ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
66
Д
.
Умархонова
ТДЮИ
аспиранти
ЖИНОЯТ
СОДИР
ҚИЛГАН
ШАХСЛАРНИ
ЭКСТРАДИЦИЯ
ҚИЛИШНИНГ
ХАЛҚАРО
-
ҲУҚУҚИЙ
АСОСЛАРИ
Жиноят
содир
қилган
шахсларни
экстрадиция
қилиш
халқаро
-
ҳуқуқий
институт
эканлигини
инобатга
оладиган
бўлсак
,
халқаро
ҳуқуқнинг
ушбу
институти
таянадиган
халқаро
-
ҳуқуқий
асосларига
алоҳида
тўхталиб
ўтиш
зарур
.
Зотан
,
халқаро
ҳамжамиятнинг
экстрадиция
институти
ҳуқуқий
асосларини
шакллан
-
тириш
масаласига
алоҳида
аҳамият
қаратаётганлиги
бежиз
эмас
.
Қайд
этиш
жоизки
,
жиноятчиларни
тутиб
бериш
ва
жиноят
ишлари
бўйича
ҳуқуқий
ёрдам
кўрсатиш
борасида
қатор
конвенция
ҳамда
икки
то
-
монлама
шартномалар
амал
қилиб
келмоқда
1
.
Умуман
олганда
жиноят
содир
қилган
шахслар
-
ни
экстрадиция
қилишнинг
халқаро
-
ҳуқуқий
асослари
-
ни
ўрганишни
осонлаштириш
ҳамда
ушбу
масалани
атрофлича
тадқиқ
этиш
мақсадида
уни
бир
неча
гуруҳларга
бўлиб
ўрганиш
мақсадга
мувофиқ
.
Биринчи
гуруҳга
жиноят
содир
қилган
шахсларни
экстрадиция
қилишга
оид
қоидаларни
кўзда
тутувчи
халқаро
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
(
конвенция
,
декларация
ва
ш
.
к
.)
мансубдир
.
Хусусан
,
бугунги
кунда
жиноятчини
ушлаб
бериш
масаласи
халқаро
ҳамжамият
учун
хавф
туғдирувчи
жиноятларга
қарши
кураш
тўғрисидаги
қатор
конвенцияларда
,
чунончи
,
Ҳаво
кемаларини
ноқонуний
эгаллаб
олишга
қарши
кураш
(1970
йил
16
декабр
),
Халқаро
ҳимоядан
фойдаланувчи
,
шу
жумла
-
дан
,
дипломатия
ходимларига
қарши
жиноятларнинг
олдини
олиш
ва
жазолаш
(1973
йил
14
декабр
),
Гаров
-
га
олишга
қарши
кураш
(1979
йил
17
декабр
),
Ядровий
ашёларни
жисмоний
муҳофаза
қилиш
(1980
йил
3
март
),
Қийноқ
,
шафқатсиз
,
ғайриинсоний
муомала
ва
жазо
турларини
қўллашга
қарши
(1984
йил
10
декабр
),
БМТ
ва
у
билан
боғлиқ
ходимлар
хавфсизлиги
(1994
йил
9
декабр
),
Бомбали
терроризмга
қарши
кураш
(1997
йил
16
декабр
),
Терроризмни
молиялаштиришга
қарши
кураш
тўғрисидаги
(1999
йил
9
декабр
)
ва
б
.
қ
.
шу
каби
қатор
конвенциялар
шулар
жумласидандир
2
.
Иккинчи
гуруҳга
халқаро
ташкилотлар
томони
-
дан
ишлаб
чиқилган
намунавий
,
тавсиявий
тусдаги
ҳужжатлар
киради
.
Чунончи
,
бунда
БМТ
томонидан
ишлаб
чиқилган
намунавий
ҳужжатларни
эътибордан
четда
қолдирмаслик
зарур
.
Зеро
,
ушбу
ҳужжатлар
миллий
қонунчилик
сиёсатини
шакллантиришда
муҳим
аҳамиятга
эга
.
Хусусан
,
Жиноят
суд
иш
юритуви
соҳасида
ўзаро
ҳуқуқий
ёрдам
тўғрисидаги
Намунавий
шартнома
ҳамда
Тутиб
бериш
тўғрисидаги
Намунавий
шартномалар
шулар
сирасига
мансубдир
.
Масалан
,
1990
йил
14
декабрдаги
Тутиб
бериш
тўғрисидаги
На
-
мунавий
шартномада
тутиб
бериш
мажбурияти
,
экст
-
радиция
қилинишига
сабаб
бўлиши
мумкин
бўлган
жиноятлар
,
экстрадиция
қилишнинг
императив
ва
фа
-
культатив
асослари
каби
тарафлар
шартнома
тузиш
жараёнида
эътибор
қаратишлари
муҳим
бўлган
1
International Criminal Law. A Collection of International and
European Instruments. Sec. rev. ed. / Edited by Van den
C.Wyngaert, G.Stessens, Van Daele. The Hague, 2000.
2
Международно
-
правовые
основы
борьбы
с
терроризмом
:
Сборник
документов
/
Составитель
В
.
С
.
Овчинский
.
М
.:
Ин
-
фра
-
М
, 2003; Bassiouni M.C. International Terrorism: Multilateral
Conventions (1937–2001). New York, 2001.
қоидалар
кўзда
тутилган
.
Бундай
қоидалар
табиийки
,
жиноятчиликка
қарши
кураш
борасида
давлатлараро
ҳамкорлик
самарадорлигини
оширишга
хизмат
қилади
.
Учинчи
гуруҳга
давлатлар
ўртасида
имзолаган
икки
томонлама
ва
кўп
томонлама
шартномаларини
киритишимиз
мумкин
.
Жиноят
ишлари
бўйича
ўзаро
ҳуқуқий
ёрдамни
амалга
оширишда
давлатлараро
икки
томонлама
ва
кўп
томонлама
шартномаларнинг
ўрни
улкан
.
БМТ
Котибиятининг
1970
йилги
маълумотига
биноан
,
бундай
шартномаларнинг
сони
1500
тага
ет
-
ган
3
ва
мунтазам
тўлдирилиб
борилмоқда
.
Кўп
томон
-
лама
шартнома
ва
келишувлар
тузишдан
кўзланган
пировард
мақсад
–
давлатларнинг
географик
яқинлиги
,
иқтисодий
,
сиёсий
ва
маданий
алоқадорлиги
,
стратегик
манфаатларининг
умумийлиги
туфайли
экстрадицияни
амалга
оширишнинг
мақбул
механизмини
ишлаб
чиқишдир
.
Бу
эса
,
ушлаб
бериш
масалалари
бўйича
минтақавий
ва
умумминтақавий
конвенцияларда
ўз
аксини
топади
.
Жумладан
, 1961
йилги
Осиё
Африка
Конвенцияси
, 1962
йилги
экстрадиция
ва
жиноий
иш
-
лар
бўйича
ҳуқуқий
ёрдам
тўғрисидаги
Бенилюкс
Кон
-
венцияси
бўлиб
,
Бельгия
,
Нидерландия
ва
Люксембург
давлатлари
томонидан
имзоланган
. 1993
йил
22
ян
-
вардаги
Минск
Конвенцияси
эса
,
МДҲ
мамлакатлари
:
Арманистон
,
Белоруссия
,
Қозоғистон
,
Қирғизистон
,
Молдова
,
Россия
,
Тожикистон
,
Туркманистон
,
Ўзбекистон
ва
Украина
ўртасида
фуқаролик
,
оилавий
ва
жиноят
ишлар
бўйича
ҳуқуқий
муносабатлар
ва
ҳуқуқий
ёрдамни
тартибга
солишни
ўз
ичига
олган
.
Бундан
ташқари
умумминтақавий
даражадаги
кўп
то
-
монлама
шартномалар
қаторига
экстрадиция
тўғрисида
1952
йилги
Араб
мамлакатлари
Лигаси
шартномаси
бўлиб
,
у
Миср
,
Ироқ
,
Иордания
,
Саудия
Арабистони
ва
Сурия
каби
мамлакатлар
ўртасида
им
-
золанган
.
Ушбу
шартномаларни
А
.
И
.
Бойцов
4
таъкидлага
-
нидек
,
икки
гуруҳга
ажратиш
мумкин
:
икки
томонлама
шартномалар
ва
кўп
томонлама
шартномалар
.
Ўз
на
-
вбатида
кўп
томонлама
шартномаларнинг
қуйидаги
турларини
фарқлаш
ўринли
:
а
)
айнан
жиноятчиларни
тутиб
беришга
бағишланган
шартномалар
;
б
)
ҳар
то
-
монлама
ҳуқуқий
ёрдам
кўрсатиш
,
шу
жумладан
экст
-
радиция
масаласига
дахлдор
қоидаларни
қамраб
олувчи
шартномалар
;
в
)
халқаро
тусдаги
ва
халқаро
жиноятларга
қарши
курашнинг
умумий
муаммоларига
тааллуқли
,
шу
жумладан
улар
иштирокчиларининг
му
-
айян
жиноятлар
учун
айбланган
ёки
судланган
шахс
-
ларни
тутиб
бериш
(
экстрадиция
)
га
оид
шартномалар
.
Шундай
қилиб
,
масаланинг
тарихий
,
юридик
ва
бошқа
жиҳатларини
ўрганиш
асосида
ушбу
институт
-
нинг
шартномавий
-
ҳуқуқий
асосларини
қуйидаги
тар
-
тибда
кўриб
чиқиш
мақсадга
мувофиқ
:
1)
тутиб
бериш
тўғрисидаги
икки
томонлама
шартномалар
;
2)
кўп
томонлама
экстрадицияга
оид
кели
-
шувлар
;
3)
тутиб
беришни
таъминлашга
оид
махсус
нормаларни
кўзда
тутувчи
ҳуқуқий
ёрдам
тўғрисидаги
икки
ва
кўп
томонлама
шартномалар
;
4)
тутиб
беришга
тааллуқли
нормаларни
на
-
зарда
тутувчи
халқаро
тусдаги
жиноятларга
қарши
кураш
бўйича
минтақавий
ва
глобал
конвенция
ҳамда
3
Shearer I.A. Extradition in International Law. Manchester, 1971.
P.35.
4
Бойцов
А
.
И
.
Выдача
преступников
.
СПб
.:
Юридический
центр
Пресс
, 2004. C.49.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
67
декларациялар
;
5)
шахсни
қидириш
ва
тутиб
бериш
бўйича
икки
ва
кўп
томонлама
ҳукуматлараро
ва
қўмиталараро
келишувлар
.
Таъкидлаш
ўринлики
,
Ўзбекистон
Республикаси
халқаро
ҳуқуқнинг
мустақил
ва
тенг
ҳуқуқли
субъекти
сифатида
бугунги
кунда
кўплаб
қўшни
давлатлар
билан
мазкур
масалага
тааллуқли
икки
томонлама
шартномалар
имзолаган
.
Хусусан
,
бугунги
кунда
Ўзбекистон
Қозоғистон
,
Қирғизистон
,
Тожикистон
,
Туркманистон
,
Озарбайжон
,
Болгария
,
Чехия
,
Грузия
,
Украина
,
Латвия
,
Литва
,
Туркия
,
Корея
,
Хитой
Халқ
Республикаси
,
Ҳиндистон
,
Эрон
ва
Покистон
Ислом
Республикалари
билан
экстрадицияга
оид
икки
томонлама
шартномалар
имзолаган
.
Маълумки
,
жиноят
ҳуқуқий
ҳамкорликда
шартномаларнинг
ўрни
ва
аҳамияти
беқиёс
.
Зеро
,
бундай
шартномаларнинг
мавжуд
эмаслиги
туфайли
жиноятчини
тутиб
бериш
борасида
ҳеч
қандай
чоралар
кўриб
бўлмаслигига
сабаб
бўлади
ҳамда
ижтимоий
адолатни
тиклаш
,
ҳуқуқбузарликларнинг
олдини
олиш
,
жиноятчини
ахлоқан
тузатиш
каби
мақсадларга
эришиш
йўлида
ғов
бўлади
.
Шу
боис
биз
ушбу
масала
юзасидан
Р
.
А
.
Сайфуловнинг
“
Бир
давлат
ҳудудида
жиноят
содир
этиб
,
бошқа
мамлакат
ҳудудида
яширинган
жиноятчиларга
қарши
жиноий
таъқиб
самарадорлигини
амалга
оширишнинг
асосий
жиҳати
бу
шундай
шартномаларни
тузиш
ва
уларнинг
реал
ижросини
таъминлашдир
”
1
,
деган
фикрини
тўла
қўллаб
-
қувватлаймиз
.
Шунингдек
,
ушбу
шартномалар
мамлакатимизда
экстрадиция
қилиш
бўйича
алоҳида
қонунчилик
ҳужжатининг
мавжуд
эмаслигини
инобатга
оладиган
бўлсак
,
бундай
муносабатларни
тартибга
солувчи
ҳужжат
сифатида
ҳам
муайян
аҳамият
касб
этади
.
Юқорида
келтирилган
халқаро
шартномаларнинг
рўёбга
чиқарилиши
Ўзбекистон
Республикаси
ЖПК
нинг
8-
моддасига
асосан
амалга
оширилиб
,
унга
кўра
,
агарда
жиноят
содир
қилган
шахс
яширинган
давлат
билан
Ўзбекистоннинг
икки
томонлама
шартномаси
бўлмаса
,
ёки
у
давлат
халқаро
конвенция
аъзоси
бўлмаса
ва
миллий
жиноий
процессуал
қонунчиликда
ушбу
масала
тартибга
солинмаган
бўлса
,
жиноят
содир
қилган
шахсни
ушлаб
бериш
ёки
ушлаб
берилишини
талаб
қилиш
масаласи
қандай
ҳал
қилиниши
муаммоли
эканлигини
эътироф
этиш
лозим
.
Бундай
ҳолатда
халқаро
миқёсда
қидирувда
бўлган
,
республика
ҳудудида
қўлга
олинган
ёки
аксинча
,
Ўзбекистон
Республикаси
ҳудудида
жиноят
содир
этиб
ҳуқуқни
муҳофаза
қилиш
органлари
томонидан
қидирувда
бўлиб
,
чет
эл
давлатларида
қўлга
олинган
шахс
билан
нима
қилиш
лозим
ва
қўлга
олинмаган
шахсларни
ушлаб
беришни
талаб
қилиш
тартиби
қандай
деган
саволларга
жавоб
бериш
лозим
.
Юқоридаги
масалаларни
ойдинлаштириш
учун
ушлаб
бериш
ва
талаб
этиш
тартибини
Ўзбекистон
қонунчилигига
татбиқ
этиш
механизмини
янада
чуқурроқ
ўрганиш
ва
ривожлантириш
,
учинчи
мамлакатлар
орқали
талаб
қилиб
олиш
,
эҳтиёт
чораси
сифатида
қамоққа
олишни
сўраб
қайси
органга
,
яъни
прокуратура
,
Адлия
вазирлиги
ёки
Ташқи
ишлар
вазирлигига
мурожаат
этиш
механизмини
аниқ
белгилаб
қўйиш
,
халқаро
қидирув
масалалари
чуқур
1
Сайфулов
Р
.
А
.
Экстрадиция
в
уголовном
процессе
(
по
материалам
МВД
и
Прокуратуры
Республики
Узбекистан
):
Автореф
.
дис
. ...
канд
.
юрид
.
наук
.
Ташкент
, 2001. C.10.
илмий
таҳлилини
ўтказилишини
талаб
этди
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
суть
экстрадиции
лиц
,
совершивших
преступление
.
В
основной
части
статьи
рассматриваются
меж
-
дународно
-
правовые
основы
экстрадиции
,
лиц
совер
-
шивших
преступление
.
В
заключении
автор
приходит
к
выводу
,
что
следует
глубже
изучать
международно
-
правовые
ос
-
новы
экстрадиции
и
внедрять
их
положительные
нор
-
мы
в
национальное
законодательство
.
Abstract
In the introductory part of the article the author
characterizes an essence of ex-tradition of the persons
who have committed a crime.
In the basic part of the article international-legal
bases of extradition, persons committed a crime are con-
sidered.
In the conclusion the author comes to opinion, that
it is necessary to study more deeply is international-legal
bases of extradition and to introduce their positive norms
in the national legislation.
