“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
266
KELAJAK TARJIMONLARINING KASBIY MALAKASINI IKKI
TOMONLAMA TARJIMADA RIVOJLANISHI: ZAMONAVIY USULLAR
Ne
’
matova Farida Kamol qizi
O
‘
zDJTU Tarjimonlik fakulteti Ingliz tili tarjima nazariyasi
o‘
qituvchisi
Annotatsiya.
Maqolada zamonaviy usullardan foydalangan holda b
o‘
lajak
tarjimon va/yoki tarjimon tayyorlash samaradorligi oshirish, ikki tomonlama
tarjimonlikda ularning kasbiy malakalarini rivojlantirishga k
o‘
maklashish b
o‘
yicha
tadqiqotlar taqdim etilgan. Mualliflar ikki tomonlama tarjima kontekstida
psixologik-pedagogik tajriba, zamonaviy ta
’
lim texnologiyalari va b
o‘
lajak
mutaxassislar uchun istiqbollarni tahlil qilganlar. Olimlar tajribaga oid tadqiqot
uchun asos b
o‘
lgan parazid vositalar semantikasi bilan bo
g‘
liq boshlangan fonetik
tadqiqot natijalarini (shu jumladan audio matnlarning lingvistik va tarjima
tahlilini) asoslaydilar.
Kalit s
o‘
zlari:
yangi kasbiy tayyorgarlik; kasbiy malaka; ingliz tili
tarjimonlari; talqin qilish; uslubiy yordam; k
o‘
rsatkichlar; parazid vositalar
semantikasi; parazid s
o‘
zlar tizimlarinig
o‘
zaro ta
’
siri.
Аннотация.
В статье представлены исследования по повышению
эффективности обучения будущих письменных и/или устных переводчиков с
использованием современных методов, способствующих развитию у них
профессиональных
навыков
двустороннего
перевода.
Авторы
проанализировали
психолого
-
педагогический
опыт,
современные
образовательные технологии и перспективы будущих специалистов в
контексте
двустороннего
перевода.
Результаты
фонетических
исследований (в том числе лингвистического и переводческого анализа
аудиотекстов) ученые основывают на семантике
паразитических
устройств как основе эмпирических исследований.
Ключевые
слова:
новое
профессиональное
обучение;
профессиональная квалификация; английские переводчики; интерпретация;
методическая
поддержка;
индикаторы;
семантика
паразитных
инструментов; взаимодействие паразитических систем слов.
Abstract.
The article presents research on improving the effectiveness of
training future translators and/or interpreters using modern methods, helping to
develop their professional skills in two-way interpreting.
The authors analyzed psychological-pedagogical experience, modern
educational technologies and perspectives for future professionals in the context of
two-way translation.
Scholars base the findings of phonetic research (including linguistic and
translational analysis of audio texts) on the semantics of parasitic devices as a basis
for empirical research.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
267
Key words:
new vocational training; professional qualification; English
translators; interpretation; methodological support; indicators; semantics of
parasitic tools; interaction of parasitic word systems.
Biz kelajakdagi tarjimonlarni tayyorlashda talabalarga murakkab
kommunikativ topshiriqlar, shuningdek, tildan foydalanish bilan bo
g‘
liq
mashqlarni berish zarurligini tan olamiz: aqliy hujum va munozaralarni (gapirish
va tinglashni) nazarda tutuvchi
o‘
quv loyihalari,
o‘
qish va tinglash orqali yozma
va o
g‘
zaki ma
’
lumotlarni t
o‘
plash, loyiha topshiriqlarini o
g‘
zaki (gapirish va
tinglash) va yozma shakllarda (yozma) bajarish va hokazo.Belgilangan
kommunikativ til faoliyati (gapirish, tinglash,
o‘
qish va yozish) talabalarni o
g‘
zaki
va yozma tarjimada
o‘
rgatish uchun asos yaratish uchun m
o‘
ljallangan.Shuni
ta
’
kidlash kerakki, bular (o
g‘
zaki) talqin va yozma tarjima b
o‘
lib, yangilangan
tavsiflovchilarga muvofiq ta
’
lim kontekstida katta ahamiyatga ega.
Tillar b
o‘
yicha umumiy Evropa ma
’
lumotnomasi. Boshqa tomondan, ingliz
tilini (yoki boshqa chet tillarini)
o‘
qitish tizimidagi ijtimoiy va madaniy ta
’
lim
komponentlari talabalarning lingvistik kompetentsiyalari (leksik, fonologik,
sintaktik bilim va k
o‘
nikmalar) bilan birga ingliz tilini umumiy bilish darajasini
tashkil qiladi. Zamonaviy ta
’
lim sharoitlari va texnologiyalari
o‘
qituvchilarga
qabul qilish, ishlab chiqarish,
o‘
zaro ta
’
sir qilish yoki vositachilikni (xususan,
tarjimonlik yoki tarjimani)
o‘
z ichiga olgan til faoliyatini tashkil qilish imkonini
beradi. Ushbu faoliyat turlarining har biri o
g‘
zaki yoki yozma shakldagi matnlarga
yoki ikkalasiga nisbatan mumkin.
Uslublar
Ishtirokchilar (ikkita ona tili b
o‘
lmagan va t
o‘
rtta ona ingliz tilida
s
o‘
zlashuvchi) ta
’
lim maqsadlarida prosodik vositalarning akustik pertseptiv
nutq tahlilini
o‘tkazdilar. 2016‒2017 va 2017‒2018 o‘
quv yillarini qamrab olgan
pedagogik eksperimentga (K. D. Ushinskiy nomidagi Janubiy Ukraina Milliy
pedagogika universiteti) ingliz tili ↔ o‘
zbek tiliga tarjimasi y
o‘
nalishi b
o‘
yicha 30
nafar 3-kurs talabalari jalb etildi. Qatnashuvchilar eksperimental (EG) va nazorat
(KG) guruhlarga b
o‘
lingan, har birida 15
o‘
quvchi.
Uskunalar va materiallar
Tadqiqot nuqtai nazaridan biz b
o‘
lajak ingliz tili tarjimonlarining
tarjimonlik sohasida professional malakasini shakllantirishga yordam beradigan
ilmiy va uslubiy yordamni asoslash uchun psixologik va pedagogik tajribaning
nazariy va amaliy tahlillaridan foydalandik.Tadqiqot doirasida empirik va nazariy
usullardan foydalanish ham nazarda tutilgan. Tajribaviy fonetik tadqiqotlar
parqzid s
o‘
zlar modellarning nutq semantikasining turli sohalari bilan
o‘
zaro
bo
g‘
liqlik mexanizmlarini aniqlashga imkon berdi. Turli audio matnlarning
lingvistik va tarjima tahlili
o‘
quvchilarning asl matnlarni chuqur yooki yuzaki
tushunishlarini, s
o‘
zlarning kommunikativ funktsiyasini va tarjima/tarjima
strategiyasi/taktikasini,
o‘
quvchilarning adekvat tarjima vositalaridan
foydalanish k
o‘
nikmalarini baholash imkonini berdi.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
268
Miqdoriy tahlil yuqorida qayd etilgan treningning eksperimentdan oldingi
va eksperimental bosqichlari doirasidagi natijalarning tegishli nisbatini
aniqlashga yordam berdi.
Pedagogik eksperiment t
o‘
rt bosqichdan iborat b
o‘
ldi: 1) talabalarni
dastlabki sinovdan
o‘
tkazish (o
g‘
zaki tarjima b
o‘
yicha asosiy bilim va k
o‘
nikmalar
darajasini aniqlash uchun; 2) kombinatsiyalangan (qiziqarli) b
o‘
yicha ingliz tili
b
o‘
lajak tarjimonlari uchun m
o‘
ljallangan tayyorgarlik kursi va an
’
anaviy)
mualliflarning
o‘
qitish usullari; 3) sinovddan keying holatlar;4) talabalarning
natijalarini baholash.
Baholash jarayonining yaxlitligi quyidagi nazorat usullari bilan ta
’
minlandi:
–
ingliz va ukrain tillarida prozodik vositalarning semantikasi, tahlil
qilinayotgan ikki tilning intonatsiyasining
o‘
ziga xos xususiyatlari, paraszid
s
o‘
zlar modellar mexanizmlari b
o‘
yicha nazariy masalalar b
o‘
yicha test sinovi;
–
nutq semantikasining turli sohalari bilan korrelyatsiya, parazid s
o‘
zlar
funktsiyalarining
o‘
zaro ta
’
siri;
–
o‘
quvchilarning fonologik bilim, k
o‘
nikma va malakalarini shakllantirish
darajasini aniqlashga qaratilgan tahliliy va amaliy topshiriqlar;
–
k
o‘
z
o‘
ngida tarjima va ketma-ket talqin qilishda mashq qilish.
Yakuniy (eksperimentdan keyingi) testni ishlab chiqishda biz
o‘
quvchilar
nutqining sifatini kuzatish uchun eksperimentdan oldingi bosqichda y
o‘
l
q
o‘
yilgan xatolar tipologiyasini hisobga oldik. Tayyorgarlik kursidan s
o‘
ng
b
o‘
lajak tarjimonlarning olgan bilim va k
o‘
nikmalari b
o‘
lajak ingliz tili
tarjimonlarining fonologik, audio, o
g‘
zaki va k
o‘
chirish k
o‘
rsatkichlari bilan
ifodalangan tarjimonlik sohasidagi kasbiy malakasini (mezonini) tashkil etdi.
Ushbu k
o‘
rsatkichlarning tavsifi maqolada keltirilgan.
Lingvodidaktik tajriba
o‘
quv maqsadlarida prosodik vositalarni akustik-
pertseptiv nutq tahlilini boshlash zarurligini k
o‘
rsatdi. Garchi akustik-idrok
metodi k
o‘
pincha sub
’
ektivligi tufayli tanqid qilinsa-da, birinchi navbatda,
murakkab lingvistik kontekstda prozodik vositalar semantikasini tushunish
maqsad qilinganligi sababli tanlangan; ikkinchidan, biz inson qulo
g‘
i dasturiy
ta
’
minot tomonidan e
’
tiborga olinmaydigan nuanslarni tushuna olishini
tasdiqlaymiz.
Boshlangan fonetik tadqiqot natijalari tegishli topshiriqlar va
o‘
quv
vositalarini ishlab chiqishga yordam berdi. Tadqiqotning dolzarbligi o
g‘
zaki
kirishni qayta ishlashda parazid sozlar tinglovchi uchun muhim maslahatlar
b
o‘
lishi haqidagi taxminga asoslanadi. Taqdim etilgan tadqiqotda parazid
vositalar semantikasiga oid ayrim muammolar tizimli tahlil qilingan. Bu muammo
katta qiyinchilik tu
g‘
diradi, chunki yuqorida aytib
o‘
tilgan har ikki jihat
(semantika, bir tomondan,
o‘
zining k
o‘
p ahamiyatliligi va k
o‘
pgina lingvistik
kategoriyalar bilan chambarchas bo
g‘
liqligi bilan tavsiflanadi, bir tomondan,
parazid s
o‘
zlar k
o‘
p funksiyaliligi va semantikaga nisbatan rasmiylashtirish
darajasi pastligi bilan ajralib turadi. ikkinchisi) juda murakkab tizimni taqdim
etadi. Shuni aytib
o‘
tish kerakki, bu ikki omilning
o‘
zaro ta
’
siri tadqiqotni ancha
qiyinlashtiradi.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
269
Turli xil semantikalarni etkazishda intonatsiyaning
o‘
zgarishi tahlil
qilinayotgan ikki tilda: ingliz va ukrain tillarida juda farq qiladi. Bu hodisa har xil
intonatsiya
o‘
ziga xosligida yaqqol namoyon b
o‘
ladigaplarning kommunikativ
turlari. Shunday qilib, ukrainalik ma
’
ruzachining nutqi ingliz tilida s
o‘
zlashda
ukraincha ohang, ovoz balandligi va temp xususiyatlarining
o‘
zgarishiga taqlid
qilmasligi kerak. Intonatsiyaning bunday not
o‘g‘
ri ishlatilishi savolni bayonotga,
s
o‘
rovni buyruqqa, salomlashishni xayrlashishga va hokazolarga aylantirishni
not
o‘g‘
ri tushunishga olib keladi. Mualliflarning dastlabki tadqiqotiga k
o‘
ra,
gapning kommunikativ turining intonatsiyasi s
o‘
zlovchi tomonidan ifodalangan
munosabat ma
’
nosi bilan chambarchas bo
g‘
liqligini ta
’
kidlash mumkin. Misol
uchun, inglizcha bayonotdagi pasayish bilan birga kelgan shubha ukrain tilida
o‘
sadi; ukrain tilidagi pasayish shubha munosabatini bildiruvchi inglizcha
bayonotni savolga aylantiradi.
Shuning uchun, ukrainlarni ingliz tilida gapirishga
o‘
rgatishda, tahlil
qilinayotgan ikki tilning intonatsiyasining
o‘
ziga xos xususiyatlariga alohida
e
’
tibor berish kerak. Chet tilini
o‘
rganayotgan shaxs uchun semantik adekvatlik
(kontseptual sodiqlik) birinchi darajali ahamiyatga ega; Shu munosabat bilan
aloqa qiluvchi tillardagi prosodik farqlarni esga olish kerak, bu gaplarning
semantik yaxlitligining muhim omillaridan biridir. Intonatsiya semantikasining
not
o‘g‘
ri tushunishga olib kelishi mumkinligi intonatsiyani diqqat bilan
tekshirishni talab qiladigan kuchli nuqtaga aylantiradi.
O‘
tkazilgan eksperimental fonetik tadqiqotlar prosodik modellarning nutq
semantikasining turli sohalari bilan bo
g‘
liqligi mexanizmlarini aniqlashga imkon
berdi. Asosiy fikrlar quyidagilardan iborat:
(1) kommunikativ jumlalarning k
o‘
p turlari ma
’
lum bir kommunikativ tur
bilan semantik bo
g‘
liq b
o‘
lgan munosabatlarning prosodik belgilari bilan
o‘
zaro
ta
’
sirni namoyish etadi; (2) munosabatlar ikki sinfga b
o‘linadi, ular “o‘z” parazid
s
o‘
zlar konstruktsiyalarining mavjudligi yoki y
o‘
qligiga k
o‘
ra farqlanadi;
(3) munosabat komplekslarning prosodik aktualizatsiyasi. Munosabatlarning
prozodik
o‘
zaro munosabat(2) masalasiga kelsak, shuni aytish kerakki, birinchi
guruhga aniq munosabat va emotsional holatni ifodalashga qaratilgan
munosabatlar kiradi. Prosodik korrelyatsiyaga ega b
o‘
lgan bu munosabatlar
munosabat parqzid s
o‘
zlar
o‘
zgarmas asosini tashkil qiladi.Boshqa guruh
birinchisining prosodik modellaridan foydalanadigan munosabatlarni
o‘
z ichiga
oladi.
Parazid s
o‘
zlar va kommunikativ tiplar
o‘
rtasidagi korrelyatsiya
mexanizmlari parazid s
o‘
zlar qoliplari semantikasining
o‘
zgarmas asoslari
sifatida qaraladi.
Naqshlarning xilma-xilligi bir qator omillarga bo
g‘
liq b
o‘
lishi mumkin:
Parazid s
o‘
zlar naqshning polisemiyasi va ularning sinonimiyasi. Parazid s
o‘
zlar
polisemiyasi ikki y
o‘
l bilan
–
ma
’
no va funktsiyada amalga oshiriladi. Birinchisi
omonimiya, giponimiya, ma
’
no k
o‘
chirish kabi universal hodisalar bilan bo
g‘
liq.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
270
O‘
tkazilgan eksperiment fonetik tadqiqotlarga asoslangan b
o‘
lib, u nutq
semantikasining turli sohalari bilan prosodik modellarning korrelyatsiyasining
ma
’
lum mexanizmlarini aniqlashga yordam berdi: a) gaplarning prosodiya va
kommunikativ turlari
o‘
rtasidagi korrelyatsiya mexanizmlari; b) prozodik
funktsiyalarning kasbiy faoliyati doirasidagi
o‘
zaro ta
’
sir turlari. Ushbu
mexanizmlar topshiriqlar uchun asos b
o‘
lib,
o‘
qitish /
o‘
qitish jarayonini amalga
oshirish doirasidagi yondashuvlar bilan bir qatorda lingvistik va pedagogik
usullarni tanlashni belgilab berdi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Абдуганиева, Д. (2022). МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ ПОСЛЕДОВАТЕЛЬНОМУ
ПЕРЕВОДУ СТУДЕНТОВ ЯЗЫКОВЫХ ВУЗОВ.
in Library
,
22
(2). извлечено от
https://inlibrary.uz/index.php/archive/article/view/11761
2.
Alger M., Eyckmans J. I took physical lessons for
granted”: A case study
exploring students
’
interpersonal interactions in online synchronous lessons
during the outbreak.
System.
2022;105 doi: 10.1016/j.system.2021.102716.
3.
Ashton K. Language teacher agency in emergency online teaching.
System.
2022;105 doi: 10.1016/j.system.2021.102713.
4.
ArtyomZubkov, Increasing Effectiveness of Foreign Language Teaching of
Transport University Students in Process of Online Learn, Research Gate, March 2022.
5.
Back M., Golembeski K., Gutiérrez A., Macko T., Miller
S., Pelletier D.L. We
were told that the content we delivered was not as important:” disconnect and
disparities in world language student teaching during COVID-19.
System.
2021;103 doi: 10.1016/j.system.2021.102679.
6.
Рахмонов, Азизхон Боситхонович. "Внедрение виртуальной
реальности
в
образовательный
процесс:
достоинства
и
недостатки."
European science 5 (54) (2020): 39-41.
7.
Bositkhonovich, Rakhmonov Azizkhon. "The role of the competence
approach in pedagogical education." European Journal of Research and Reflection
in Educational Sciences 2019 (2019).
8.
Рахмонов, Азизхон Боситхонович. "Современные подходы в
подготовке будущих педагогов."
Universum: психология и образование
2
(80) (2021): 22-24.
9.
Абдуганиева, Джамиля. "Методика обучения последовательному
переводу студентов языковых вузов."
in Library 22.2 (2022).
10.
Абдуганиева, Джамиля. "Some aspects of online interpreting: current
state and prospects for the future."
Переводоведение: проблемы, решения и
перспективы
1 (2022): 16-20.
11.
Абдуганиева,
Джамиля.
"РОЛЬ
МЕЖКУЛЬТУРНОЙ
КОММУНИКАЦИИ В РАБОТЕ ПЕРЕВОДЧИКА."
in Library 21.1 (2021).
