.
Учебник
.
Москва
, 2003. –
С
.83.
4
Гражданское
процессуальное
право
:
Учебник
/
С
.
А
.
Алехина
,
В
.
В
.
Блажеев
и
др
.;
Под
ред
.
М
.
С
.
Шакарян
. -
М
.:
ТК
Велби
,
Изд
-
во
Проспект
, 2004. -
С
.151. — 584
с
.
5
Мамасиддиқов
М
.
М
.
Фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи
.
Умумий
қисм
.
Дарслик
. –
Тошкент
.:
ТДЮИ
нашриёти
. 2010. -225
б
.
6
Гражданский
процессуальный
кодекс
Республики
Беларусь
.
http://www.pravo.kulichki.ru /vip/gpk/index.htm.
7
Гражданский
процессуальный
кодекс
Республики
Латвия
.
ГПК
Латвия
.
давлат
божи
ва
ишни
кўриш
билан
боғлиқ
чиқимлардан
иборат
8
.
Арманистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
68-
моддасига
кўра
,
суд
харажатларини
давлат
божи
ва
ишни
кўриш
билан
боғлиқ
харажатлар
ташкил
этади
9
.
Озобайжон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
107-
модасига
кўра
,
суд
харажатларини
давлат
божи
ва
ишни
кўриш
билан
боғлиқ
харажатлар
ташкил
этади
10
.
Юқоридагилардан
кўриниб
турибдики
,
суд
харажатлари
турлари
деярли
барча
давлатларда
бир
хил
.
Шунинг
учун
юридик
адабиётларда
суд
харажатлари
турлари
бўйича
ҳуқуқшунос
олимларнинг
билдирган
фикр
ва
мулохазалари
ҳамда
Ҳамдўстлик
давлатлари
фуқаролик
процессуал
қонунчилиги
,
миллий
фуқаролик
процессуал
қонунчилигидан
келиб
чиқиб
,
суд
харажатлари
турларини
давлат
божи
ва
ишни
кўриш
билан
боғлиқ
чиқимларга
ажратиш
мақсадга
мувофиқ
.
Ўзбекистон
Республикаси
Солиқ
кодексининг
326-
моддасига
кўра
,
давлат
божи
деганда
,
юридик
аҳамиятта
молик
ҳаракатларни
амалга
оширганлик
ва
(
ёки
)
бундай
ҳаракатлар
учун
ваколатли
муассасалар
ва
(
ёки
)
мансабдор
шахслар
томонидан
ҳужжатлар
берганлик
учун
олинадиган
мажбурий
тўлов
тушунилади
.
Юридик
адабиётларда
давлат
божи
бу
фуқаролик
ишини
кўриш
ва
ҳал
қилиш
учун
давлат
фойдасига
тўланадиган
пул
ҳисобланиши
тўғрисида
фикрлар
билдирилган
11
.
А
.
А
Власов
фикрича
,
фуқаролик
суд
ишларини
юритишда
давлат
божи
аризачи
томонидан
федерал
бюджетга
процессуал
ҳаракатларни
амлаг
оширишга
қадар
тўланадиган
норматив
тарзда
аниқ
белгиланган
пул
суммаси
ҳисобланади
12
.
Ҳуқуқшунос
олим
Ш
.
Ш
.
Шорахметов
фикрича
,
суд
харажатларини
бир
қисмини
давлат
божи
ташкил
этади
.
Бу
божлар
судлар
томонидан
фуқаролик
ишини
юргизилиши
муносабати
билан
қилинадиган
харажатлар
учун
олинадиган
ҳақ
бўлиб
кўрилади
.
Давлат
божининг
миқдори
қонун
билан
белгиланган
бўлиб
,
қоида
бўйича
даъво
қиймати
,
яъни
даъвогарнинг
мулкий
манфаатининг
пул
билан
ифодаланган
суммаси
миқдорига
боғлиқ
бўлади
.
Суд
орқали
талаб
қилинадиган
пул
ёки
мулк
қиймати
қанча
кўп
бўлса
,
олинадиган
давлат
божи
ҳам
шунга
яраша
ошиқроқ
белгиланади
13
.
Юқоридаги
ҳуқуқшунос
олимларнинг
фикрига
қўшилган
ҳолда
айтиш
мумкинки
,
фуқаролик
процессида
давлат
божи
бу
-
фуқаролик
судлари
томонидан
кўриб
ҳал
этиладиган
фуқаролик
ишлари
бўйича
ёки
бундай
ишлар
,
ҳаракатлар
учун
суд
8
Гражданский
процессуальный
кодекс
Российской
Федера
-
ции
http://www.consultant.ru /popular/gpkrf/.
9
Гражданский
процессуальный
кодекс
Республики
Армения
.
http://www.jguard.ru/images/ attaches /230/GPK_ Armenia.txt.
10
Гражданский
процессуальный
кодекс
Азербайджанской
Республики
. http://qanun.narod.ru /codes.html.
11
Гражданское
процессуальное
право
:
Учебник
/
С
.
А
.
Алехина
,
В
.
В
.
Блажеев
и
др
.;
Под
ред
.
М
.
С
.
Шакарян
. -
М
.:
ТК
Велби
,
Изд
-
во
Проспект
, 2004.
С
.152.
12
Власов
А
.
А
.
Гражданское
процессуальное
право
.
Учебник
.
Москва
, 2003. –
С
.83.
13
Шорахметов
Ш
.
Ш
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи
. –
Тошкент
:
Адолат
. 2001. -107
б
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
9
томонидан
чиқарилган
ҳужжатлар
берганлик
учун
тўланадиган
мажбурий
тўловдир
.
Давлат
божи
судларга
тақдим
этиладиган
даъво
аризалари
,
органлар
ва
мансабдор
шахсларнинг
хатти
-
ҳаракатлари
(
қарорлари
)
устидан
шикоятлар
,
алоҳида
тартибда
юритиладиган
ишлар
бўйича
аризалар
,
судларнинг
ҳал
қилув
қарорлари
устидан
апелляция
,
кассация
тартибида
шикоятлар
ва
назорат
тартибида
протест
келтириш
тўғрисида
аризалар
,
ҳакамлик
судининг
ҳал
қилув
қарорларини
бекор
қилиш
тўғрисида
аризалар
,
ҳакамлик
судининг
ҳал
қилув
қарорларини
мажбурий
ижро
этиш
учун
ижро
варақаси
бериш
тўғрисида
аризалар
берганлик
учун
,
шунингдек
судлар
томонидан
ҳужжатларнинг
нусхалари
берилганлиги
учун
қонун
ҳужжатларида
белгиланган
тартибда
ва
миқдорда
ундирилади
(
ФПКнинг
104-
моддаси
).
Беларусь
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
115-
моддасига
кўра
,
давлат
божи
судга
бериладиган
даъво
аризаларидан
,
ариза
ва
шикоятлардан
,
суд
қарорлари
устидан
берилган
кассация
ва
назорат
шикоятларидан
,
шунингдек
судлар
томонидан
ҳужжатларнинг
нусхалари
берилганлиги
учун
ундирилади
1
.
Латвия
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
34-
моддасига
кўра
,
судга
тақдим
этилдиган
ҳар
бир
даъво
аризаларидан
-
дастлабки
ёки
қарши
даъво
,
низо
предметига
нисбатан
мустақил
талаб
билан
арз
қилувчи
учинчи
шахсларнинг
аризалари
,
алоҳида
тартибда
кўриладиган
ишлар
бўйича
аризалар
,
шунингдек
,
бошқа
кўриб
чиқиладиган
аризалар
учун
тўланади
.
Латвия
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
33-
моддасига
кўра
,
суд
чиқимлари
давлат
божи
ва
канцелярия
божидан
иборат
.
Латвия
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
38-
моддасига
кўра
,
канцелярия
давлат
божи
қуйидагича
тўланади
:
1)
ишга
оид
ҳужжатлардан
нусхалар
,
шунингдек
суднинг
ҳал
қилув
қарори
,
ажрим
ёки
қароридан
қайта
олганда
- 2
лат
;
2)
маълумот
олганлик
учун
- 0,50
лат
;
3)
ижро
варақасини
дубликатини
олганлик
учун
-5
лат
;
4)
агар
ушбу
қарор
бошқа
чет
давлат
ташкилотларига
юбориладиган
бўлса
,
суд
қарорини
қонуний
кучга
кирганлигини
тасдиқлаганлик
учун
- 3
лат
;
5)
гувоҳни
чақирганлик
учун
- 1
лат
ҳар
бир
шахсга
;
Канцелярия
давлат
божи
Адлия
вазирлигининг
махсус
бюджет
хисобига
ўтказилади
2
.
Арманистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
70-
моддасига
кўра
,
давлат
божи
даъво
аризалари
,
низо
предметига
нисбатан
мустақил
талаб
билан
арз
қилувчи
учинчи
шахсларнинг
аризалари
,
юридик
аҳамиятга
эга
бўлган
фактларни
белгилаш
тўғрисидаги
аризалар
,
тақдим
этувчига
берилган
қимматли
қоғозлар
ёки
ордер
йўқотилган
тақдирда
уларга
бўлган
ҳуқуқни
тиклаш
тўғрисидаги
аризалар
,
юридик
шахслар
ва
1
Гражданский
процессуальный
кодекс
Республики
Беларусь
.
http://www.pravo.kulichki.ru /vip/gpk/index.htm.
2
Гражданский
процессуальный
кодекс
Республики
Латвия
.
ГПК
Латвия
.
фуқароларни
банкрот
деб
топиш
тўғрисидаги
аризалар
,
ҳакамлик
судининг
ҳал
қилув
қарорларини
мажбурий
ижро
этиш
учун
ижро
варақаси
бериш
тўғрисида
аризалар
,
суд
ажаримлари
ва
ҳал
қилув
қарорлари
устидан
берилдиган
апелляция
ва
кассация
протестлари
бўйича
тўланади
3
.
Юқоридагилардан
кўриниб
турибдики
,
ҳар
бир
давлатларнинг
фуқаролик
процессуал
қонунчилигида
давлат
божи
ундириш
асослари
бир
-
бирига
ўхшаш
ҳисобланади
.
Ўзбекистон
Республикасида
фуқаролик
ишлари
бўйича
давлат
божини
тўлаш
билан
боғлиқ
муносабатлар
Ўзбекистон
Республикаси
Солиқ
кодексининг
XVII-
бўлими
,
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
ўнинчи
боби
,
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
1994
йил
3
ноябрдаги
533-
сонли
“
Давлат
божи
ставкалари
тўғрисида
”
ги
ва
1993
йил
19
августдаги
423-
сонли
“
Хорижий
валютадаги
давлат
божлари
,
йиғимлар
ва
солиқ
бўлмаган
бошқа
тўловлар
ставкалари
тўғрисида
”
ги
қарорлари
билан
тартибга
солинади
4
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
процессуал
кодекси
ва
Вазирлар
Маҳкамасининг
1994
йил
3
ноябрдаги
533-
сонли
“
Давлат
божи
ставкалари
тўғрисида
”
ги
қароридан
келиб
чиқиб
,
давлат
божини
оддий
ва
пропорционал
давлат
божига
ажратиш
мумкин
.
Оддий
(
қатъий
)
давлат
божи
қатъий
суммаларда
(
тийинларда
)
қонун
ҳужжатларида
белгиланган
бўлади
.
Хусусан
,
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
1994
йил
3
ноябрдаги
“
Давлат
божи
ставкалари
тўғрисида
”
ги
533-
сонли
қарорида
айрим
фуқаролик
ишлари
бўйича
судга
мурожаат
қилганда
қатъий
суммада
тўланиши
лозим
бўлган
давлат
божи
белгиланган
(
масалан
,
никоҳдан
ажратиш
тўғрисида
судга
бериладиган
даъво
аризалар
учун
биринчи
маротаба
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
50%
миқдорида
,
такроран
никоҳдан
ажратиш
тўғрисида
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
120%
миқдорида
давлат
божи
тўланади
).
Пропорционал
давлат
божи
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
1994
йил
3
ноябрдаги
“
Давлат
божи
ставкалари
тўғрисида
”
ги
533-
сонли
қарорига
кўра
қуйидагича
тўланади
:
даъво
аризаларидан
–
даъво
баҳоси
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
20
бараваригача
бўлганда
–
даъво
баҳосининг
5
фоизи
миқдорида
;
даъво
баҳоси
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
20
дан
40
бараваригача
бўлганда
–
даъво
баҳосининг
10
фоизи
миқдорида
;
даъво
баҳоси
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
40
дан
80
бараваригача
бўлганда
–
даъво
баҳосининг
15
фоизи
миқдорида
;
даъво
баҳоси
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
80
бараваридан
кўп
бўлганда
–
даъво
баҳосининг
20
фоизи
миқдорида
5
.
3
Гражданский
процессуальный
кодекс
Республики
Армения
.
http://www.jguard.ru/images/ attaches /230/GPK_ Armenia.txt.
4
Ўзбекистон
Республикасининг
Солиқ
кодекси
// "
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
", 2007
йил
, 52-
сон
,
(I).;
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
процессуал
кодекси
.
Расмий
нашр
. –
Тошкент
:
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлиги
. 2011.
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
“
Давлат
божи
ставкалари
ҳақида
”
ги
Қарори
. //
Ўзбекистон
Республикаси
Ҳукумати
қарорлари
тўплами
", 1994
й
., 11-
сон
, 49-
модда
.
5
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
“
Давлат
божи
ставкалари
ҳақида
”
ги
Қарори
.
//
Ўзбекистон
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
10
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
2009
йил
24
ноябрдаги
“
Фуқаролик
ишлари
бўйича
суд
харажатларини
ундириш
амалиёти
тўғрисида
”
ги
14-
сонли
Қарорининг
5-
бандида
белгиланишича
,
давлат
божи
нақд
пул
ёки
нақд
пулсиз
шаклда
тўланади
.
Давлат
божи
нақд
пулсиз
шаклда
тўланганлиги
факти
банкнинг
тўлов
қабул
қилинганлиги
тўғрисидаги
белгиси
бўлган
тўлов
топшириқномаси
билан
тасдиқланиши
шарт
.
Давлат
божи
нақд
пул
шаклида
тўланганлиги
факти
банк
томонидан
тўловчига
бериладиган
белгиланган
шаклдаги
квитанция
билан
ёки
Ўзбекистон
Республикаси
Молия
Вазирлиги
ва
Ўзбекистон
Республикаси
Давлат
Солиқ
қўмитаси
белгилаган
шаклда
давлат
божини
қабул
қилган
ташкилот
ёки
мансабдор
шахс
томонидан
тўловчига
бериладиган
квитанция
билан
тасдиқланиши
керак
.
Судга
мулкий
низо
бўйича
даъво
баҳоси
чет
эл
валютасида
кўрсатилган
даъво
аризаси
берилганда
,
давлат
божи
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамаси
томонидан
белгиланган
ставкалар
ва
тартибда
чет
эл
валютасида
ундирилади
.
Агар
муайян
судда
кўрилиши
керак
бўлган
бир
неча
аризалар
бўйича
давлат
божи
бир
тўлов
топшириқномаси
билан
тўланган
бўлса
,
тўлов
топшириқномаси
ишлардан
бирига
илова
қилинади
.
Қолган
ишларга
судья
томонидан
тўлов
топшириқномаси
санаси
ва
рақами
кўрсатилган
ҳамда
тўлов
топшириқномаси
қўшиб
қўйилган
ишга
ҳавола
қилинган
ҳолда
давлат
божи
тўланганлиги
тўғрисида
,
белги
қўйилади
(
маълумотнома
тузилади
)
1
.
Шунингдек
,
мазкур
Олий
суд
Пленуми
қарорида
бир
вақтнинг
ўзида
мулкий
ва
номулкий
характерга
эга
бўлган
мустақил
талаблардан
иборат
бўлган
аризалардан
давлат
божи
ҳар
бир
талаб
бўйича
алоҳида
,
мулкий
ва
номулкий
характердаги
аризалар
учун
белгиланган
тегишли
ставкалар
бўйича
ундирилади
.
Масалан
,
никоҳдан
ажратиш
ва
мол
-
мулкни
бўлиш
ҳақидаги
талаб
битта
даъво
аризасида
қўйилганда
ёки
битта
ишга
бирлаштирилганда
,
давлат
божи
ҳар
бир
талаб
бўйича
алоҳида
ундирилади
,
деб
кўрсатилган
2
.
Бироқ
,
фуқаролик
ишлари
бўйича
судларда
айрим
ҳолатларда
давлат
божи
ундиришда
хатоликларга
йўл
қўйилмоқда
.
Масалан
,
Ахмеджанова
судда
Джафаров
ва
Бозороваларга
нисбатан
даъво
билан
мурожаат
этиб
,
улар
Сатторов
кўчаси
, 81-
уйни
алдов
йўли
билан
сотганликлари
натижасида
етказилган
1.060.479
сўмлик
моддий
ва
3.000.000
сўмлик
маънавий
зарарни
ундириб
беришни
сўраган
.
Суднинг
ҳал
қилув
қарори
билан
даъво
қисмон
қаноатлантирилиб
,
Джафаров
ва
Бозоровалардан
Ахмеджанова
фойдасига
солидар
тартибда
1.060.479
сўм
моддий
, 500.000
сўм
маънавий
зарар
ва
давлат
Республикаси
Ҳукумати
қарорлари
тўплами
", 1994
й
., 11-
сон
,
49-
модда
.
1
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
2009
йил
24
ноябрдаги
“
Фуқаролик
ишлари
бўйича
суд
харажатларини
ундириш
амалиёти
тўғрисида
”
ги
14-
сонли
Қарори
. //
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
судининг
Ахбротномаси
.
2009. 6-
сон
.
2
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
2009
йил
24
ноябрдаги
“
Фуқаролик
ишлари
бўйича
суд
харажатларини
ундириш
амалиёти
тўғрисида
”
ги
14-
сонли
Қарори
. //
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
судининг
Ахбротномаси
.
2009. 6-
сон
.
фойдасига
312.095
сўм
80
тийин
давлат
божи
ундирилган
.
Апелляция
инстанцияси
судининг
ажрими
билан
ҳал
қилув
қарори
ўзгаришсиз
қолдирилган
.
Олий
суд
фуқаролик
ишлари
бўйича
судлов
ҳайъатининг
ажрими
билан
суд
қарорларининг
давлат
божига
оид
қисми
ўзгартирилиб
,
Джафаров
ва
Бозоровалардан
давлат
фойдасига
ундирилган
давлат
божи
миқдори
213.799
сўмга
камайтирилди
.
Иш
ҳолатларидан
кўриниб
турибдики
,
суд
давлат
божи
ундирилиши
лозим
бўлган
суммани
аниқлашда
хатоликка
йўл
қўйган
,
яъни
моддий
ва
маънавий
зарар
учун
ундирилган
суммаларни
қўшиб
(1.060.479
сўм
+
500.000
сўм
),
сўнгра
умумий
суммадан
келиб
чиққан
ҳолда
бож
ставкасини
белгилаган
.
Олий
суд
Пленуми
қарори
талабига
кўра
мазкур
иш
бўйича
давлат
божи
аввал
мулкий
даъво
учун
белгиланган
бож
ставкаси
(1.060.479
сўмнинг
20
фоизи
)
ни
,
сўнгра
эса
,
номулкий
даъво
учун
белгиланган
бож
ставкаси
(
энг
кам
иш
ҳақининг
50
фоизи
)
ни
аниқлаб
,
уларни
қўшиш
орқали
белгиланиши
лозим
эди
3
.
Юқорида
келтирилган
мисолда
кўриниб
турибдики
,
суд
мулкий
ва
номулкий
талабни
қўшган
ҳолда
давлат
божи
ундириб
,
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
1994
йил
3
ноябрдаги
"
Давлат
божи
ставкалари
ҳақида
"
ги
533-
сонли
қарори
ва
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
2009
йил
24
ноябрдаги
“
Фуқаролик
ишлари
бўйича
суд
харажатларини
ундириш
амалиёти
тўғрисида
”
ги
14-
сонли
қарори
талабларини
қўпол
равишда
бузган
.
Номулкий
характердаги
фуқаролик
ишлари
бўйича
давлат
божи
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
1994
йил
3
ноябрдаги
"
Давлат
божи
ставкалари
ҳақида
"
ги
533-
сонли
қарорининг
1-
қисми
“
д
”
бандида
кўрсатилишича
,
энг
кам
иш
ҳақининг
50
фоизи
миқдорида
давлат
божи
ундирилади
.
Аммо
,
айрим
ҳолатларда
суд
амалиётида
маънавий
зарарни
ундириш
тўғрисидаги
ишлар
бўйича
давлат
божи
ундиришда
хатоликларга
йўл
қўйилмоқда
.
Масалан
,
Норбоев
судга
Мансуровга
нисбатан
даъво
билан
мурожаат
қилиб
, 500.000
сўм
маънавий
зарар
ундиришни
сўраган
.
Суд
даъвони
қисман
қаноатлантириб
,
Мансуровдан
Норбоев
фойдасига
маънавий
зарар
учун
250.000
сўм
ва
давлат
фойдасига
95.384
сўм
миқдорида
давлат
божи
ундирган
.
Фуқаролик
ишлари
бўйича
Тошкент
вилоят
суди
ишни
апелляция
тартибида
кўриб
,
ҳал
қилув
қарорини
ўзгаришсиз
қолдирган
.
Вилоят
суди
раёсати
қарори
билан
суд
қарорларининг
давлат
божига
оид
қисми
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
50
фоизи
миқдорида
белгилаб
ўзгартирилган
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
2000
йил
28
апрелдаги
“
Маънавий
зарарни
қоплаш
ҳақидаги
қонунларни
қўллашнинг
айрим
масалалари
тўғрисида
”
ги
қарорининг
16-
бандига
кўра
,
суд
маънавий
ва
жисмоний
азобларни
қоплаш
ҳақидаги
даъво
аризаларни
қабул
қилиш
ва
ишларни
кўришда
,
маънавий
зарар
пул
билан
қоплансада
,
номулкий
зарар
эканлигини
ҳисобга
олиши
лозим
.
Мазкур
тушунтиришни
инобатга
олган
ҳолда
Ўзбекистон
3
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Суд
амалиёти
.
№
2,
2002. –
Б
. 6-7.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
11
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
1994
йил
3
ноябрдаги
“
Давлат
божи
ставкалари
ҳақида
”
ги
533-
сонли
қарори
1-
қисмининг
“
д
”
бандига
биноан
,
мулкка
оид
бўлмаган
турдаги
даъво
аризалари
учун
белгиланган
миқдорда
давлат
божи
ундирилиши
лозим
.
Раёсат
қарорида
кўрсатилганидек
,
суд
давлат
божи
миқдорини
белгилашда
маънавий
зарарнинг
умумий
миқдори
(250.000
сўм
)
дан
келиб
чиқиб
,
хатоликка
йўл
қўйган
1
.
Фикримизча
,
бу
борада
хато
камчиликларга
йўл
қўйган
судьяларга
нисбатан
процессуал
чоралар
кучайтирилса
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
.
Процессуал
чораларни
кучайтирилиши
,
ўз
навбатида
судьяларга
суд
харажатларини
ҳал
этиш
билан
боғлиқ
масалага
масъулият
билан
ёндашишга
,
фуқаролик
суд
ишларини
юритишда
суд
харажатларини
тўғри
ундирилишига
эришишга
,
бу
борадаги
фуқаролик
процессуал
қонунчилиги
ва
бошқа
қонун
ҳужжатларини
бузилишини
олдини
олишга
олиб
келади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
214-
моддасига
кўра
,
ҳал
қилув
қарорининг
хулоса
қисмида
суд
харажатларини
тақсимланмаслиги
,
қўшимча
ҳал
қилув
қарори
чиқарилишига
олиб
келса
,
давлат
божини
тўланмаслиги
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
154-
моддасига
кўра
,
аризани
ҳаракатсиз
қолдириш
тўғрисида
ажрим
чиқарилишига
олиб
келади
.
Бироқ
,
буйруқ
тартибида
иш
юритишда
ушбу
масала
бошқачароқ
ҳал
этилади
.
Агар
ариза
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
238
3
-
моддаси
талабларига
жавоб
бермаса
ёки
давлат
божи
тўланмаган
бўлса
,
судья
суд
буйруғини
чиқариш
ҳақидаги
аризани
қабул
қилиб
,
ўз
ажрими
билан
ундирувчига
камчиликларни
бартараф
этиш
ёхуд
давлат
божини
тўлаш
учун
кўпи
билан
уч
кун
муҳлат
бериши
мумкин
.
Ундирувчи
белгиланган
муддатда
камчиликларни
бартараф
этса
,
давлат
божини
тўласа
,
ариза
судга
дастлаб
тақдим
этилган
кундан
қабул
қилинган
ҳисобланади
.
Акс
ҳолда
,
судья
қонун
талабига
мувофиқ
аризани
қабул
қилишни
рад
этиш
тўғрисида
ажрим
чиқаради
2
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
109-
моддасига
кўра
,
ишни
кўриш
билан
боғлиқ
бўлган
чиқимларга
қуйидагилар
киради
:
1)
гувоҳлар
,
экспертлар
,
мутахассислар
,
таржимонларга
тўланиши
лозим
бўлган
суммалар
;
2)
жойга
бориб
кўздан
кечириш
билан
боғлиқ
бўлган
харажатлар
;
3)
ФПКнинг
140-
моддасида
назарда
тутилган
ҳолларда
,
жавобгарни
қидириш
учун
қилинган
харажатлар
;
4)
суднинг
ҳал
қилув
қарорини
ижро
этиш
билан
боғлиқ
харажатлар
.
Бу
бўйича
бошқа
давлатларнинг
фуқаролик
процессуал
қонунчилигини
ўрганадиган
бўлсак
,
уларда
ишни
кўриш
билан
боғлиқ
чиқимларнинг
турлари
турлича
таснифланади
.
Жумладан
,
Беларусь
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
116-
1
Ахборот
қидирув
тизими
НОРМА
.2012. 44
ф
-9-
сонли
қарор
.
2
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
2006
йил
3
февралдаги
“
Буйруқ
тартибида
иш
юритишни
тартибга
солувчи
қонун
нормаларини
қўллашнинг
айрим
масалалари
тўғрисида
”
ги
4-
сонли
қарори
//
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Ахборотномаси
, 2006.1-
сон
.
моддасига
кўра
,
ишни
кўриш
билан
боғлиқ
чиқимларга
қуйидагилар
киради
:
1)
гувоҳлар
,
экспертлар
,
мутахассислар
,
таржимонларга
тўланиши
лозим
бўлган
суммалар
;
2)
жойга
бориб
кўздан
кечириш
билан
боғлиқ
бўлган
харажатлар
;
3)
ушбу
Кодекс
ва
бошқа
қонунда
назарда
тутилган
ҳолларда
,
жавобгарни
қидириш
учун
қилинган
харажатлар
;
4)
суднинг
ҳал
қилув
қарорини
ижро
этиш
ва
почта
ҳаражатлари
билан
боғлиқ
харажатлар
;
5)
тарафлар
ва
учинчи
шахсларни
йўл
кира
ва
яшаш
учун
кетган
харажатлари
;
6)
вакил
ёрдами
учун
кетган
харажатлар
;
7)
тарафларни
иш
вақтини
йўқотганлиги
учун
компенсация
;
8)
суд
томонидан
қилинган
бошқа
харажатлар
3
.
Россия
Федерацияси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
94-
моддасига
кўра
,
ишни
кўриш
билан
боғлиқ
чиқимлар
қуйидагилар
:
1)
гувоҳлар
,
экспертлар
,
мутахассислар
,
таржимонларга
тўланиши
лозим
бўлган
суммалар
;
2)
агар
Россия
Федерацияси
халқаро
хужжатларда
бошқача
ҳолат
кўрсатилмаган
бўлса
,
чет
эл
фуқаролари
ва
фуқаролиги
бўлмаган
шахсларга
таржимонни
хизмат
кўрсатганлик
учун
харажатлар
;
3)
тарафлар
ва
учинчи
шахсларни
суд
билан
боғлиқ
йўл
кира
ва
яшаш
учун
кетган
харажатлари
;
4)
вакил
ёрдами
учун
кетган
харажатлар
;
5)
жойга
бориб
кўздан
кечириш
билан
боғлиқ
бўлган
харажатлар
;
6)
ушбу
Кодекснинг
99-
моддасида
назарда
тутилган
ҳолларда
,
вақтни
йўқотганлик
учун
компенсация
;
7)
ишни
кўриш
билан
боғлиқ
тарафларга
қилинган
почта
харажатлари
;
8)
суд
томонидан
тан
олинган
бошқа
харажатлар
4
.
Арманистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
68-
моддасига
кўра
,
ишни
кўриш
билан
боғлиқ
чиқимлар
:
экспертга
тўланадиган
суммалар
,
гувоҳни
чақириш
,
далилни
жойда
кўздан
кечириш
ва
бошқа
ишни
юритиш
билан
боғлиқ
харажатлар
ташкил
этади
5
.
Озорбайжон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
115-
моддасига
кўра
,
ишни
кўриш
билан
боғлиқ
харажатларга
қуйидагилар
киради
:
115.1.1.
гувоҳлар
,
экспертлар
,
мутахассислар
,
таржимонларга
тўланиши
лозим
бўлган
суммалар
;
115.1.2.
жойга
бориб
кўздан
кечириш
билан
боғлиқ
бўлган
харажатлар
;
115.1.3.
тарафларни
судга
чақириш
билан
боғлиқ
харажатлар
;
115.1.4.
тарафлар
ва
учинчи
шахсларни
суд
билан
боғлиқ
йўл
кира
ва
яшаш
учун
кетган
харажатлари
;
115.1.5.
вакил
ёрдами
учун
тўланадиган
харажатлар
;
115.1.6.
адвокат
ёрдами
учун
тўланадиган
харажатлар
;
3
Гражданский
процессуальный
кодекс
Республики
Беларусь
.
http://www.pravo.kulichki.ru /vip/gpk/index.htm.
4
Гражданский
процессуальный
кодекс
Российской
Федера
-
ции
http://www.consultant.ru /popular/gpkrf/
5
Гражданский
процессуальный
кодекс
Республики
Армения
.
http://www.jguard.ru/images/attaches/230/GPK_Armenia.txt.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
12
115.1.7.
жавобгарни
қидириш
учун
кетган
харажатлар
;
115.1.8.
ҳал
қилув
қарорини
ижро
қилиш
билан
боғлиқ
харажатлар
;
115.1.9.
суд
томонидан
ҳисобланган
бошқа
харажатлари
1
.
Юқоридаги
давлатларнинг
фуқаролик
процессуал
қонунчилигида
белгиланган
ҳолатлардан
келиб
чиқиб
,
ишни
кўриш
билан
боғлиқ
чиқимларни
турларини
кенгайтириш
мақсадида
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
109–
моддасига
,
чет
эл
фуқаролари
ва
фуқаролиги
бўлмаган
шахсларга
таржимонни
хизмат
кўрсатганлик
учун
харажатлар
,
тарафларни
судга
чақириш
билан
боғлиқ
харажатлар
,
даъвони
таъминлаш
билан
боғлиқ
харажатлар
,
даъво
аризалари
нусхалари
,
суд
чақирув
қоғозлари
олиш
ва
етказиш
билан
боғлиқ
харажатлар
,
почта
харажатлари
,
тарафларни
иш
вақтини
йўқотганлиги
учун
компенсация
каби
ишни
кўриш
билан
боғлиқ
харажатлар
киритилса
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
.
Хулоса
қилиб
айтганда
фуқаролик
процессида
суд
харажатларини
тўғри
ундирилиши
ишда
иштирок
этувчи
шахсларнинг
мулкий
ҳуқуқларини
самарали
ҳимоя
қилинишига
,
суд
қарорларини
юқори
судлар
томонидан
бекор
қилиниши
ва
иш
бўйича
қўшимча
ҳал
қилув
қарори
чиқарилишини
олдини
олишга
хизмат
қилади
.
1
Гражданский
процессуальный
кодекс
Азербайджанской
Республики
. http://qanun.narod.ru /codes.html.
М
.
М
.
Ашурова
тадқиқотчи
ОИЛА
ҲУҚУҚИ
СУБЪЕКТЛАРИ
:
ҲУҚУҚИЙ
-
ФАЛСАФИЙ
ТАҲЛИЛ
Оила
жамиятнинг
тўртта
асосий
қисмларидан
бири
–
социал
борлиқ
тизимида
жойлашган
. ”
Оила
, –
дейди
С
.
А
.
Муратова
, –
бу
кишиларнинг
қон
-
қардошлик
ёки
бошқа
уларга
тенглаштирилган
алоқалари
,
шунингдек
,
ўзаро
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
асосида
бирлашган
кишиларнинг
кичик
социал
гуруҳидир
”
2
.
Инсон
оиласи
ҳам
ўзига
хос
муносабатлар
мажмуидан
иборатдир
.
Бу
ижтимоий
муносабатларни
юридик
тартибга
солиш
эса
оила
кодекси
каби
қонун
ва
қонуности
хужжатларининг
функционал
вазифаларидир
.
Агар
оила
маданий
ҳодиса
сифатида
социал
борлиқнинг
биринчи
субстанционал
таркибий
қисми
–
инсон
ва
унинг
бирликлари
тизимида
жойлашган
бўлса
,
оила
ҳуқуқи
ҳам
объектив
ижтимоий
муносабат
сифатида
худди
шу
тизимда
жойлашгандир
.
Аммо
оила
ҳуқуқини
акс
эттирган
юридик
нормалар
,
хусусан
Ўзбекистон
Республикасининг
Оила
кодекси
эса
сиёсий
ва
ҳуқуқий
борлиқнинг
ядроси
–
жамият
ҳуқуқий
маданияти
тизимидан
ўрин
олган
.
Оила
кишиларнинг
микробирлиги
сифатида
оила
ҳуқуқига
оид
юридик
қонунлар
ва
оила
ҳуқуқи
фанининг
ҳам
акс
эттириш
объекти
ҳисобланади
.
Оила
якка
ва
жам
оилалардан
иборатдир
.
Якка
оиланинг
биринчи
шакли
эр
ва
хотиндан
иборат
оиладир
.
Якка
оиланинг
иккинчи
шакли
ота
-
она
ва
фарзандлардан
ташкил
топган
оиладир
.
Оиланинг
жам
шакли
эса
ота
-
она
ва
уларнинг
оилалик
фарзандларини
,
бува
,
буви
,
невара
ва
чевараларни
ўз
ичига
олади
.
Ва
оддий
ва
жам
оилаларда
эр
-
хотин
,
қайнота
ва
қайнона
,
ёхуд
бошқа
қариндошларни
ўз
ичига
олувчи
оилалар
ҳам
учрайди
3
,
аммо
оила
ҳуқуқи
объектив
ижтимоий
муносабатларни
ифодаловчи
муайян
ҳуқуқий
нормалар
мажмуасидан
иборат
яхлит
ҳуқуқий
институт
ва
бир
бутун
синергетик
маданий
ҳодиса
сифатидаги
оила
институтига
нисбатан
иккиламчи
(
акс
эттирилувчи
)
мустақил
ҳодиса
сифатида
ўз
субстанционал
бирлиги
ва
қонуниятларига
ҳам
эгадир
.
Бу
масала
ҳуқуқий
-
фалсафий
муаммодир
.
Оила
ҳуқуқининг
система
ташкил
этувчи
субстанционал
компонентлари
туркуми
қуйидагилардан
иборат
:
оила
ҳуқуқининг
субъектлари
,
оила
ҳуқуқига
бўлган
эҳтиёжлар
,
оила
ҳуқуқи
онги
,
жумладан
,
оила
ҳуқуқи
фани
,
оила
ҳуқуқи
ижодкорлиги
,
оила
ҳуқуқи
ижодкорлиги
натижалари
ва
оила
ҳуқуқига
оид
натижаларнинг
амалга
оширилиши
.
Бу
субстанционал
компонентлардан
биринчи
,
иккинчи
,
учинчи
ва
тўртинчилари
оила
ҳуқуқининг
система
сифатида
юзага
келишининг
биринчи
қисми
ва
босқичи
ҳисобланади
.
Бешинчи
субстанционал
компонент
эса
иккинчи
қисм
ва
босқич
ва
олтинчи
субстанционал
компонент
учинчи
қисм
ва
босқич
ҳисобланадилар
.
2
Муратова
С
.
А
.
Семейное
право
.
Учебник
. 4-
е
издание
. –
М
.:
Закон
и
право
, 2009. –
С
. 36.
3
Қаранг
:
Тоштемиров
У
.
Социалистик
оила
. –
Т
.:
Ўзбекистон
,
1977. –
Б
.22–23.
