103
MAʼLUMOTLAR TUZILMALARI VA UNING AHAMIYATI
Qodirov Farrux Ergash o’g’li
Shahrisabz davlat pedagogika instituti “Matematika va ta’limda axborot texnologiyasi
kafedrasi mudiri, Ilmiy rahbar
Eshdavlatova Muxlisa Isroil qizi
Shahrisabz davlat pedagogika institutining Matematika va informatika yoʻnalishi
2-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15117847
Annotatsiya:
Ushbu maqolada maʼlumotlar tuzilmalari tushunchasi, ularning turlari va
dasturlash hamda kompyuter fanida tutgan o‘rni yoritilgan. Maʼlumotlar tuzilmalari chiziqli va
nochiziqli turlarga bo‘linib, har birining xususiyatlari, afzalliklari va qo‘llanilish sohalari tahlil
qilingan. Shuningdek, samarali algoritmlarni yaratishda maʼlumotlar tuzilmalari qanday
ahamiyatga ega ekani, ularning tezkorlik, xotira samaradorligi va dasturiy taʼminot sifatini
oshirishdagi roli muhokama qilingan. Ushbu maqola dasturchilar va kompyuter fanlari bilan
shug‘ullanuvchilar uchun foydali bo‘lib, ularni maʼlumotlarni samarali tashkil etish va ishlov
berish bo‘yicha bilimlarini oshirishga yordam beradi.
Kalit soʻzlar:
maʼlumotlar tuzilmalari, chiziqli tuzilmalar, nochiziqli tuzilmalar, massiv,
bog‘langan ro‘yxat, stek, navbat, daraxt, graf, hash jadval, algoritmlar, dasturlash,
samaradorlik, xotira optimallashtirish.
Kirish.
Zamonaviy dasturlash va kompyuter fanlarida maʼlumotlarni samarali saqlash
va ularga ishlov berish muhim ahamiyat kasb etadi. Maʼlumotlar tuzilmalari bu jarayonda
asosiy rol o‘ynab, algoritmlarning tezligi, xotira sarfi va umuman dasturiy taʼminotning
samaradorligini belgilaydi. Dasturchilar va muhandislar turli masalalarni yechishda to‘g‘ri
maʼlumotlar tuzilmasini tanlash orqali kodning tezkor va optimallashtirilgan bo‘lishini
taʼminlaydilar. Ushbu maqolada maʼlumotlar tuzilmalari tushunchasi, ularning turlari hamda
dasturlashda tutgan o‘rni keng yoritiladi.
Maʼlumotlar tuzilmasi – bu maʼlumotlarni saqlash va ularga ishlov berish uchun
mo‘ljallangan tartiblangan model yoki format. Har bir maʼlumotlar tuzilmasi maʼlum
algoritmlar bilan bog‘liq bo‘lib, ularning samaradorligini oshirish yoki kamaytirishga bevosita
taʼsir ko‘rsatadi. To‘g‘ri tanlangan maʼlumotlar tuzilmasi dasturiy taʼminot samaradorligini
oshiradi va resurslardan oqilona foydalanishga imkon beradi.
Maʼlumotlar tuzilmalari turlari
Maʼlumotlar tuzilmalari asosan chiziqli va nochiziqli bo‘lib, ularning har biri turli
xususiyatlarga ega.
Chiziqli maʼlumotlar tuzilmalari
Chiziqli maʼlumotlar tuzilmasida elementlar ketma-ket tartibda joylashadi. Ularning
asosiy turlari:
Massiv (Array) – o‘lchami oldindan belgilangan, ketma-ket joylashgan elementlar
to‘plami. Maʼlumotlarga indeks orqali murojaat qilinadi.
Bog‘langan ro‘yxat (Linked List) – har bir element (tugun) keyingi elementga bog‘langan
bo‘lib, dinamik xotiradan foydalanish imkoniyatini beradi.
Stek (Stack) – LIFO (Last In, First Out) tamoyili asosida ishlaydi, yaʼni so‘nggi qo‘shilgan
element birinchi olinadi.
Navbat (Queue) – FIFO (First In, First Out) tamoyili asosida ishlaydi, yaʼni birinchi
qo‘shilgan element birinchi olinadi.
104
Nochiziqli maʼlumotlar tuzilmalari
Nochiziqli maʼlumotlar tuzilmasida elementlar ierarxik yoki murakkab bog‘lanishlarga
ega bo‘ladi. Ularning asosiy turlari:
Daraxt (Tree) – ierarxik tuzilma bo‘lib, har bir tugun (node) o‘zidan keyingi tugunlarga
ega bo‘lishi mumkin. Masalan, ikkilik daraxtlar (Binary Tree) maʼlumotlarni samarali qidirish
va saqlash uchun ishlatiladi.
Graf (Graph) – tugun (node) va qirralardan (edge) iborat bo‘lib, obyektlar orasidagi
bog‘liqlikni ifodalaydi. Masalan, yo‘l tarmoqlari, ijtimoiy tarmoqlar yoki tarmoqli aloqalar
graflar orqali modellashtiriladi.
Hash jadval (Hash Table) – maʼlumotlarni kalit-qiymat (key-value) juftliklari shaklida
saqlaydi va tezkor qidiruv imkoniyatini beradi.
Maʼlumotlar tuzilmalari ahamiyati
Maʼlumotlar tuzilmalari dasturiy taʼminotning samaradorligini oshirishda muhim rol
o‘ynaydi. Ularning ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
1. Tezkor ishlash – To‘g‘ri tanlangan tuzilma algoritmlarni optimallashtirib, bajarilish
vaqtini qisqartiradi.
2. Xotira samaradorligi – Dastur ortiqcha xotira sarf qilmay, resurslardan oqilona
foydalanadi.
3. Murakkab muammolarni samarali hal qilish – Turli real hayot muammolarini
modellash va tahlil qilish imkonini beradi.
4. Koding soddaligi va tushunarliligi – To‘g‘ri tanlangan maʼlumotlar tuzilmasi dastur
kodini soddalashtiradi va unga ishlov berishni osonlashtiradi.
Mavzuga doir adabiyotlar tahlili.
Ma’lumotlar tuzilmalari va ularning dasturlashdagi
ahamiyati haqida ko‘plab ilmiy ishlar, kitoblar va maqolalar yozilgan. Ushbu bo‘limda mavzu
bo‘yicha muhim adabiyotlar tahlil qilinadi va ularning mazmuni hamda ahamiyati muhokama
qilinadi.
1. Klasik adabiyotlar
Ma’lumotlar tuzilmalari haqida dastlabki fundamental asarlar XX asrning o‘rtalaridan
boshlab paydo bo‘la boshladi. Ularning eng mashhurlari quyidagilardir:
Donald E. Knuth – "The Art of Computer Programming"
Ushbu kitob algoritmlar va ma’lumotlar tuzilmalari bo‘yicha klassik asarlardan biri
hisoblanadi. Muallif ma’lumotlar tuzilmalari, ularning samaradorligi va amaliy qo‘llanilishi
haqida chuqur tahlil beradi.
Robert Sedgewick – "Algorithms"
Kitob algoritmlar va ularning turli ma’lumotlar tuzilmalari bilan bog‘liqligi haqida
batafsil ma’lumot beradi. Ayniqsa, daraxt va graf tuzilmalari bo‘yicha aniq tushuntirishlar
keltirilgan.
2. Zamonaviy akademik manbalar
Thomas H. Cormen va boshqalar – "Introduction to Algorithms"
Ushbu kitob dunyodagi eng mashhur algoritm va ma’lumotlar tuzilmalari darsliklaridan
biri bo‘lib, unda chiziqli va nochiziqli tuzilmalarning nazariy hamda amaliy jihatlari keng
yoritilgan.
Mark Allen Weiss – "Data Structures and Algorithm Analysis"
105
Kitobda ma’lumotlar tuzilmalari chuqur tahlil qilingan bo‘lib, har bir tuzilmaning ishlash
mexanizmi va samaradorlik tahlili berilgan.
3. Onlayn manbalar va kurslar
GeeksforGeeks, Coursera, Udacity, edX kabi onlayn platformalarda ma’lumotlar
tuzilmalari bo‘yicha batafsil kurslar mavjud.
"Data Structures and Algorithms" – Udacity Nanodegree
Ushbu kurs amaliy topshiriqlar va dasturlash misollari bilan boyitilgan bo‘lib, ayniqsa,
Python va C++ tillarida dasturlovchilar uchun foydalidir.
MIT OpenCourseWare – "Introduction to Computer Science and Programming"
MIT tomonidan taqdim etilgan ochiq kursda ma’lumotlar tuzilmalari va algoritmlar
bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlar berilgan.
4. Ilmiy maqolalar va tadqiqotlar
So‘nggi yillarda ma’lumotlar tuzilmalari bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan.
Jumladan"Efficient Data Structures for Big Data Processing" – Ushbu maqolada katta hajmdagi
ma’lumotlar bilan ishlash uchun mo‘ljallangan zamonaviy ma’lumotlar tuzilmalari muhokama
qilingan.
"Comparison of Data Structures in Modern Computing" – Tadqiqotda turli ma’lumotlar
tuzilmalari tahlil qilinib, ularning samaradorligi baholangan.
Natija va muhokama.
Ma’lumotlar tuzilmalari dasturlash va kompyuter fanlarida
muhim o‘rin tutadi. Ushbu tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, samarali ma’lumotlar
tuzilmasini tanlash dastur ishlash tezligi va xotira sarfini optimallashtirishga katta ta’sir
ko‘rsatadi.
Ma’lumotlar tuzilmalari chiziqli va nochiziqli turlarga bo‘linib, har biri o‘ziga xos
afzalliklarga ega. Masalan, massivlar tezkor murojaat imkoniyatini ta’minlasa, bog‘langan
ro‘yxatlar dinamik o‘lchamga ega.Daraxt va graf kabi nochiziqli tuzilmalar murakkab
muammolarni yechishda, masalan, qidiruv tizimlari, marshrutlash algoritmlari va sun’iy
intellekt sohalarida keng qo‘llaniladi.
Hash jadvallar ma’lumotlarni tezkor qidirish va indekslashda juda samarali bo‘lib,
zamonaviy ma’lumotlar bazalari va kesh tizimlarida keng foydalaniladi.
Samarali algoritmlar bilan birgalikda ishlatilganda, to‘g‘ri tanlangan ma’lumotlar
tuzilmalari dasturiy ta’minotning samaradorligini sezilarli darajada oshiradi.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, har bir dastur uchun eng mos ma’lumotlar
tuzilmasini tanlash muhim ahamiyatga ega. Masalan, agar dastur tezkor qidiruv va
indekslashni talab qilsa, massiv yoki hash jadvaldan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Agar ma’lumotlar doimiy ravishda o‘zgarsa va moslashuvchanlik talab qilinsa, bog‘langan
ro‘yxatlar yoki daraxt tuzilmalari samarali bo‘lishi mumkin.
Shuningdek, ma’lumotlar tuzilmalari va algoritmlarni tanlashda vaqt va xotira
murakkabligi (Big-O notatsiyasi) asosida baho berish muhimdir. Optimal tuzilma tanlanmasa,
dastur ishlashi sezilarli darajada sustlashishi yoki ortiqcha resurs sarflashiga olib kelishi
mumkin.
Bundan tashqari, zamonaviy dasturlashda katta hajmdagi ma’lumotlar (Big Data) bilan
ishlash zaruriyati ortib bormoqda. Bu esa yangi, samarali ma’lumotlar tuzilmalari va
algoritmlar yaratish ehtiyojini keltirib chiqarmoqda. Masalan, graf ma’lumotlar tuzilmalari
106
ijtimoiy tarmoqlar, tarmoq xavfsizligi va sun’iy intellekt sohalarida katta ahamiyat kasb
etmoqda.
Xulosa va takliflar.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, ma’lumotlar tuzilmalari
dasturlashda muhim rol o‘ynaydi va samarali dasturlar yaratishda ulardan to‘g‘ri foydalanish
katta ahamiyatga ega. Dasturchilar va muhandislar har bir muammoning talablariga mos
ma’lumotlar tuzilmasini tanlash orqali dasturiy ta’minotni optimallashtirishlari mumkin. Shu
sababli, ma’lumotlar tuzilmalari bo‘yicha chuqur bilimga ega bo‘lish dasturlash sohasida
muvaffaqiyatga erishishning asosiy omillaridan biridir.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux, and Berdiyev Sardor Sobir o’g’li. "DEVELOPMENT OF
MATHEMATICAL APPLICATIONS IN THE PROGRAM OF EXISTING SCRIPT LANGUAGE."
2.
Qodirov, F. E., S. S. Jo'rayev, and V. N. Qalandarov. "INFORMATION ARCHITECTURE IN
SITE
DESIGN."
НАУКА
И
НАУЧНЫЙ
ПОТЕНЦИАЛ-ОСНОВА
УСТОЙЧИВОГО
ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ ОБЩЕСТВА
. 2019.
3.
Qodirov, F. E., et al. "FEATURES OF INTEL CORE i9 X-SERIES PROCESSORS AND ITS
ADVANTAGE FROM OTHER PROCESSORS."
ПУТИ ПОВЫШЕНИЯ РЕЗУЛЬТАТИВНОСТИ
СОВРЕМЕННЫХ НАУЧНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ
. 2019.
4.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux, and Bozorova Irina Jumanazarovna. "METHODS OF
DISPLAYING MAIN MEMORY ON CACHE."
Ответственный редактор
(2020): 6.
5.
Qodirov, F. E. "Methodological aspects and importance of development of medical
services through econometric modeling and forecasting options."
academy. uz/index. php/yo
.
6.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "Hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda har bir
hududning о ‘ziga xos xususiyatlari."
Scientific Journal of Actuarial Finance and
Accounting
4.09 (2024): 178-183.
7.
Qodirov, F. E., O. D. Doniyorov, and H. Shokirov Sh. "Basic concepts of information
security in information systems. Wide threats and their consequences."
концепции
устойчивого развития науки в современных условиях
(2021): 153-155.
8.
Қодиров, Ф. "ЗАМОНАВИЙ КОМПЬЮ ТЕР УЙИНЛАРИ ВА УЛАРНИНГ
СИНФЛАНИШИ."
МУХАММАД
АЛ-ХОРАЗМИЙ
НОМИДАГИ
ТОШКЕНТ
АХБОРОТ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ КАРШИ ФИЛИАЛИ
(2019).
9.
Qodirov, F. "YOSHLAR MA’NAVIYATINI YUKSALTIRISHDA MILLIY ONLAYN KITOB
DO’KONINI ISHLAB CHIQISH VA TADBIQ ETISH."
МУХАММАД АЛ-ХОРАЗМИЙ НОМИДАГИ
ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ КАРШИ ФИЛИАЛИ
(2019).
10.
Qodirov,
F.
"MASOFAVIY
TA’LIMDA
O’QISHNING
QULAYLIKLARI
VA
KAMCHILIKLARI."
МУҲАММАД
АЛ-ХОРАЗМИЙ
НОМИДАГИ
ТОШКЕНТ
АХБОРОТ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ ҚАРШИ ФИЛИАЛИ
(2020).
11.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "ECONOMETRIC MODELING OF THE DEVELOPMENT OF
MEDICAL SERVICES TO THE POPULATION OF THE REGION."
Berlin Studies Transnational
Journal of Science and Humanities
2.1.1 Economical sciences (2022).
12.
Кодиров, Ф. "АНАЛИЗ БИОСИГНАЛОВ В ЭЛЕКТРОКАРДИОГРАФИИ И МЕТОДЫ ИХ
ОБРАБОТКИ."
МУҲАММАД
АЛ-ХОРАЗМИЙ
НОМИДАГИ
ТОШКЕНТ
АХБОРОТ
107
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ ҚАРШИ ФИЛИАЛИ
(2020).
13.
Қодиров, Ф. "СОЗДАНИЕ ПРОГРАММНОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ И АППАРАТА
ЭЛЕКТРОННОЙ
БИБЛИОТЕЧНОЙ
СИСТЕМЫ
НА
ОСНОВЕ
QR-КОДОВОЙ
ТЕХНОЛОГИИ."
Kokand University
(2020).
14.
Bozorova, Irina Jumanazarovna, and Dilfuzaxon Mamasharipovna Karayeva. "Modern
programming technologies and their role."
интеллектуальный капитал xxi века
. 2020.
15.
Qodirov, F. "Aholiga tibbiy xizmat ko ‘rsatish sohasining kelgusi holatini
bashoratlash."
Samarqand iqtisodiѐt va servis instituti
(2022).
16.
Qodirov, F. "QR-kod texnologiyasi asosida elektron kutubxona tizimini dasturiy va
apparat taminotini yaratish."
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot
texnologiyalari universiteti Qarshi filiali
(2021).
17.
Қодиров, Фаррух, and X. Мухитдинов. "АҲОЛИГА ТИББИЙ ХИЗМАТ КЎРСАТИШДАН
ОЛИНГАН ДАРОМАД ВА ХАРАЖАТЛАРНИ БИЗНЕС ИННОВАЦИОН МОДЕЛИ."
Raqamli
iqtisodiyot va axborot texnologiyalari
2.3 (2022): 136-141.
18.
Qodirov, F. "Optimum solutions for the development of medical services in private
clinics."
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Qarshi
filiali
(2022).
19.
Qodirov, F. "Қашқадарё ҳудуди аҳолисига хизмат кўрсатиш тармоқлари ва уларга
таъсир этувчи омиллар."
O ‘zbekiston Qishloq Va Suv xo ‘jaligi” Jurnali
(2022).
20.
Қодиров, Ф. "Вилоят аҳолисига соғлиқни сақлаш хизматлари кўрсатиш
тармоқлари ривожланиш механизмининг статистик таҳлили."
Andijon Mashinasozlik
Instituti
(2022).
21.
Қодиров, Ф. "Аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш соҳасининг келгуси ҳолатини
башоратлаш."
Самарқанд иқтисодиѐт ва сервис институти
(2022).
22.
Қодиров, Фаррух, and X. Мухитдинов. "АҲОЛИГА ТИББИЙ ХИЗМАТ КЎРСАТИШДАН
ОЛИНГАН ДАРОМАД ВА ХАРАЖАТЛАРНИ БИЗНЕС ИННОВАЦИОН МОДЕЛИ."
Raqamli
iqtisodiyot va axborot texnologiyalari
2.3 (2022): 136-141.
23.
Қодиров, Ф. "Қашқадарё вилояти аҳолисига тиббий хизмат кўрсатиш
тармоқларини ривожлантиришнинг истиқболлари."
o ‘zbekiston qishloq va suv xo ‘jaligi»
âà «Agro ilm
(2022).
24.
Бозорова, Ирина Жуманазаровна. "Создание программного обеспечения
электронной библиотечной системы на основе QR-кодовой технологии."
Теория и
практика современной науки
. 2020.
25.
Zoxidov, J. B., F. E. Qodirov, and I. J. Bozorova. "QUARTUS II PROJECT CONCEPT AND ITS
OPPORTUNITIES AND PROBLEMS."
АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ТЕХНИЧЕСКОГО И
ТЕХНОЛОГИЧЕСКОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ
. 2019.
26.
Маматмурадова, М. У., И. Ж. Бозорова, and Ф. Э. Кодиров. "СОЗДАНИЕ И
ЭФФЕКТИВНОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ И РЕСУРСОВ
ЭЛЕКТРОННОГО ОБУЧЕНИЯ В НЕПРЕРЫВНОМ ОБРАЗОВАНИИ."
Инновации в
технологиях и образовании
. 2019.
27.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux, and Bozorova Irina Jumanazarovna. "METHODS OF
DISPLAYING MAIN MEMORY ON CACHE."
Ответственный редактор
(2020): 6.
