“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
149
“G‘
AROYIB US-SI
G‘AR”DAGI ARABIY MISRALI G‘
AZALLAR
Malikov Akrom Abduxamidovich
tayanch doktorant Alisher Navoiy nomidagi Toshkent Davlat
O‘
zbek tili adabiyoti
universiteti Matnshunoslik va adabiy manbashunoslik kafedrasi
akrommalik@hotmail.com
Annotasiya.
Ushbu maqolada Alisher Navoiyning “G‘
aroyib us-si
g‘ar”
devonidagi
g‘
azallarda arabiy misralarning ahamiyati tadqiq etilgan. Muallif
dastavval Alisher Navoiy hayoti va ijodiga doir muhim nuqtalarga t
o‘
xtalar ekan,
arab tili Alisher Navoiy ijodida qay tariqa namoyon b
o‘
lishi haqida tahlil olib
borgan va Alisher Navoiy asarlaridan bir qancha iqtiboslar taqdim etgan.
Shuningdek, “Lison ut
-
tayr” dostonida keltirilgan Asma’
iy ishtirokidagi hikoyatni
zikr qilib
o‘tgan. “G‘
aroyib us-si
g‘ar” devonidagi arabiy misralari bo‘
lgan
g‘
azallarni
o‘
rgangan.
Muallif tadqiqotni birlamchi manbalar asosida shakllantirgan, shuningdek,
qiyosiy va kontekstual tahlil metodlaridan foydalangan.
Kalit s
o‘
zlar:
Arab tili, navoiyshunoslik, kulliyot, devon, masnaviy,
g‘
azal,
misra, hikoyat, qiyosiy tahlil, kontekstual tahlil.
Аннотaция
.
В данной статье рассматривается значение арабских
стихов в газелях книги Алишера Навои «Гараиб ус
-
сигар». Автор впервые
затронул важные моменты жизни и творчества Алишера Навои,
проанализировал появление арабского языка в творчестве Алишера Навои,
привел несколько цитат из произведений Алишера Навои. Он также
упомянул историю с участием Асмаи в эпосе «Лисон ут
-
Таир». Он изучал
газели с арабскими стихами из книги «Гараиб ус
-
сигар».
Исследование автора основано на оригинальных источниках и
использует методы сравнительного и контекстуального анализа.
Ключовые слова
:
Арабский язык, навоиведенине, куллият, диван,
маснави, газел, мисра, хикаят, сранительный анализ, контекстуальный
анализ.
Abstract.
The article delves into the significance of Arabic verses within
Alisher Navoi
’
s collection of poems,
“
Gharaib al-sighar
”
. Initially, the author
presents crucial information regarding Alisher Navoi
’
s life and div of work, while
analyzing the presence and impact of the Arabic language in his poetry.
Additionally, the author references specific examples from Navoi
’
s works to support
his analysis. He also shed light on the narrative involving Asma
’
i, a renowned Arabic
poet, as depicted in
“
Lison al-tayr
”
. Furthermore, the author scrutinizes the ghazals
from
“
Gharaib al-sighar
”
that incorporate Arabic verses. His article is meticulously
crafted, drawing from primary sources and employing methods of comparative and
contextual analysis.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
150
Key words:
Arabic language, Navoi studies, kulliyat, deewan, mathnawi,
ghazal, misraa, hikayat, comparative analysis, contextual analysis.
Kirish
Alisher Navoiy turk xalqlarining ulu
g‘
shoiri, turk adabiy tilining
imkoniyatlarini amalda isbotlab bergan buyuk ijodkor, Iloh, olam, odam, jamiyat,
hayot va
o‘
lim masalalarida turkona tafakkurni yangi bosqichga olib chiqqan
mutafakkir hisoblanadi.
Alisher Navoiy turk tilida samarali ijod qilgan. Uning Foniy taxallusi bilan
yozgan forsiy she
’
rlari devoni ham mavjud. Alisher Navoiy Musulmon Sharqida
fors tilida asos solingan xamsa an
’
anasiga amal qilib,
o‘z “Xamsa”sini ijod qildi,
“Lison ut
-
tayr” nomli tasavvufiy ta’
limot bayoniga ba
g‘
ishlangan masnaviy
y
o‘
lidagi doston yozdi, t
o‘
rtta devondan iborat b
o‘lgan “Xazoyin ul
-
maoni”
kulliyotini tuzdi, umri davomida tizimli badiiy va ilmiy faoliyat bilan mash
g‘
ul
b
o‘lib, “Tarixi anbiyo va hukamo”, “Tarixi muluki Ajam” kabi tarixiy asarlar,
“Muhokamat ul
-lu
g‘aytn” nomli tilshunoslikka oid risola, “Mezon ul
-
avzon” nomli
aruz ilmiga ba
g‘ishlangan, “Siroj ul
-
muslimiyn” nomli
Islom farzlari bayon etilgan
30 ga yaqin asarlar qoldirdi.
Alisher Navoiy ijodi
o‘
zining davridayoq avom va xos orasida sevib qabul
qilingan, asarlari q
o‘
lma-q
o‘
l b
o‘
lib k
o‘
chirilgan. Vaqt
o‘
tishi bilan q
o‘
lyozma
asarlari nusxa k
o‘
chirilib dunyo b
o‘
ylab tarqalib ketgan. Bugungi kunda Alisher
Navoiy asarlarining q
o‘lyozma nusxalari “... Ashxobod, Berlin, Boku, Vena, Dublin,
Dushanbe, Yerevan, Istanbul, Kobul, Kembrij, London, Myunxen, Nyu-York,
Oksford, Parij, Sankt-Peterburg, Tehron, Upsala, Qozon, Qohira, Haydarabod kabi
shaharlardagi Sharq q
o‘
lyozmalari fondlaridan
o‘rin olgan”.
1961-yildayoq atoqli
o‘
zbek matnshunos olimi H. Sulaymonov
o‘
z
dissertasiyasida Alisher Navoiy asarlarining dunyo fondlaridagi q
o‘
lyozma
nusxalari haqida ma
’
lumot beruvchi kataloglar va shoir devonlari q
o‘
lyozmalari
jahon b
o‘
ylab qaysi fondlarda saqlanayotgani t
o‘g‘
risida qimmatli axborot taqdim
etgan edi.
Biz ushbu maqolamizda Alisher Navoiy va arab tili masalasiga muxtasar
t
o‘
xtalmoqchimiz. Asosiy qismga
o‘
tishdan avval shoir haqidagi muhim
ma
’
lumotlarni qisqacha bayon etdik.
Alisher Navoiyning arab tiliga b
o‘
lgan munosabati haqida s
o‘
z ochish
asnosida mutafakkir asarlarining barchasi arabcha nomlanganiga ham diqqat
qaratish lozim deb
o‘
ylaymiz. Bu, albatta, alohida fenomen emas, balki
o‘
rta asrlar
Xuroson va Movarounnahr ilmiy-madaniy, adabiy-badiiy, diniy-ta
’
limiy muhiti
arab tili bilan chambarchas bo
g‘
lanib ketgani bilan izohlanadi. Tabiiyki,
kontekstni forsiy til gegemonligidan ham ayri k
o‘
rish mumkin emas. Ana shu
jarayonda Alisher Navoiy turk tili maqomi, uni ilm, ijod va davlat (siyosat) tili
b
o‘
lishi uchun kurash maydoniga kirdi. Bunday kurashga kirish uchun insondan
gegemon tillarni mukammal bilish, u tildagi yaratilgan katta miqyosli ilmiy-
ma
’
naviy merosdan chuqur xabardor b
o‘
lish talab etiladi, shubhasiz. Alisher
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
151
Navoiyning turk tili himoyasi va uning rivoji y
o‘
lida shijoatli va asosli harakatlari
bu borada unda nuqson b
o‘
lmaganini k
o‘
rsatadi. Shuningdek, shoir tilning
rivojlanishida tashqi manbalar omilini rad etmagan, bu uning arab tiliga
muhabbati, arab s
o‘
zlaridan
o‘
z ijodida unumli foydalangani va fors tilidagi ijodi
misolida ham yaqqol k
o‘
rinib turibdi. Alisher Navoiy turk tilidagi jumla qurilishi,
matn tub-tubi bilan turkona ruhda b
o‘
lishiga ur
g‘
u qaratgan. U til Tangrining
bandalarga in
’
omi ekaniga, har qavmning xosligi uning tiliga bo
g‘
liq b
o‘
lishiga
amin edi, shu bois turk tili uchun kurashini Parvardigorning
o‘
z qavmiga bergan
omonatini saqlash bobidagi mas
’
uliyati
o‘
laroq qabul qilish
o‘
rinli b
o‘
ladi.
Tadqiqotimiz manbalari
Ushbu maqolamizda Alisher Navoiy ijodida arab tilining xos
o‘
rni haqida
s
o‘
z yuritar ekanmiz, shoir ijodiga doir iqtiboslarni uning ikki kulliyoti
q
o‘
lyozmasidan olamiz. Birinchisi Istanbuldagi T
o‘
pqopi saroy muzeyi
Sulaymoniya kutubxonasi Revan fondida 808-raqam bilan saqlanayotgan Navoiy
kulliyotidir. Bu kulliyot 2020 yil Istanbulda Turkiya q
o‘
lyozmalarni saqlash
boshqonligi tomonidan faksimil nashr qilingan. Nashrning 5
–
71-betlarida
nashrga tayyorlovchi Gunay Kut xonimning s
o‘
zboshisi bor. 802 ta varaqda esa
nasta
’
liq xat bilan k
o‘
chirilgan Alisher Navoiy matnlarini k
o‘
ramiz. Kulliyotda
shoirning 26 asari
o‘
rin olgan. Biz bu kulliyotni asosiy manba qilib belgiladik va
maqolamiz uchun shartli ravishshda R nusxa deb nomladik.
Ikkinchi kulliyot
–
maqolamiz uchun yordamchi manba etib oldik
–
Parijdagi Fransuz kutubxonasida saqlanayotgan ikki jildli Navoiy kulliyotidir. Bu
nusxani internetdagi ochiq manbadan k
o‘
chirib olish imkoni bor. Mazkur
kulliyotning birinchi jildi Turc.Suppl.316 va ikkinchi jildi esa Turc.Suppl.317
raqamlari bilan r
o‘
yxatga olingan. Biz maqolada bu kulliyot Parijda
saqlanayotganiga ishora qilib, Turc.Suppl.316 nusxani P1, Turc.Suppl.317
nusxani esa P2 deb belgiladik.
P1 elektron nusxada
ﺎيّﻠك ن ِﻣ ل َّولاﺍُﺪﻠﺠْلﺍ
ىﻳﺍﻮن ﺕ
deb yozilgan betdan boshlab
raqam q
o‘
yilgan. Har bir varaqqa bittadan tartib raqami q
o‘
yilgan. Shunga qarab
biz betlarni “a” va “b” harflar bilan belgilaymiz. Masalan, 2a
-betda t
o‘
q zangori
rangda yetti qirrasi alohida ajratib uchburchak shaklida chiqarib chizilgan naqsh
bor. Bu naqsh ichida avval katta doira chizilgan, uning ichida yana bir doira bor,
ikkisining
o‘
rtasida 16 ta kichik doiralar joylatirilgan, har birining ichiga
kulliyotdan
o‘
rin olgan asarlar nomi yozilgan; katta doira ichidagi doiraning ham
ham kichik bir doira bor, shu ikkisining orasida 8 ta mitti doira aylana tarzida
chizilib, ularning ichiga kulliyotdagi qolgan asarlar nomi tartib bilan bitilgan.
P1 nusxa “Munojot”dan boshlanib, “Saddi Iskandariy” bilan tugaydi. P2 esa
“Xutbai devon” bilan boshlanib, “Munshaot” bilan yakunlanadi.
Ikki kulliyotning mundarijasi, asarlar tartibi haqida “Kulliyot va kontekst:
Alisher Navoiy matnlarini tushunish sari bir qadam” noml
i alohida maqola
yozganmiz, bu maqola “Sharq yulduzi” jurnalining joriy 2023 yil 12
-sonida e
’
lon
qilinishi rejalashtirilgan.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
152
Asosiy maqsadimiz bu manbalarning t
o‘
liq tavsifini berish b
o‘
lmagani
uchun shu qisqa ma
’
lumotlar bilan cheklanamiz. Chunki biz bu o
‘
rinda
tadqiqotimiz manbasi haqida umumiy tasavvur bermoqchimiz, xolos.
Navoiy ijodi j
o‘g‘
rofiyasi: arab tili qaerda?
Alisher Navoiyning butun ijodini katta bir hududga qiyoslasa b
o‘
ladi. Bu
hududni ramziy qilib Navoiy ijodi j
o‘g‘
rofiyasi deb atasak, uning bir qancha
xossalarini k
o‘
rishimiz mumkin:
1.
Ochiq diniy mazmundagi asarlari (“Munojot”, “Arbain”, “Siroj ul
-
muslimiyn”).
2.
Valiylar va shoirlar hayoti haqidagi manoqiblari (“Nasoyim uo
-
muhabbat”, “Majolis un
-
nafois”, “Xamsat ul
-
mutahayyirin”, “Holoti Sayyid
Hasan
Ardasher”, “Holoti Pahlavon Muhammad”).
3.
Xamsa (“Hayrat ul
-
abror”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sab’
atu
sayyora”,”Saddi Iskandariy”).
4.
“Lison ut
-
tayr”.
5.
Devonlari (“Xazoyin ul
-
maoniy” kulliyoti, “Devoni Foni”).
6.
Tarixiy asarlari (“Tarixi anbiyo va hukamo”, “Tarixi muluki ajam”).
7.
Tilshunoslikka oid asari (“Muhokamat ul
-lu
g‘atayn”).
8.
Adabiyot nazariyasiga oid asarlari (“Mezon ul
-
avzon”, “Muradot”)
9.
Pand-nasihat y
o‘nalishidagi asarlari (qisman “Munshaot”, “Nazmu ul
-
javohir”, “Mahbub ul
-
qulub”).
Bu juda katta hajmdagi ijodiy meros b
o‘
lib, unda turk tilining bayro
g‘
i
hilpirab turadi. Bu ijodiy j
o‘g‘
rofiyada e
’
tiqod tomirlari, hikmat mevalari, badiiyat
gullari, iztirob sahrolar, hayot daryolari, hijron alangasi, visol yom
g‘
irlarini
k
o‘
ramiz va har bir
o‘
rinda arab tili nafasini sezamiz. G
o‘
yo arab tiliga oid
kalimalar va arab fasohati Alisher Navoiy ijodi b
o‘
ylab sochilib ketgan suv
tomchilariga
o‘
xshaydi. Ammo biz bu masalani shartli ravishda Alisher Navoiy
ijodida arab tilining namoyon b
o‘
lish
o‘
rinlari deb nomlab tasnifladik:
1.
Qur
’
on oyatlari va hadislardan parchalar.
Alisher Navoiy
o‘
z
asarlarida bu ikki ilohiy manbadan k
o‘
plab iqtiboslar keltirgan. Bu masala ustoz
navoiyshunos O. Davlatov tomonidan chuqur tadqiq qilingan.
2.
Tasavvuf mashoyixlari tilidan keltirilgan hikmatlar.
Bu, asosan,
“Nasoyim ul
-
muhabbat” valiylar manoqibiga xos hisoblanadi. Alisher Navoiy bu
asarda 770 valiyga oid turli ma
’
lumotlarni keltirib, ularga nisbat berilgan arab
tilidagi baytlar, nasihatlarni keltirgan.
3.
Arab tilidan tarjimalar.
Bu masalada biz Alisher Navoiyning “Arba’in”
hamda “Nazm ul
-
javohir” asarini zikr qilamiz. To‘g‘ri, shoir “Arba’in”ni ustozi
Abdurahmon Jomiyning fors tilidagi tarjimasidan ilhomlanib yozganini e
’
tirof
etgan, shunday b
o‘
lsa-da, u jarayonda asl manbaga tayangan deb bilamiz. Alisher
Navoiy hazrati Ali roziyallohu anhuning arab tilidagi “Nasr ul
-
laoliy” nomi bilan
jamlangan hikmatlarini “Nazm ul
-
javohir” nomi ostida taronayi ruboiy janrida
turk tiliga tarjima qilgan. Mazkur ruboiylar t
o‘
plami P1 nusxada 8b hamda 18a
sahifalardan
o‘
rin olgan. Hazrati Alining hikmatlari qizil va moviy siyoh bilan
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
153
tushunarli, aniq va ravshan k
o‘
rinishda harakatlar q
o‘
yilgan holda yozilgan.
R nusxada esa bu asar 10a
–
18a betlarga joylashtirilgan, hazrati Alining
o‘
gitlari
qizil siyohda tillarangli naqsh ichiga joylangan, ammo s
o‘
zlarga harakatlar
q
o‘
yilmagan.
4.
“Sab’atu abhur” lug‘
ati.
Biz bu haqda keyingi
o‘
rinlarda t
o‘
xtalamiz.
Garcha mazkur lu
g‘
at Alisher Navoiyga tegishli ekani bahsli masala sanalsa-da,
Alisher Navoiy tuzmagani haqida ham qat
’
iy dalil mavjud emas. Shu bois biz
“Sab’atu abhur”ni Navoiyning arab lug‘
atshunosligiga q
o‘
shgan hissasi sifatida
qabul qilamiz.
5.
Arab adabiyoti namoyandalariga murojaat.
Alisher Navoiy
o‘
z
asarlarida arab olim va shoirlari ismlarini zikr qiladi, ularga bo
g‘
liq hikoyatlar
ham keltiradi, xususan, “Mezon ul
-
avzon”da Xalil ibn Ahmadni aruz ilmi asoschisi
sifatida tilga olgan b
o‘lsa, “Lison ut
-
tayr”da al
-Asma
’
iy bilan bo
g‘
liq voqeani bayon
qilgan.
6.
Alisher Navoiyning arab tilida yozgan misralari.
Alisher Navoiy
devonlarida she
’
rning shiru shakar deb atalgan turiga ham uchraymiz.
Maqolamizda “G‘
aroyib us-si
g‘ar” devonidagi arabiy misrali g‘
azallarni tadqiq
qilish asosiy maqsadimizdir.
7.
Genezisi bevosita arab adabiyotiga daxldor asarlari.
Bu masalada
hozircha “Xamsa” tarkibidagi “Layli va Majnun” dostonini keltira olamiz. Bu
asarda voqealar b
o‘
ladigan makon arab diyori, doston qahramonlari arablardir.
Qolaversa, “Layli va Majnun” syujeti ham to‘
laqonli arab badiiy tafakkuri hosilasi
ekanligi hammaga ma
’
lum.
Bizningcha, Alisher Navoiy ijodi j
o‘g‘
rofiyasida arab tili ana shu
o‘
rinlarda
alohida k
o‘
zga ajralib k
o‘
rinadi hamda maxsus tizimli tadqiqot qilish mumkin
b
o‘
lgan nuqtalardan hisoblanadi. Ta
’
kidlab
o‘
tish joizki, hozircha Alisher
Navoiyning “Sab’atu abhur”dan boshqa to‘
liq sof arab tilida yozgan nazariy yoki
badiiy asari bizga ma
’
lum emas.
O‘
zbek navoiyshunosligida Alisher Navoiy
asarlaridagi arab tiliga oid s
o‘
zlar tahliliga ba
g‘
ishlangan nomzodlik ishi ham
yoqlangan.
Alisher Navoiy nima uchun arab tilini dunyo tillarining afzali deb
bilgan?
Alisher Navoiy arab tilining sharafiga qat
’iyan ishongan. U “Muhokamat ul
-
lu
g‘atayn” asarida Yer yuzi bo‘
ylab turli tillar tarqalgani, inson tili barchasidan
afzalligi, inson tili ma
’
no uchun mazhar b
o‘
lganligini ta
’
kidlab, arab tilini alohida
ajratib zikr qiladi:
جيه ميك رود زارط هزجعم هليب ىنيزت تغلاب و زاتمم هليب ىنيآ تحاصف ىليت برع نيد يساچراب
ملاك ىلع و ّلج م ّلاع كلم ميك رودقوا ميلست ىشيا قدص يزوس و روتقوي ىسيوعد ادنوم كنين ىلها مّلكت
هليب ظفل لوا ىماجنا تداعس ثيداحا كنين ملاسلا و ةاولصلا هيلع لوسر و لزان هليب ليت وا ىماظن زجعم
هك فراعم و قياقح كارپوك مهرارسا ىلاعت الله سدق رادقم ىلع خياشم و رابك ى ايلوا و رود بولوب دراو
رف لوا رلا رود بوروويك هغ ىسابل ريرقت نيرلاابيز ىنعم و رلاروتبوروس
ظفلا هتسجخ لوا و ترابع هدنخ
روتبولوب عقاو هليب تراشا و
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
154
Mazkur parchadan ma
’
lum b
o‘
layotgan muhim nuqtalar sifatida
quyidagilarni qayd etishimiz mumkin:
1.
Alisher Navoiy arab tilini insoniyat s
o‘
zlashadigan barcha tildan afzal deb
bilgan.
2.
Alisher Navoiy arab tilini afzal bilishiga uchta sababni keltirgan:
1) Arab tilida Qur
’
on nozil b
o‘
lgan; 2) Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning
hadislari arab tilida vorid b
o‘
lgan; 3) Avliyolarning haqiqat va ma
’
rifatga oid
o‘
gitlarining aksari arab tilida bayon etilgan.
Xulosa qilish mumkinki, arab tiliga ehtirom Alisher Navoiyning e
’
tiqodiga
bo
g‘
liq masala b
o‘
lib, shoir bu tilni hamisha e
’
zozlagan va hurmat qilgan.
Alisher Navoiyning “Sab’atu abhur” lug‘
ati
Alisher Navoiy arab adabiyoti va arab tilining yetuk bilimdoni b
o‘
lganiga
hech qanday shubha y
o‘q. Buni unga nisbat beriladigan “Sab’ati abhur” lug‘
ati,
asarlaridagi arabiy misralar, arab shoirlari ishtirokidagi hikoyatlar, shoir tuzgan
she
’
riy jumlalarda arab tili gap qurilish strukturasining yaqqol sezilib turishi,
asosiysi, u foydalangan s
o‘
zlarning katta qismi etimologik jihatdan arab tiliga oid
ekanligi buni tasdiqlaydi.
S
o‘zimiz avvalida Alisher Navoiy tuzganligi aytiladigan “Sab’ati abhur”
lu
g‘
atida haqida t
o‘
xtalib
o‘
tsak. Bu lu
g‘
at ustida adabiyotshunos S. Hasanov
tadqiqot olib borgan. 1974-
yil u “Alisher Navoiyning “Sab’at abhur” asari”
mavzusidagi filologiya fanlari b
o‘
yicha nomzodlik dissertasiyasini yoqlagan. Olim
birinchi bobni “Arab leksikografiyasi tarixidan” deb atab, unda arab tilining
birinchi izohli lu
g‘atlari “Al
-
Boriy”, “Qomus” kabi lug‘
atdan tortib, Qur
’
oni karim
s
o‘zlariga tuzilgan “G‘
arib al-Qur
’on” lug‘
ati, ularning tarkibi, hajmi haqida
ma
’
lumot bergan. Shuningdek, bobda eski manbalarda arab tilida yaratilgan
manbalar ikkiga ajratilib tasnif qilinganligi aytiladi: 1) tovush e
’
tibori bilan
tuzilgan lu
g‘
atlar; 2) s
o‘
zlarning ma
’
no e
’
tiboridan tuzilgan lu
g‘
atlar.
S. Hasanovning arab tili izohli lu
g‘
atlari maktablarga ajratilgan holda ham
o‘
rganilgan va u bu haqdagi t
o‘
rtta maktab haqida muxtasar t
o‘
xtalgan.
“Sab’at abhur”ning muallifi haqida” deb nomlangan ikkinchi bobda olim
“Sab’at abhur” lug‘
ati q
o‘
lyozmasining topilishi haqida xabar berib, ushbu
q
o‘
lyozmaning xutba va xotima qismida kotib Ahmad ibn Ali Damashqiy
Maniniyning ushbu asar muallifi mir Alisher Navoiy ekani haqidagi jumlasi asosiy
dalil sifatida taqdim qilgan. S. Hasanov “Sab’at abhur”ning olti nusxasini o‘
rganib
chiqqanini aytib, shulardan uchtasida muallif nomi zikr etilmagani, ikkitasida
Navoiy, yana birida esa Maniniy muallif deb qayd qilingan deya yozadi. S. Hasanov
lu
g‘
at leksikasining asosiy qismini uch harfli
o‘
zaklar tashkil qilishini, bu bobda
6451 lu
g‘
at maqola borligini qayd etgan. Miqdor jihatdan ikkinchi
o‘
rinni t
o‘
rt
harfli
o‘
zaklar egallaydi (2056 ta). Uchinchi
o‘
rinda besh harfli
o‘
zaklar turadi
(94 lu
g‘
at maqola). S
o‘
ng arab tiliga chetdan kirgan kam iste
’
moldagi s
o‘
zlar olti
(1 lu
g‘
at maqola) va yetti harfli (2 lu
g‘
at maqola) s
o‘
zlar izohi ham borligini
aytgan.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
155
S. Hasanov Alisher Navoiyning mazkur asari arab lu
g‘
atshunosligi
rivojlanishi susaygan davrda vujudga kelganligi bilann alohida ahamiyatli deb
hisoblaydi va bu lu
g‘atni arab leksikografiyasi tarixida Javhariyning “Sahoh” va
Firuzobodiyning “Qomus” lug‘
atlari bilan bir qatorda turishiga ishonadi.
“Lison ut
-
tayr”da kelgan Asma’
iy hikoyati
Alisher Navoiy “Lison ut
-
tayr” dostonida arab shoiri Asma’
iy haqidagi
rivoyatni keltiradi. Ma
’
lumki, t
o‘
liq ismi Abu Sa
’
id Abdul Malik ibn Qurayb b
o‘
lgan
mashhur arab shoiri al-Asma
’
iy milodiy 740
–
828 yillarda yashab
o‘
tgan. U
abbosiylar xalifasi Horun ar-Rashidning
o‘g‘
illari al-Amin va al-Ma
’
munlarning
tarbiyachisi b
o‘
lgan, Barmakiy vazirlarning hurmatini ham qozongan. U Xalil ibn
Ahmad Farohidiyning shogirdi ham edi.
Asma
’
iy haqidagi ayrim rivoyatlar
o‘
zbek tiliga ham
o‘
girilgan. Qizi
g‘
i shuki,
arab yozuvchisi Adham Sharqoviyning (falastinlik adib, 1980 yil tu
g‘
ilgan)
“Tonggi suhbatlar” kitobida Asma’
iy tilidan bir hikoya keltirilgan va u Alisher
Navoiyning “Lison ut
-
tayr” dostonidagi hikoyaning ayni o‘
zidir.
Alisher Navoiyga k
o‘
ra, voqeaning umumiy ma
’
nosi shuki, Asma
’
iy haj
uchun safarga otlanadi. Y
o‘
lda bir manzilga tushadi. U yam-yashil makon b
o‘
lib,
buloqdan suv oqib yotardi. Suv yoqasida esa taxta tosh bor ekan. Unda mana
bunday yozuv bitilgan ekan:
اسالموب
وربص
ْىرارق
ْنوسلاين
هسميك
اسلوب
قشع
ْىراز
ْنوسلاين
هراچ
نيس
كنيتيا
وج
ىاكليب
زيس
وب
زار
ادنآ
ناغليزاي
هك
يا
لها
زاجح
Yozuv
o‘
zida savolni aks ettirmoqda. Bir odam Hijoz ahliga xitob qilib,
ishqqa mubtalo b
o‘
lganini, sabru qarorni y
o‘
qotganini aytyapti va bu dard
davosini s
o‘
ramoqda. Adham Sharqoviy kitobida bu savol Asma
’
iyning bayti bilan
ifodalangan:
ﺍوﺮِّبخ للهﺎﺑ قﺷﺎعلﺍ ﺮﺸعﻣ ﺎﻳﺃ
ُعضﻳ فيك ىتفلﺎﺑ قﺸع ّﻞح ﺍذﺍ
Bu bayt
o‘
zbek tiliga shunday
o‘
girilgan:
E
y oshiqlar! Alloh uchun xabar bering!
Yigitning boshiga ishq tushsa nima qilsin?
Alisher Navoiy yozadiki, Asma
’
iy mazkur bitikning tagiga shunday javob
qoldiribdi:
ْنوسامليق
شاف
ىلاكتيا
يب
كيلكاب
ميك
وب
هطرو
يا
چ
هر
بلايا
پ
كلكا
Ya
’
ni ishq y
o‘
lida poklikni tutgan ekan, oshiq isyon qilib ishqini fosh
qilmasin.
Adham Sharqoviy esa Asma
’
iy javobini shunday keltiradi:
ﻩﺮﺳ ﻢتكﻳ ﻢث ﻩﺍﻮﻫ ير ﺍﺪﻳ
ُعضﺨﻳو رﻮﻣلأﺍ ﻞك ىف عﺸﺨﻳ و
“Tongi suhbatlar” kitobida bu bayt shunday tarjima qilingan:
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
156
Ishqi bilan murosa qilib uni yashirsin.
Barcha narsada xushu
’
va xuzu
’
qilsin!
Asma
’
iy oradan bir kun
o‘
tkazib, tongda shu joyga qaytib k
o‘
ribdiki,
noma
’
lum kotib yana bitik qoldiribdi:
زيت
بولوا
قاط
اسلوا
كنينا
ىتقاط
كيل
ْلوا
ْقوش
و
تبحم
ىت ّدش
اسلوب
كاپ
و
استوت
مه
نيقشع
ناهن
ميك
ركا
ْلوا
قشاع
هدرزأ
ناج
ات
پ
اسام
وب
شيا
ىجلاع
ْنوسلاين
لصو
اسلوب
ىجايتحا
ْنوسلاين
Oshiq ishqi pokligini aytmoqda. U biror
g‘
araz bilan oshiq emas. Lekin
shavqu muhabbati ziyoda b
o‘
lib, sevgilining visolini xohlayapti. Bu esa poklik va
be
g‘
araz b
o‘
lish talabiga t
o‘g‘
ri kelmaydi. Shu boisdan u
o‘
z ishqini pok va yuksak
saqlash ilinjida y
o‘
l s
o‘
rayapti.
“Tongi suhbatlar” kitobiga ko‘
ra, uning asli bunday yozilgan ekan:
ىتف ﻞﺗﺎﻗ ىﻮﻬلﺍو يرﺍﺪﻳ فيكو
عﻄقتﻳ هبﻠﻗ مﻮﻳ ﻞك يفو
Tarjimasi:
Qanday murosa qiladi? Ishq yigitni qatl qilyapti-ku!
Har kuni uning qalbi parchalanayapti-ku!
Alisher Navoiy Asma
’
iy bu s
o‘
z tagiga shunday javob qoldirganini bayon
qilgan:
نيسلوا
و
قشع
نيديتوا
ات
پ
ْنوس
صلاخ
ات
اسماپ
ْلوا
پ
دن
هلريب
صاصتخا
ميك
اكنا
قشع
يا
هرچ
ميدزاي
هليب
پ
دن
يدزاي
ميك
ْلوا
ناوتان
دنمدرد
Ifoda juda keskin jaranglaydi: Asma
’
iy savol s
o‘
rovchini notavon dardmand
deb ataydi va ishq bobidagi pandini minnat ham qiladi. Ya
’
ni u ishqning sharti
poklik va uni sir tutish ekanligini nazarda tutgan. Bu nasihat s
o‘
rovchiga yetarli
b
o‘
lmasa,
o‘
lib ket, ishq olovidan qutulasan deydi.
“Tongi suhbatlar” kitobida ham shu ma’
noga oid baytni
o‘
qiymiz:
ﻩﺮﺳ ﻥﺎﻤتكلﺍ ﺮبص ﺪﺠﻳ ﻢل ﺍذﺍ
ُعفﻨﻳ ﺕﻮﻤلﺍ ىﻮﺳ يﺷ هل ﺲيﻠف
Tarjimasi:
Sirini yashirishda sabr topa olmasa,
Unga
o‘
limdan boshqa narsa naf bermaydi!
Voqeaning s
o‘
ngi fojiali tugaydi: oradan bir necha kun
o‘
tib, buloq tepasiga
kelgan Asma
’
iy u yerda
o‘
lib yotgan bir yigitni k
o‘
radi. U
o‘
z ishqini pok saqlash va
sir tutish uchun hayotdan kechgan edi. Oshiq ishqini fosh qilib q
o‘
yishni ishq
shartini buzish deb ishongani uchun mana shunday taqdirga r
o‘
para b
o‘
ldi.
Biz bu
o‘
rinda hikoyaning genezisi,
g‘
oyasi, kontekstdagi tahlili haqida
t
o‘xtalmoqchi emasmiz. Aytmoqchimizki, “Lison ut
-
tayr” dostonida mashhur arab
shoiri Asma
’
iy ishtirok etgan voqeaning keltirilishi, baytlari tarjima qilingan holda
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
157
berilishi Alisher Navoiyning arab she
’
riyatidan teran xabardorligini ma
’
lum
qilmoqda. Biz Asma
’
iyning asl matni deb k
o‘
rib chiqqanimiz baytlardan k
o‘
ra
Alisher Navoiyning tarjimasi keng, ta
’
sirchan, b
o‘
yoqdor ekaniga guvoh b
o‘
ldik.
Buni Alisher Navoiy arab tilidagi siqiq ifodani butun hissiyoti, mohiyati bilan
yetkazib berish uchun tarjimaga erkin yondashgan deb izohlashimiz mumkin.
Qolaversa, Alisher Navoiy quruq tarjimani maqsad qilmagan edi, balki kontekstda
ishq mohiyatini ochib berish asosiy
g‘
oyasi b
o‘
lgani uchun mohiyatni nazardan
qochirmagan holda masalaga ijodiy munosabatda b
o‘
lgan.
Umuman, mazkur mavzuni yana davom ettirish imkonimiz bor, xususan, bu
hikoya “Lison ut
-
tayr” uchun asos hisoblanmish “Mantiq ut
-
tayr”d
a bormi, u qaysi
birlamchi manbaga tayanadi degan savollarga javob berish zarurati ham turibdi,
biroq biz maqolamizda Alisher Navoiy va arab tili masalasida tadqiqot olib
borayotganimiz uchun bu ishlarni kelgusiga qoldiramiz.
Kontekstul tahlil metodi
Metodologiya har qanday tadqiqotning yuragi hisoblanadi. Olimlar:
“... metodologiya tadqiqotchiga narsada (ya’
ni
o‘
rganish ob
’
ektida) nimalarni
izlashi, topishi, izohlashi, ochib berishi lozimligini k
o‘
rsatib turadi. Tadqiqotchida,
izchil tadqiqotda metodologiya hamisha bitta b
o‘
lib, u olimning dunyoqarashini
tashkil etadi. Bir tadqiqotda bir paytning
o‘
zida birdan ortiq metodologiyaga
tayanish mumkin emas”, –
deb hisoblaydilar.
Metod esa metodologiya maqsadiga erishish uchun q
o‘
llanadigan y
o‘
l
sanaladi. Metodika biror tadqiqotchining metodologik qarashlari va foydalangan
metodlariga nisbatan q
o‘
llanadigan umumiy nomdir.
Alisher Navoiy asarlarini, xususan, mazkur maqolada uning arabiy
misralari
g‘
azallarini
o‘
rganishdan murodimiz
–
Alisher Navoiy aytgan s
o‘
z, uning
ijodidagi bosh
g‘
oya va fikrlar tizimini aniqlash, t
o‘g‘
ri tushunish va t
o‘g‘
ri
tushuntirib berishdir. Bu metodologiyamizning asli,
o‘
zagi hisoblanadi.
Metodologiya
o‘
zgarmaydi, lekin uning muayyan qirralariga qarab
yondashuv va metodlar farqli bo
‘
lishi mumkin.
Maqolamizning bosh masalasi
–
“G‘
aroyib us-si
g‘ar” devonidagi arabiy
misrali
g‘
azallarni tadqiq qilish ekan, quyidagi nuqtalarni belgilab oldik:
1. Ushbu
g‘
azallarning asl manbadagi matnini ikki nusxa asosida qiyoslash.
2.
G‘
azal matnini kontekstual tahlil metodi asosida
o‘
rganish.
3. Arabiy misralarning
g‘
azal ma
’
nosiga ta
’
sir darajasi va nima uchun
Alisher Navoiy arabiy bayt keltirdi degan savolga javob izlash.
Bu uch jihat bizning metodologik yondashuvimizdir.
G‘
azalning ma
’
no va mohiyatini devon kontekstida
o‘
rganish alohida masala
yoki Alisher Navoiyning boshqa devonlaridagi arabiy misrali she
’
rlariga bo
g‘
liq
holda tadqiq etish ishni monografik planga olib chiqishi mumkin, shuning uchun
biz tadqiqotimizni ana shu uchta maqsad bilan chegaralab oldik.
Q
o‘
yilgan muammoga javob berish uchun kontekstual tahlil metodidan
foydalanishga qaror qildik. Kontekstual metod muammoni turli qismlarga ajratib,
ular
o‘
rtasidagi farqlar va
o‘
xshashliklarni
o‘
rgangan holda
o‘
xshashliklarning
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
158
o‘
zaro munosabati, turli qismlarning asosiy masalaga aloqadorlik xususiyatlariga
diqqat qaratadi.
Biz ob
’
ekt sifatida olayotganimiz
g‘
azallarni bunday y
o‘
l bilan tahlil qilamiz:
1.
G‘
azal matnlarini kontekstual birlik (qismlarga) ajratib chiqamiz.
2. Har bir kontekstual qismning mohiyatida turgan xabarni
o‘
rtaga
q
o‘
yamiz.
3. Bu qismlarni qaytadan umumlashtiramiz va xulosalarni matnning
o‘
zidan topamiz.
Kontekst lotincha s
o‘
z b
o‘lib, “birga”, “mato” degan lug‘
aviy ma
’
nolarni
bildirib, “... alohida so‘
z (matn birligi)ni qurshab turgan va uning ma
’
nosi
tushunilishiga asos b
o‘luvchi matn”dir. Biz bu o‘
rinda kontekstni ham umumiy,
ham xususiy ma
’
noda tushunamiz. Bir vaqtning
o‘
zida kontekst
–
bu
g‘
azalning
t
o‘
liq matni va
g‘
azalning muayyan qism, masalan, bir misrasi yoki bir baytidir.
Matnning tugal axborot yoki fikr tashigan va tugal xabar saqlashi mumkin
b
o‘
lgan boshqa qismga b
o‘
linmaydigan parchasini kontekstual birlik deb
atayapmiz.
Kontekstual tahlil metodi k
o‘
rilayotgan masalaga oid avvalgi tadqiqot
natijalariga murojaat qilish va ulardan foydalanishni rad qilmaydi.
Mazkur metod bilan
g‘
azalni tahlil qilamiz,
o‘
rtaga q
o‘
ygan va yuqorida
ta
’
kidlab
o‘
tganimiz uchta masalaga mana shu yondashuv doirasida javob
beramiz, shu tariqa metodologiyamizdagi bosh maqsad
–
Alisher Navoiy aytishni
xohlagan s
o‘
zga yetib borishga harakat qilamiz.
Kosa quyoshidan porlagan nur
Alisher Navoiy
o‘
z turkiy she
’rlarining deyarli hamma qismini “Xazoyin ul
-
maoniy” nomli kulliyotga jamladi. Bu kulliyot to‘
rt qismdan iborat b
o‘
lib, har biri
umrning muayyan davrini nazarda tutadi: “G‘
aroyib us-si
g‘ar” (Bolalik
g‘
aroyibotlari) g
o‘daklikka, “Navodir ush
-
shabob” (Yigitlik nodirliklari) navqiron
yoshlikka, “Badoe’
ul-
vasat” (O‘
rta yosh g
o‘
zalliklari)
o‘
rta yoshning
g‘
ayratiga,
“Favoyid
ul-
kibar” (Keksalik foydalari) qarilikning hikmatiga dalolat qiladi.
Biz murojaat qilayotgan “G‘
aroyib us-si
g‘ar” “Xazoyin ul
-
maoniy”ning
birinchi devoni sifatida ham ahamiyatli, chunki bu devon shoir she
’
riyatiga kirish
ostonasidir. Devondagi she
’
rlar mazmuni kulliyotning asosiy qismi
g‘
oyasini
anglashda kalit, ustqurma, asos vazifasini
o‘
tashi shubhasiz. Xususan, devondagi
ilk
g‘azalni navoiyshunos olimlar butun “Xazoyin ul
-
maoniy” uchun kalit ekani
haqida fikr bildirishgan.
G‘
azalning matni bu:
ی
ْقو
ْروت
ا
ی
قاس
ی
م
ی
تدحو
لثم
ل
ی
ک
ادزمغ
ريغ
شقن
ی
د
ی
ن
ْلوكنوک
ماج
ی
اد
هسلوب
کنز
مغ
ی
را
سکع
ی
ن
م
ی
اد
ْروک
د
ی
ب
ماج
د
ی
ن
چ
ی
تق
ی
ادص
ْ ت َقَر شَا
ْ ن ِم
ْ ِس
کَع
ْ ِس م
َش
ْ ِس
أَک لا
ْ راَو نَا
َْد ه لا
ی
ی
ْزو
ناهج
ره
مد
راثن
ْلوا
م
ی
ْنوچوا
م
ی
کن
ناج
ادف
ماج
و
م
ی
رک
ب
ی
هل
ْرود
ْلوا
ماج
ْنوچوا
ق
ی
قالم
ْرولوب
ماج
ْرولوا
ک
ی
ت
ی
امن
شمج
ی
د
نآ
ی
ا
ی
ناکچ
ادک
ا
ی
شوخ
ْلوا
ىم
ک
ی
م
اکنا
فرظ
اسلوا
ب
ی
ر
س
ی
ناغن
لافس
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
159
رهچ
ۀ
دوصقم
وحم
اغلوا
ی
ْلومه
مد
ام
ادع
هکات
ْلوا
م
ی
د
ی
ن
ْلوکنوک
ماج
ی
اد
چاغلوب
هولج
رک
ماج
م
ی
کناستوت
م
ی
ن
ی
د
ی
هناو
د
ی
ن
ق
ی
ل
ادتبا
د
ی
ر
ارا
شوه
لها
ی
اوسر
لاغلوب
ی
ا
ی
هچبغم
ب
ی
الم
ی
ن
فن
ی
ا
ی
امت
وب
م
ی
هناخ
لها
ی
ن
ادهاز
س
ی
ن
نامک
ق
ی
ناغل
د
ی
ن
اکزوا
ماج
و
م
ی
دوجوم
ا
ی
رور
ماج
و
م
ی
ظفل
ی
ن
د
ی
ناک
ب
ی
ر
مسا
ا
ی
هل
ق
ی
اغل
ی
ادا
تدحو
ی
اغلوب
ی
م
ی
ر ّس
م
ی
ب
ی
هل
ماج
ا
ی
هرچ
ک
ی
م
اوبرشا
ی
ا
ا
ی
اه
ناشطعلا
ک
ی
ْرول
ره
مد
ادن
هنشت
بل
الموا
وان
یي
ْنوچ
ْلزا
قاس
ی
س
ی
د
ی
ن
G‘
azal 9 baytdan iborat. Unda eng avvalgi misra t
o‘
liq arab tilida va eng oxirgi
satrda arabiy xitob kelgan.
Matnda baytlar sonidan k
o‘
ra kontekstual birliklar k
o‘
proq b
o‘
lishi mumkin.
Dastavval, matnni qismlarga ajratib chiqamiz.
1-kontekstning qismlari: kosa quyoshi, aks, hidoyat nurlari.
Kontekst markazida
“
porladi
” (
تﻗﺮﺷﺍ
) so
‘
zi joylashgan va kontekstdagi asosiy
ma
’
no uning atrofiga qurilgan: kosa quyoshining aksidan hidoyat nurlari porladi.
Kosa nima? Undagi quyosh-chi? Kosa quyoshining aksi qanday ma
’
noga ega?
Hidoyat nurlari nima uchun kosa quyoshi aksidan porlashi kerak? Kosaga quyosh
qaerdan kelib qoldi? Bu savollarga
g‘
azalning keyingi kontekstual birliklaridan javob
izlaymiz. Tashqi manbani jalb qilmaymiz. Kontekstual tahlil metodida muammo
faqat kontekstlar aro hal etiladi.
2-kontekstning qismlari: sado, jom, Yor aksi, may.
Bu birliklar shunday kontekst manzarasini yuzaga keltiradi: Yorning aksini
mayda k
o‘
r deya jomdan sado keladi. Ikki misrada ikkita kontekst borligini k
o‘
rdik.
Ularni qismlarga ham ajratdik. Mazkur qismlarni
o‘
zaro bo
g‘
lanish nuqtalari bormi?
Diqqat qilsak, shunday ichki bir aloqadorlikni topamiz: kosa
–
jom; kosa quyoshining
aksi
–
Yor aksi. Ikkala kontekstni birlashtirsak, bunday holatni tasavvur qilish
mumkin: Yor quyoshga
o‘
xshaydi, kosa quyoshidan murod
–
Yordir. Adabiyotshunos
A. Qozix
o‘ja mazkur arabiy misrani “Kosada quyosh aksidan hidoyat nurlari
jilvalandi”, –
deb tarjima qilish kerak deb hisoblagan. U mazkur talqinni arab tiliga
xos b
o‘
lgan balo
g‘
at ilmi asoslariga tayangan holda tushuntirgan. Biz A. Qozix
o‘
ja
talqinini rad etmagan holda
سأكلﺍ ﺲﻤﺷ
kontekstual birligini kosa quyoshi deb qabul
qilish maqsadga zid emas deb aytamiz. Quyosh
–
Yor ekan, uning aksi may t
o‘
la kosa,
jomga tushib turibdi.
O‘
z-
o‘zidan quyosh kosaga “tegishli” bo‘
lib qoldi. Albatta, bu bir
istiora. A. Qozix
o‘ja uni “istioratun bil
-
kinoya” ekanligini aytgan. Quyosh kosaning
ichiga kirib joylashib olmagan, balki uning tajalliysi, xolos. Ana shu aksdan hidoyat
nurlari porlaydi. Jilvalanish va porlash
o‘
rtasida farq b
o‘
lgani uchun ham A. Qozix
o‘
ja
boshqa navoiyshu
noslardan farqli ravishda “jilvalandi” so‘
zini q
o‘
llagan. Jilvaning
zuhurida yoritish xossasi kamroq, ammo porlashning xususiyati shuki, u atrofni
ravshan qiladi.
Ikkala kontekstni umumlashtirsak, jomdan: “Quyosh kabi Yorning aksini
mendagi mayda k
o‘r!” –
deb sado keladi, Yorning aksidan esa hidoyat nurlari
porlaydi. Lekin may va jomning
o‘
zi nima ekanligi, Yor nima uchun quyoshga qiyos
qilingani, kontekstdan qasd etilgan s
o‘
nggi ma
’
no ochilgani y
o‘
q. Buning uchun
matnning keyingi kontekstiga nazar solish lozim.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
160
3-kontekstning qismlari: begona naqsh, k
o‘
ngil jomi,
g‘
am zangi, vahdat
mayi, soqiy,
g‘
amzudo.
Kontekst manzarasi bunday
–
begona naqshdan k
o‘
ngil jomida
g‘
am zangi
bor b
o‘
lsa, vahdat mayi kabi uni ketkazadigan
g‘
amzudo y
o‘
q.
G‘
amzudo
–
g‘
amni
ketkazuvchi. Yuqoridagi ikkita kontekstda nazarda tutilgan jom va mayning nima
ekanligi bu kontekstga kelib ayon b
o‘
ldi
–
jom (kosa) k
o‘
ngil, may vahdat mayi
ekan, ya
’
ni vahdat mayga istiora qilinibdi. Vahdat nima? Soqiy kim? Matndagi lirik
qahramon nima uchun soqiyga xitob qilyapti: soqiyga vahdat mayining ahamiyati
haqida ta
’
lim beryaptimi yoki eslatyaptimi? Yoki ta
’
kidlangan haqiqatni tan
olyaptimi?
G‘
ayr naqsh-chi?
May mast qiluvchi xususiyatga ega, demak, vahdatda ham ana shu xususiyat
borki, istiora uchun tanlangan. Vahdatning lu
g‘
aviy ma
’
nosi yakkalik demakdir.
Ammo metodimiz talabiga k
o‘
ra, tashqi manbaga murojaat qilishdan
o‘
zimizni
tiyib, kontekst b
o‘
ylab, bu
o‘rinda kelayotgan “vahdat” qaysi ma’
noda ekanini
izlashimiz kerak. Bu birinchi masala. Ikkinchidan, begona naqsh bor ekan, demak,
begona b
o‘
lmagani ham mavjud.
Soqiy may uzatuvchidir. Kontekstga k
o‘
ra, u vahdat mayini uzatadi, lirik
qahramon
o‘
zida
g‘
am zangi borligin aytib, may s
o‘
rayotgan k
o‘
rinadi, sababini
izohlamoqda. K
o‘
rib turganimizdek, ayrim masalalar oydinlashdi, lekin hali
mavhumliklar k
o‘
tarilgani y
o‘
q.
4-kontekstning qismlari: xush may, zarf, sin
g‘
on safol, jom, Jamshid, gado.
Manzara: bu juda yaxshi mayki, uni biror singan sopol b
o‘
lagiga quyilsa,
ya
’
ni siniq sopol parchasi unga idish b
o‘
la olsa, bu jom getinamo, u mayni ichgan
gado esa Jamshidga aylanib qoladi.
Mazkur qismda asosiy ur
g‘
u mayning sifatiga qaratilgan. Bu qanday may? U
juda yaxshi va a
’
lo may. Biror singan sopolga quysang,
o‘
sha sopolda ham
o‘
zgacha
xususiyatlar namoyon b
o‘
ladi. K
o‘
rib
o‘
tdikki, jom
–
k
o‘
ngil, singan sopol ham
k
o‘
ngilga istiora qilinmoqda, uning singani esa shikastalikdan nishona, shunday
b
o‘
lsa-da, siniq qalb sohibi vahdat mayidan simirsa,
o‘
zi Jamshidga aylanadi, qalbi
esa getinamoga.
Jamshid tarixiy shaxs b
o‘
lib, Eronda hukmdorlik qilgan peshdodiylarning
beshinchi podshohi, uning hukmronlik davrida tabiiy ofatlar b
o‘
lmagan,
kasalliklar barham topgan,
o‘
zi esa bazm va bayramlarni juda hashamat bilan
o‘
tkazgan.
Getinamo
–
jahonni k
o‘
rsatuvchi.
Bu tasvirlar mayning naqadar xislatli ekanini
o‘
rtaga chiqardi. Uning odam
tasavvuridagi may emasligini oydinlashtirdi. Qalbni butun olamni k
o‘
ra oladigan
oynaga aylantirishi, ichgan insonni Jamshiddek baxtiyor qilishi vahdat mayining
xususiyatlaridan biri ekanini his qilamiz, lekin hali axborot t
o‘
liq b
o‘
lmadi. Bu
o‘
rinda bu mayga jom vazifasini
o‘
taydigan k
o‘
ngilning may unga quyilishdan
avval siniq sopol b
o‘
lganini ham yoddan chiqarmaslik kerak. Shunda mayning
xislati yana ham yaqqolroq k
o‘
rinadi.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
161
5-kontekstning qismlari: jom, may, yuzta jahon, mingta jon.
May va jomda shu qadar yaxshiliklar bor ekan, mana shunday jomga har
lahzada yuzta jahon ba
g‘
ishlansa, may uchun ming jon fido etilsa, arzir ekan. Bu
kontekst
o‘
zidan avvalgisining uzviy davomi b
o‘
lib, jom va mayning qadrini
k
o‘
rsatib bermoqda. Vahdat mayi va u quyilgan jomning qiymati bu.
6-kontekstning qismlari: dayr, hush ahli, mu
g‘
bacha, jomu may.
Kontekst shunday: lirik qahramon mu
g‘
bachaga xitob etyapti
–
dayr ichida
hush ahlini esdan ayirib, ravso ahvolga solaman desang, bu ishni avvalo, mendan
boshla.
Odatiy va hammaga xos fikr shuki, hush ahli b
o‘
lish fazilatdir. Lekin matn
ichidagi s
o‘
zlovchi hushini y
o‘
qotib, rasvo holga tushishni orzu qilmoqda. Bu ishni
bajaradigan mu
g‘
bachadan ham shuni iltimos etyapti.
Biz mayni vahdat mayi, jom esa k
o‘
ngil deya tushunib kelayotgan edik, lekin
mu
g‘
bachaga xitoban jomu may tutsang deyilishi masalani chigallashtirdi.
Mu
g‘
bacha
–
musulmon b
o‘
lmagan g
o‘
zal yuzli
o‘
spirin yigit b
o‘
lib, mayxonada
may quyish bilan shu
g‘
ullangan. Mu
g‘
bacha kim b
o‘
ldi endi? Uning q
o‘
lidan
vahdat mayi ichiladimi? Jom ham unda ekan, demak, bu jomning yangi ma
’
nosimi?
Dayr
–
rohiblar yashaydigan butxona. Hush ahlining butxonada ne ishi bor?
7-kontekstning qismlari: may, k
o‘
ngil jomi, chehrai maqsud, mo ado.
Bu kontekst qismlari mahv b
o‘
lmoq s
o‘
zi atrofiga jipslashgan. Mu
g‘
bacha
tutadigan may k
o‘
ngil jomini t
o‘
ldirgach, unda chehrai maqsud jilva etarkan,
shunda dunyodagi barcha narsalar mahv b
o‘
lib ketadi. Diqqat qaratish lozim
b
o‘
lgan nuqta shuki, mu
g‘
bacha q
o‘
lida alohida jom bor, k
o‘
ngil jomi alohida. May
esa vahdat mayi ekan. Chehrai maqsud
–
k
o‘
rish maqsad etilgan chehra, Yorning
aksidir. Bu aks esa k
o‘
ngildagi mayda tajalliy qiladi. Avvalgi kontekstlar bilan
bo
g‘
lab shunday ma
’
no chiqarish mumkin, lekin soqiy va mu
g‘
bacha, dayr va hush
ahlining rasvo b
o‘
lishi kabi kontekstual birliklarga kontekstning
o‘
zidan izoh
topilmadi. Ammo bu birliklar ham vahdat mayi va chehrai maqsudga
aloqadorligini bilish mumkin.
8-kontekst qismlari: vahdat, jom, may.
Kontekst bunday: vahdat jom va may ichida muyassar b
o‘
ladi
–
oson
qilinadi, erishiladi. Vahdat yakkalik, tanholik ma
’
nosini bildiradi dedik.
G‘
azalning
avvalidan boshlab Yor aksini
–
chehrai maqsudni k
o‘
rishga b
o‘
lgan ishtiyoq, soqiy
va mu
g‘
bachaga murojat
–
bularning hammasi vahdatga muyassar b
o‘
lmoq
qasdini ifodalayotgani ma
’
lum b
o‘
ldi. Ya
’
ni matndagi qahramon
–
vahdat
talabgori. Lekin vahdatning mohiyati kontekstda hamon ochilgani y
o‘
q. Biz esa
kontekstlararo s
o‘
zlar va jumlalarning shoir nazarda tutgan ma
’
nosini
izlayotganimiz uchun tashqi manbalarga chiqmaymiz, ya
’
ni matn kontekstidan
tashqari kontekstlarga chiqishdan saqlanamiz,
o‘
rganayotgan matnimizdagi
ma
’
no kodlarini yechish uchun avvalo, shu matn konteksti b
o‘
ylab
harakatlanamiz, s
o‘
ng bu matn mansub b
o‘
lgani
–
“G‘
aroyib us-si
g‘ar” kontekstini
tekshirib chiqamiz, s
o‘ng “Xazoyin ul
-
maoniy” kontekstida so‘
z va jumla kodlariga
javob izlanadi va hokazo. Alisher Navoiyning butun boshli ijodi kontekstida
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
162
masala yechilmasa, undan s
o‘
ng uning ijodiga yondash kontekstlarga k
o‘
chib
o‘
tiladi. Bu katta tadqiqot, uning qoidalarini maxsus bayon qilishga ehtiyoj bor,
biz esa
g‘
azal tadqiqida davom etamiz.
9-kontekstning qismlari: jomu may, lafz, ism.
Mazkur kontekst shunday xabarni tashiyapti: jom va may lafzini aytgan
odam bir ism bilan (buni) ado qiladi. Ado qilinadigan vazifa
–
vahdatga muyassar
b
o‘
lishdir. Bu 8-kontekstga k
o‘
ra aniq b
o‘
lib turibdi. Jom va may lafzlarini aytgan
odam kim? Vahdatga talabgor inson. U
o‘
z talabiga bir Ism bilan erishadi. Bu
qanday ism? Kontekstga k
o‘
ra Yorning ismi. Chunki Yorning yuzi, chehrasi
–
maqsad-ku. Demak, Yor ismini zikr qilish bilan vahdatga muvaffaq b
o‘
lish
mumkin. Ammo Yorning ismi hali aytilmagan.
10-kontekst qismlari: zohid, jom, may, mayxona, mayxona ahli.
Kontekst xitob shaklida kelyapti: ey zohid, sen gumon qilayotgan jom va
maydan boshqasi ham bor, buni bilmaysan, bilmasdan turib inkor qilma. Bu matn
kontekstidagi uchinchi xitob. Avvalgi ikkisi soqiy va mu
g‘
bachaga qaratilgan
b
o‘
lsa, endi zohid xitob markaziga q
o‘
yildi. Diqqat qilsak,
g‘
azal matni ichida
yol
g‘
iz lirik qahramonning
o‘
ziga xos b
o‘
lgan kontekst bor edi
–
bunda hamma
narsa unga xayrixoh, har kim u tomonda, hamma narsaning tilini u tushunadi,
uning tilini boshqalar tushunadi. Xitob ma
’
nosidan ma
’
lum b
o‘
lyaptiki, zohid
begona qatlamdan. Zohid boshqa bir chegaralarga mansub. U jom va may
ma
’
nosini bilmaydi, bexabar, unga bilish eshiklari ham yopiqdek. Shunday b
o‘
lsa-
da, zohid
g‘
azal matnidagi lirik qahramonni inkor qiladi, u tilga olayotgan jom va
mayga, u talpinayotgan mayxonaga qarshi. Chunki u gumon qilayotgan may, jom
va mayxona yaxshilik keltirmaydi, chunki may, jom va mayxona insonni
yomonlikka yetaklaydi deb ishonadi. Lirik qahramon esa unga inkor qilma, sen
bilmaysan, gumoningdan boshqa haqiqatlar ham bor deb ta
’
kidlamoqda.
O‘
rganilgan kontekstlarga k
o‘
ra, lirik qahramon vahdat mayi, k
o‘
ngil jomi
haqida gapirmoqda, u tilga olgan mayxona k
o‘
ngil jomiga vahdat mayini
istaganlar jamlanadigan bir maskan, makon ekanligini tushuna olamiz.
11-kontekstning qismlari: Navoiy, tashnalab inson, Azal Soqiysi, har dam,
nido, atshon.
Bu matnning s
o‘
nggi konteksti. Bunda matn muallifining
o‘
ziga murojaati
bor. Butun matnda aynan Navoiyning
o‘
zi lirik qahramon
o‘
laroq harakat
etayotganmidi degan savol chiqadi qarshimizdan. Yoki u boshqa odamu, Navoiy
uni kuzatib, holatning roviysiga aylangan, s
o‘
ng s
o‘
z oxirida
o‘
zining tashna
ekanligini his etdimikin?
Kontekst bunday: Ey Navoiy, tashnalab b
o‘
lma, chunki Azal Soqiysidan har
lahza: “Ichinglar, ey tashnalar!” –
nidosi kelyapti.
Azal Soqiysi kim? Albatta, Azal Soqiysi azaldan mavjud b
o‘
lgan Soqiyni
ifodalaydi. Azaldan esa birgina Zot bor edi. Demak, Azal Soqiysidan murod
–
Parvardigordir. Lirik qahramon suvga tashna b
o‘
lyaptimi? Y
o‘
q, u vahdat mayiga
tashna b
o‘
lmoqda. Vahdat mayini ichinglar deb Azal Soqiysi aytyapti. Nima uchun
u Soqiy? Chunki vahdat mayini faqat u bera oladi.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
163
Biz uchun
g‘
azalning s
o‘
nggi misrasida arabiy jumla kelgani ham ahamiyatli.
Bu jumlani biz boshqa manbalardan topa olmadik, demak, bu bevosita Alisher
Navoiy qalamiga mansub
–
u Parvardigorning saxiyligi, karamini ifodalash uchun
yozilgan mazkur jumlani
o‘
zi ijod qilgan deb ayta olamiz.
Kontekstual tahlil metodiga k
o‘
ra, biz maqolamiz uchun tadqiq ob
’
ekti
b
o‘
lgan birinchi matnni kontekstual birliklar (qismlar)ga hamda kontekstlarga
ajratib k
o‘
rib chiqdik. Tugal tasavvur uchun kontekstdagi manzarani uch qismga
b
o‘
lishimiz mumkin:
Birinchi manzara
–
kontekstdagi zamon: lirik qahramon joriy kechayotgan
zamon ichida turib gapiryapti.
Ikkinchi manzara
–
kontekstdagi makon: borliq, dayr, mayxona.
Uchinchi manzara
–
kontekstdagi qahramonlar: matnni bayon qilayotgan
roviy, lirik qahramon, soqiy, mu
g‘
bacha, zohid, Azal Soqiysi. E
’
tiborli jihati, Azal
Soqiysi butun matndagi muammo va mavhumlikni bartaraf qiluvchi
o‘
laroq
maydonga kirdi.
T
o‘
rtinchi manzara
–
kontekstual birliklar: may, jom.
Bu uch manzara esa matndagi bunday kontekstni yuzaga chiqarmoqda: hali
sifatlari t
o‘
liq bilinmagan lirik qahramon bor. U dunyoda vaqt kengligi b
o‘
ylab
aylanib yuribdi. Ammo safarining taassurotlari, tafsilotlari noma
’
lum, bu matnda
u faqat xulosasini bayon etmoqda: borliq olamida inson vahdat mayi bilan tasalli,
taskin topadi. Vahdat mayi haqiqatga yetkazadi. Buning uchun vahdat mayi bilan
k
o‘
ngil jomini t
o‘
ldirish lozim. Vahdat mayi, avvalo, Azal Soqiysidan ato etiladi.
S
o‘
ng borliqda u izn berganlar (soqiy, mu
g‘
bacha) bu mayni mayxona va dayrda
talabgorlarga quyib beradilar. Vahdat mayini ichgan odam es va hushini
y
o‘
qotadi. Buni vahdat mayidan bexabar zohidlar tushunmaydi, ular bu holni
rasvolik deb biladilar. Vahdat mayi qalbga kirgach, unda Yor chehrasining aksi
namoyon b
o‘
ladi. Ana shu aksdan hidoyat nurlari taraladi. Vahdat mayi va uni
ichish, vahdat mayi uchun mayxona va dayrga t
o‘
planish, demak, Azal Soqiysining
irodasiga zid kelmaydi. Demak, matndagi may va jom, dayr va mayxonaga, soqiy
va mu
g‘
bachaga xos b
o‘
lgan haqiqatlarni ochish kerak. Chehrasi vahdat mayida
aks etadigan Yorni ham tanib olmoq lozim. E
’
tiborli jihati, oshiq Yorning
O‘
ziga,
Yorning Zoti yoki vujudiga emas, uning aksiga, tajalliysiga talpinmoqda. Nima
uchun? Bundan ikki t
o‘
xtamga kelish mumkin: demak, Yorning
O‘
ziga yetib
b
o‘
lmaydi; demak, Yor faqat
o‘
z aksini tomosha qilishga izn bergan, xolos.
Biz kontekstning
o‘
zini tahlil qildik. Kontekstning
o‘
zini tadqiqqa tortdik, bu
esa Alisher Navoiy aytmoqchi b
o‘
lgan s
o‘
z, anglatishni istagan ma
’
no shu edi
degani emas. Ta
’
kidlab kelayotganimizdek, boshqa matnlarning ham
kontekstlarini k
o‘
rish hamda bu yerdagi kodlar uchun ulardan javob izlash kerak.
Maqolamizda Alisher Navoiy va arab tili masalasi bilan shu
g‘
ullanyapmiz.
O‘
rganib chiqqan bu
g‘
azalda ikkita arabiy jumlani k
o‘
rdik, ikkalasi ham Alisher
Navoiy qalamiga mansub deb xulosa qildik, arabiy jumlalar matnga singib ketgani,
matn kontekstidagi ma
’
noni ochib berish uchun asosiy kalit ekaniga guvoh
b
o‘
ldik. Aynan arabiy jumlaga bu qadar muhim vazifaning yuklanishi bu tilga
b
o‘
lgan ehtirom bilan barobar bu tildagi manba yoki kontekst Alisher Navoiy
tafakkurini anglash uchun ham asosdir degan xulosaga yetaklaydi.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
164
Endi esa “G‘
aroyib us-si
g‘ar” devonida kelgan arabiy jumlali ikkinchi g‘
azal
bilan tanishamiz.
“Bizga fano jomida may qani?”
Bu
g‘
azal mazmunan oshiqona ruhda. Lekin undan tugal
g‘
oyani tushunish
uchun kontekstual tahlil metodiga suyanib tadqiq amalga oshirishimiz lozim.
G‘
azal matni bu:
ک
ی
م
وق
ی
شا
ا
ی
در
ی
اتا
و
ْنولوت
آ
ی
ا
ی
در
ی
انا
رتخا
دعس
س
ی
ن
ی
کن
د
ی
ک
هک
بوغوت
ْروت
وک
یي
هراچ
ميک
دالماق
ی
مهربص
مغ
رجه
ی
کن
اد
ی
انا
اشوهم
ْورس
ادق
هللا
اخر
ميس
انت
زآ
د
ی
ناب
مداب
ْنوچوا
اسلوب
کلف
ماج
ی
انا
ا
ی
هل
قشع
ی
کن
م
یي
بل
هنشت
س
ی
م
ی
ن
ک
ی
م
ا
ی
نامچ
ْرو
کلم
رکذ
ی
ن
ا
ی
ش
ی
کناست
اکنس
د
ی
ر
حدم
و
انث
رک
کلف
س
ی
ر
ی
ْرود
ا
ی
راتس
س
ی
ن
ی
ا
ی
بلا
کت
و
و َد
ا
ی
اشوخ
هچبغم
رلا
هولج
س
ی
و
د
ی
ر
انف
هاقناخ
ا
ی
هرچ
ا
ی
رور
ش
ی
خ
و
ْزوا
ی
ن
کامتاسروک
بجوم
ت ّحص
و
توق
ْرورود
ْلوا
جنر
و
انع
قشع
تنحم
رلا
ی
کرت
ی
ن
ی
وب
ی
کنامرو
اکنم
ک
ی
م
َْا
ُّی
ا َه
ْ ِقا َّسلا
ی
ْ ن ِم
ْ ِس
أَک
اَنَف
َْا
ْی
َْن
اَن
َ
ل
زج
اون
یي
اب
ر
ی
هغ
ماج
تمارک
کنوتوت
1-kontekstning qismlari: mahvash, sarvqad, lolarux, siymtan, chora, sabr,
hajr
g‘
ami, yor.
Matnning ilk kontekstida lirik qahramonning sevgiliga xitobini k
o‘
ramiz.
Unga t
o‘
rt sifat bilan nido qilmoqda: mahvash
–
oy kabi; sarvqad
–
qomati
sarvdek; lolarux
–
yuzi loladek; siymtan
–
tanasi kumushdek. Mazkur t
o‘
rt sifat
zamirida ham uy
g‘
unlik bor: mahvash
–
lolarux; sarvqad
–
siymtan. Bu uy
g‘
unlik
haqida fikrlar ekanmiz, biz zaruratan yana bir nusxaga murojaat qilishga majbur
b
o‘
ldik, bu T
o‘
pqopi muzey saroyi, Sulaymoniya kutubxonasi, Fotih fondida 4056-
raqam bilan saqlanayotgan nusxa edi. Ana shu nusxada birinchi satr shunday
yozilgan ekan:
ﺎﻨﺗ ﻢيﺳ ﺍﺪﻗ وﺮﺳ ﺎخر هللا ﺎﺷﻮﻬﻣ
. Ya
’
ni bu nusxada ana shu uyg
‘
unlik aks
etib turibdi. Qaysi biri t
o‘g‘
riroq b
o‘
ladi degan masala
o‘
rtaga chiqqanda biz R va
P1 nusxalarni e
’
tirof etamiz. Chunki ma
’
nodoshlarni yonma-yon q
o‘
yish,
bizningcha, badiiyatga t
o‘
liq mos emas, lekin ularni oralatib joylashtirish s
o‘
zning
yangi qirralarini ochadi.
Lirik qahramon sevgilining yuz va qomatini vasf etyapti. Uni shu qadar
so
g‘
inganki, bu so
g‘
inch qarshisida sabr va chorasi qolmadi. Bu kontekstdan
oshiqning olovli va shiddatli muhabbatiga guvoh b
o‘
ldik.
2-kontekstning qismlari: axtari sa
’
d, quyosh, oy, ota, ona.
Oshiq
o‘
z ma
’
shuqi g
o‘
zalligini vasf etishda davom etyapti. Unga bu malohat
qadarda bitilganiga ishora qiladi, chunki bu g
o‘
zalni axtari sa
’
d
–
baxt yulduzi
tuqqan! Bu
o‘
rinda saodat yulduzi burjida tu
g‘
ilding deb tushunish kerak, chunki
kontekstning davomida otang g
o‘
yo quyoshu, onang t
o‘
lin oy deyilgan. Albatta,
quyosh va oyning bolasi oftobdek nurli, mohtobdek porloq b
o‘
ladi.
3-kontekstning qismlari: falak, sayr, malak, madhu sano.
Bu kontekst
o‘
zidan avvalgisining ifodasiga mantiqan t
o‘g‘
ri keladi: quyosh
va oyning bolasi b
o‘
lgach, falak ham uni sevishi tabiiy
–
nima uchun falak tinimsiz
aylanadi, harakatda? Chunki u bu g
o‘
zalga oshiq b
o‘
lgan, uni izlab yuribdi.
Sevgilining
o‘
zi eshitsa edi, farishtalar ham uni maqtashayotganiga guvoh b
o‘
lardi.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
165
Mazkur manzara oshiq sevgan ma
’
shuqning samoviy qatlamlarga mansub
ekani ma
’
lum b
o‘
ladi. Lekin hali hech narsa aniq emas. Tasvirlar chiroyli, lekin
ifoda ortidagi asl mohiyat ochilgani y
o‘
q.
4-kontekstning qismlari: ishq, jom, falak, tashna, ino.
Oshiq sevgiliga b
o‘
lgan ishqning tashnasi! Bu tashnalik shu qadarki,
osmonni qadah qilsalar va uni shu ishq mayi bilan t
o‘
ldirib tutsalar, ichmaydi,
chunki may solingan idish kichik! Ichgan bilan chanqoq qonmaydi.
Kontekstdagi ma
’
no falakning mahbubga b
o‘
lgan muhabbatini ham do
g‘
da
qoldirdi. Oshiqning talabi olamga si
g‘
masligi ma
’
lum b
o‘
ldi. Mahbub va unga
b
o‘
lgan ishqning qiymati aqlga si
g‘
mas darajada yuksalib ketdi.
5-kontekstning qismlari: ishq mehnati, mujibi quvvat va sihhat, ranju ano.
Kontekstdan seziladiki, kimdir bor. U oshiqqa achinib, ishqdan qaytarishni
istaydi. Oshiq esa unga javoban, ishq mashaqqati tarkiga meni buyurmang, chunki
sihhatim va quvvatimning sababi mana shu azobu o
g‘
riqlardir deb javob
bermoqda. Bunda oshiqning ishqqa b
o‘
lgan sadoqati zuhur qilmoqda.
6-kontekstning qismlari: xonaqoh, shayx, mu
g‘
bacha, dayri fano.
Kontekstda k
o‘
rinmayotgan, oshiqning xitobi orqali anglanayotgan kimdir
xonaqohga da
’
vat qilayotgani uchun lirik qahramon xonaqohda shayx
o‘
zini k
o‘
z-
k
o‘
z qilish bilan band, meni u yerga chaqirma deb e
’
tiroz bildiradi. U fano dayri va
mu
g‘
bachalar bu illatdan xoli ekanini aytib, ular davrasi afzalligini ta
’
kidlaydi.
7-kontekstning qismlari: jomi karomat.
Mazkur kontekstdagi oxirgi misra arabiy jumla b
o‘
lib, bizning maqolamiz
mavzusini yana ham ochish uchun asosiy nuqta sifatida xizmat qiladi: lirik
qahramon
o‘
zini nazarda tutib, Navoiydan boshqa hammaga karomat jomini
tuting deydi. Sen nima istaysan deb s
o‘
rasalar, arab tilida bizga fano jomidan qani,
ey soqiy deb savol beradi.
G‘
azalning umumiy konteksti shunday: lirik qahramon
–
oshiq, u
o‘
z
sevgisiga sodiq. Sevgili ham
o‘
ta malohatli va husndor. U saodat yulduzi burjida
tu
g‘
ilgan; u quyosh va oyning farzandi ekaniga shubha y
o‘
q, osmon ham uni sevib
qolib, sarson b
o‘
lib tentiramoqda. Farishtalar esa uni maqtashyapti. Ammo ular
ichida eng munosibi bizning lirik qahramonimizdir. U ishqni osmon jomiga quyib
bersalar ham kam deb aytadi. Bu ishq mayiga chanqo
g‘
i qonmaydi. Ishqqa begona
b
o‘
lganlar kelib, qaytarsalar ham y
o‘
lida sobit turadi. Ishqdan bebahra shayxlarni
riyosi uchun tanqid qiladi, ana shu kabi shayxlarga karomat beringlar, menga esa
fano kosasini t
o‘
ldirib may uzatinglar deya talab q
o‘
yadi.
Biz arabiy misrali ikki
g‘
azalni kontekstual tahlil etdik. Tadqiqotimizning
yarmiga yetdik. Endi tahlilning ikkinchi qismini boshlaymiz. Biz bu matni
kontekstini undan avval
o‘
rgangan matn kontekstiga qanday bo
g‘
laymiz? Keling,
buning uchun ular kontekstlar orasidagi umumiy jihatlarni topamiz: ikkala
kontekstda ham
o‘
z holini izhor etayotgan odam bir kishiga
o‘
xshaydi, birinchi
kontekstda Yor, jom, may, zohid haqida s
o‘
z borgan b
o‘
lsa, bunisida Yorning
g
o‘
zalligi vasf etilmoqda, ishq mayi tilga olinmoqda, oshiqning ishqqa b
o‘
lgan
sadoqati zohir b
o‘
lmoqda, zohid bilan fe
’
li
o‘
xshash shayx tilga olingan. Zohid
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
166
avvalgi kontekstda may va jomni rad etgan b
o‘
lsa, bu yerda shayx mana riyo bilan
mash
g‘
ul, ustiga ustak u karomat xohlaydi, ikkala kontekstda ham lirik qahramon
may ichishni istaydi, ikkalasi ham tashna.
Eng
qiziq jihati, “G‘
aroyib us-si
g‘ar” devonida “Alif” bilan tugallangan ilk
g‘
azalning birinchi misrasi arab tilida b
o‘
lgani kabi shu harf bilan yakunlanuvchi
s
o‘
nggi
g‘
azalning oxirgi misrasi ham arab tilidadir. Birinchi kontekstdagi ilk
misra “Kosadagi quyoshdan hidoyat nurlari porladi” deb xabar berib, Azal
Soqiysining tashnalarga vahdat mayini ichinglar degan marhamatidan ogoh etsa,
bu kontekstda ichishni istagan tashna tashnaligi bir osmon may bilan
qonmasligini aytgan holda fano kosasidan bizga may qani deb talab etmoqda.
Kontekstlar va ularning barcha qismlari
o‘
zaro bo
g‘
liq ekanini tushunish
qiyin emas. Hozirgi tasavvur shuki, matn konteksti
o‘
z ichida boshqa bir olam
kontekstini saqlab turibdi. U kontekstda biz fidoyi, Yor chehrasini k
o‘
rishga
talabgor oshiqni k
o‘
ramiz.
Muhim masala shuki, birinchi kontekstda tilga olingan, aksi k
o‘
ngil jomidagi
mayda jilva qiladigan Yor va ikkinchi kontekstdagi sevgili
o‘
rtasida aloqadorlik
bormi savoldir. Ammo biz hali bu masalada aniq xulosa bera olmaymiz. Buning
uchun kontekstual tadqiqni davom ettirmo
g‘
imiz kerak. Har bir talqin va xulosa
matnlar kontekstidan olinishi lozim.
Maqolamiz maqsadi Alisher Navoiyning arabiy misrali
g‘
azallari tadqiqiga
ba
g‘ishlangan ekan, “G‘
aroyib us-si
g‘ar”dagi oxirgi shunday matnni o‘
rganishga
tutinamiz.
Maqsad vodiysidagi maqsud
Bu
g‘
azal
o‘
n bir baytli b
o‘
lib, biz
o‘
rgangan ikki matndan hajman yirik.
Uning matni bu:
شاب
ی
م
ی
ْزو
لاتاق
ماسروا
ی
ر
اک
رجه
ی
کن
د
ی
ن
اکنم
ن
ی
دوس
شاق
ی
کن
بارحم
ی
ن
ی
لصو
لها
ی
ا
ی
مت
ی
ش
لبق
ۀ
دوصقم
وا
ی
ا
ی
هرچ
توا
لاس
ی
ب
هو
لکشم
ا
ی
مر
ی
ش
غامارسآ
ل
ی
غ
دود
ا
ی
چ
ی
م
اد
قشع
د
ی
ن
ی
ْزو
ْقرب
و
مد
قامروا
اق
مرهز
ی
ْقو
ی
راغا
ی
ْروغم
د
ی
ک
کشا
ی
م
ْنوچ
ْرولوب
لعل
ی
کن
بارش
دولآ
ی
ادا
شات
ی
هغ
ناق
ی
چاکت
ی
غا
ی
ن
ی
ناقغا
د
ی
ک
ا
ی
قاس
ی
مرد
ب
ی
هلر
ادک
ن
ی
ا
ی
هل
ک
ی
م
ق
ی
اغل
ی
ک
ی
ش
ی
دونشخ
وچ
وق
ی
کنود
غاد
ت
ی
کنودرودن
ْلوکنوک
ن
ی
درد
ی
کن
ا
ی
راتس
د
ی
ن
بسانم
ْرود
وب
شات
رلا
لقع
ا
ی
ش
ی
ک
ی
ن
ق
ی
لاغل
ی
دودسم
ْنونج
وب
اسلوب
ک
ی
م
ی
دغا
ی
رپ
ی
شو
لفط
رلا
شات
ی
س
ی
ن
ی
کن
کنونسح
م
ی
ن
ی
کن
قشع
ی
م
اد
ناصقن
دالموب
ی
دوجوم
دلوکوت
ی
لک
ناغف
سب
ق
ی
دل
ی
لبلب
رکش
ک
ی
م
راب
ی
اضق
ملک
ی
خ
رلا
تقاق
ی
ق
ی
ل
ی
ب
ْنودرک
ن
ی
ق
ی
دودنار
ْنوت
و
موجنا
د
ی
ام
نارود
هغ
تحار
ق
ی
ْنوسالم
د
ی
ب
م
ی
ل
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
167
اکنم
کناسامتاسروک
ی
ْلو
ن
ی
لا
ی
ن
اق
ی
راس
ی
ْرود
ب
ی
دوبه
تابارخ
و
تاجانم
لها
ی
ن
ی
کن
بولطم
ی
س
ی
ن
ْرود
س
ی
ن
اَن ب َه َذ
ِْداَو
َی
د َص قَ
لما
اَن د َج َو
ا َم
َْو ه
دو ص قَ
لما
اون
یي
هبعک
رکذ
ی
ن
وق
ی
هک
ب
ی
ز
د
ی
ر
انف
ا
ی
باتس
1-kontekstning qismlari: qosh, mehrob, vasl ahli, maqsud, bosh, yer, hajr,
sud.
Kontekst xitob va izhor ustiga qurilgan: ey yor, Sening qoshingni visol ahli
o‘
zi uchun mehrob qilibdi, ya
’
ni vaslingga yetganlar qoshingga qarab sajda
etmoqdalar. Men esa hajring q
o‘
lidaman, visolingga yetganim y
o‘
q, boshimni bu
qay
g‘
u sababli yerga yuz marta urganimdan foyda bormi?!
Mehrob duolar va ibodatlar ijobati uchun bir ramz, oshiq mehrobga yetib
bormagan, uning boshqa yerlarda boshini yerga urgani foydasiz k
o‘
rinmoqda.
2-kontekstning qismlari: ich, yuz barq, dam, zahra, uy,
o‘
t, dud.
Kontekst bu: oshiqning ichida ishqning yuzta yashin, chaqmo
g‘
i bor, ammo
bir marta oh deyishga jur
’
at etmaydi, ammo uy ichiga
o‘
t yoqib q
o‘
ygach, unda
tutunni asrab turish mumkinmi?! Tabiiyki, bu imkonsiz, demak, oshiq ishq
alangasini bildirmayman deb tirishgani bilan u oh chekadi, ohi esa, balki
osmonlarga yetadi.
3-kontekstning qismlari: yada toshi, qon, yo
g‘
in, soqiy, yom
g‘
ir, ashq, la
’
li
sharobolud.
Kontekstda yada toshi paydo b
o‘
ldi. Yada toshi yom
g‘
ir yo
g‘
dirish uchun
o‘
rta asrlarda foydalanilgan. Lirik qahramon aytadiki, yada toshiga qon tegizilsa,
yo
g‘
in yo
g‘
ishni boshlaganidek, sening la
’
l kabi labing sharobdan qizarishi bilan
k
o‘
zimdan yom
g‘
ir kabi yosh yo
g‘
adi.
Bu yerda yorning labi yada toshiga, sharob esa qonga qiyoslanmoqda. Yada
toshi bilan yom
g‘
ir yo
g‘
dirishda sehr amaliyoti b
o‘
lganidek, sevgilining labi
qiz
g‘
ish tus olishi va oshiqning k
o‘
zyoshi
o‘
rtasidagi bo
g‘
lanish ham sehr bilan
b
o‘
lgandek tuyuladi.
Albatta, yorning labi sharobdan rang olishi uchun u sharob ichishi kerak.
Yol
g‘
iz holda sharob ichsa, uni oshiq bilmaydi, demak, sevgili bazm davrasida may
ichadi. Boshqalar unga hamroh b
o‘
ladi. Bu holda rashk va ilojsizlik oshiqni zaif
holga tushiradi hamda u yi
g‘
lashni boshlaydi.
4-kontekstning qismlari: k
o‘
ngil, do
g‘
, dard, diram, gado.
Do
g‘
–
kuyishdan qoladigan izdir. Kontekstga k
o‘
ra, sevgili k
o‘
ngil ichiga
do
g‘
solgan, demak, k
o‘
ngilni qattiq kuydirgan. Bu kuyish yorning begonalar
davrasida mayx
o‘
rlik qilganining hosili b
o‘
lsa kerak. Do
g‘
ning azobi shu qadar
achchiq b
o‘
lganki, oshiq yorning dardini s
o‘
ray olmay qolgan. Chunki u shu
choqqacha yorning dardini istardi. Ammo xafa emas, yorning bu ishini lutf deya
qabul etyapti. Shu sababli, gadoga dirham berib xushnud etganlaridek, qalbimni
kuydirib, meni ham xushnud aylading deydi. Bu
o‘
rinda kuyish izi dirham
o‘
xshatilyapti. Demak, oshiq sevgili raqiblar davrasida aynan uni kuydirish uchun
sharob ichganiga amin, bu esa uni behad shodlantirgan.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
168
5-kontekstning qismlari: junun, parivash tifllar, tosh, aql eshigi.
Kontekstga k
o‘
ra, oshiqning bu holini k
o‘
rganlar unga jununlik sifatini
berishgan. Shu bois, u junun shu b
o‘
lsa, demak, boshimga parivash bolalarning
toshi yo
g‘
di deb xulosa qiladi. Junun jin yoki parilar olamini k
o‘
rishdir. Inson
o‘
zini
boshqara olmay jin va parilar bilan suhbatni boshlab, ularning amrlariga itoat
qilsa, odamlar uni majnun deb ataydilar.
Kontekstda lirik qahramon hech kim bilan ishi b
o‘
lmay,
o‘
zi bilan
o‘
zi b
o‘
lib
qolgan b
o‘
lsa kerakki, uni majnun deyishgan. Pari kabi bolalar toshi boshimga
yo
g‘
ildi der ekan, lirik qahramon bu toshlar aql eshigini t
o‘
sib q
o‘
yishini istaydi.
6-kontekstning qismlari: gul, bulbul, fi
g‘
on, ishq, husn.
Kontekstga k
o‘
ra, gul xazon b
o‘
lib t
o‘
kilishi hamon bulbul unga muhabbat
izhorini, fi
g‘
onini t
o‘
xtatdi. Bulbulning sevgisi gul husniga bo
g‘
langan edi,
husnning zavoli uning ishqini ham
o‘
ldirdi. Lirik qahramon bu holni kuzatib,
o‘
zining ishqi va yorning husnida nuqson b
o‘
lmagani uchun shukurlar qiladi.
Ma
’
lum b
o‘
ladiki, oshiqning ishqi
o‘
ziga bo
g‘
liq emas, bu qadar masalasidir,
o‘
ziga bo
g‘
liq b
o‘
lsa, ishqida sobit tura olardi, lekin qadarda uning ishqi benuqson
yozilgani bois u vafo shartlarini buzmayapti, buning uchun shodlanmoqda.
7-kontekstning qismlari: tun, anjum, davron, rohat, qazo, gulmix, gardun.
Kontekst juda katta kengliklarni qamrab olyapti. Avvalo, qazoning nomi
zikr etilmoqda. Kontekstning asosiy nuqtasi u. Qazo
–
hukmdir. “Muntaxab ul
-
lu
g‘ot” kitobida qazo o‘
lim, hukm qilish deb tushuntirilgan. Qazo
–
Allohning lavhi
mahfuzga yozib q
o‘
ygan xabarlaridir. Parvardigor
g‘
aybu zohirda b
o‘
ladigan har
hodisani qalamga buyurib yozdirgan va bu bitiklarni lavhi mahfuzda saqlab
q
o‘
ygan. Bu xabarlar voqelikda amalga osharkan, u qadar yoki taqdir deyiladi.
Olamdagi hech ish qazodan tashqari sodir b
o‘
lmaydi.
Biz k
o‘
rayotgan kontekstda qazo qat
’
iy ijrochi, beshafqat hukmdordek
namoyon b
o‘
lyapti: u davronga rohat mayl qilmasin deya osmonga gulmix qoqib
chiqqan va shunda t
o‘
kilgan qiyrandud (qora qurum) olamni qoplab, qoron
g‘
ulik
ch
o‘
kkan, qoqilgan gulmixlar esa yaltirib k
o‘
rinib qolgan. Adashib bu qoron
g‘
ulikning
nomi tun, samoda yarqirab turgan narsalar yulduzlardir demaslik kerak.
Davrondan murod zamon va dunyodir. Qazo bu dunyo va dunyoni qurshab
turgan Vaqt insonlarga komil saodat ato etishini istamaydi, bu ikkisidan odamzod
rohat k
o‘
rmasligi kerak. Hatto tun va yulduzlardan ham bahra olmasin
–
qazo
shuni istaydi.
Bu kontekst
o‘
zidan avvalgisiga juda nozik ip bilan bo
g‘
langan: t
o‘
kilib
ketgan gul va kuylashni t
o‘
xtatgan bulbul qazoning qurbonlaridir; qolaversa, ishq
va aslo davo topmaydigan hijron azobi ham qazoning amrlaridir.
8-kontekstning qismlari: xarobot va munojot ahli, matlab, y
o‘
l.
Bu kontekstda lirik qahramon iltijo qiluvchi, yalinuvchi qiyofada namoyon
b
o‘
ladi. U
o‘
z Muxotobiga xarobot va munojot ahlining matlabi deya ta
’
rif beradi.
Demak, olamda munojot qiluvchilar ham, xarobotni makon tutib dunyodan yuz
o‘
girganlar ham aynan Uni talab qiladilar, Uni istaydilar. Bu, shubhasiz,
Parvardigordir. Lirik qahramon Parvardigor y
o‘
l k
o‘
rsatmasa, qay sari borishni,
qadam bosishni ham bilmaydi.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
169
9-kontekstning qismlari: Navoiy, Ka
’
ba, dayri fano, vodiyi maqsad, maqsud.
Matnning s
o‘
nggi kontekstida lirik qahramon
o‘
ziga aytadiki, Ka
’
bani zikr
qilaverma, biz fano dayrini istadik va maqsad vodiysiga borib, maqsudimizni topdik.
“Maqsad vodiysiga bordik va maqsudimizni topdik” jumlasi arab tilida kelgan.
G‘
azal matnini biz mana shunday kontekstual birliklarga ajratdik, har
birining ichini k
o‘
rib chiqishga harakat qildik. Endi bu qismlarni birlashtirib,
o‘
zaro bir-birini izohlab, t
o‘
ldiradigan
o‘
rinlariga diqqat qaratamiz.
Bu kontekstda lirik qahramonning shunday xususiyat va sifatlari namoyon
b
o‘
lgan: u ma
’
lum maqomlar kasb etgani seziladi.
O‘
z holatini chuqur idrok
qilmoqda. Ishq va uning sababidan xabardor. Ishqdan murod nima ekanini biladi.
U fano deb atalgan vodiy maqsudiga yetishtirajak manzil ekaniga amin. Ya
’
ni lirik
qahramon ma
’
nan yuksalgan inson. U Yorga oshiq. Biroq yorga oshiq faqat u emas,
boshqalar ham maftun. Boshqalar, hatto yor vasliga erishishgan. Yorga
yetishganlar uning qoshini mehrob qilib olishgan. Oshiqning ichida ishq olov
b
o‘
lib yonadi, yor uning rashkini keltirib boshqalar bilan shakarguftorlik qiladi,
ishq olovi oshiq qalbini kuydiradi, lekin oshiq bu azoblardan aslo zada b
o‘
lmagan,
aslo bezimagan, aksincha, u
o‘
z muhabbatiga samimiy tarzda sodiq.
Boshqalarning ishqi zavob b
o‘
ladi. Boshqalarning muhabbati mavsumiy,
lekin oshiqning ishqi sobit. Qazo hech narsani ayamaydi, hech kimga zarra qadar
rohat va shodlikni ravo k
o‘
rmaydi, shunday ekan, oshiq ham
o‘
z ishqi uchun
qazodan muruvvat kutmagani yaxshi, aksincha, har qanday balolarga sabr qilib,
ishqdan keladigan ofatlarni sevgi bilan qabul etmo
g‘
i lozim. Lekin ulkan xatar bor.
Qazoning zulmiga ne-ne ishqu muhabbatlar dosh bermagan ekan, ojiz banda
b
o‘
lgan bizning lirik qahramonimiz ham adashib qolishi mumkin. Shu bois u ishqu
muhabbatda y
o‘
l k
o‘
rsatishini s
o‘
rab Parvardigorga yolvoradi. Ana shu nuqtada
oshiqning e
’
tiqodi hamda muhabbatga b
o‘
lgan sodiqligi yanada oydin k
o‘
rinadi. U
xato y
o‘
lga o
g‘
ib ketishdan q
o‘
rqadi. U asl haqiqatni, haqni, mangu va zavolsiz
ishqni, poklikni xohlaydi.
Bu kontekstda raqib k
o‘
rinmaydi. Oshiqqa qarshilik qiladigan kimdir y
o‘
q.
Lekin Ka
’
baga zikrini q
o‘
y deya
o‘
ziga xitob qilarkan, bu
o‘
rinda Ka
’
baga da
’
vat
qiluvchi birov borligini taxmin qilish mumkin. Aslida, Ka
’
ba musulmonni
murodiga yetkazmo
g‘
i kerak, ammo oshiq nima uchun uni rad qilyapti? Chunki
Ka
’
baga boryapman deb insonda avvalgi kontekstda zikr qilingan
o‘
zini k
o‘
rsatish
illati zuhur qilish ehtimoli katta, shu boisdan fano dayriga borish kerak.
Fano
–
y
o‘
qlik, y
o‘
qlik vodiysiga kirmoqdir va maqsud shu yerdan topiladi.
Maqsud nima? Shunda birinchi kontekstdagi chehrai maqsud kontekstual
birligini eslaymiz. Maqsud
–
chehra. Yorning jamoli.
Arabiy misra
g‘
azalda kontekstiga singib, uning ajralmas tana a
’
zosidek
namoyon b
o‘
lmoqda. U matnning umumiy ritmiga mos ravishda yangrab, asl
g‘
oyaning yanada yorqin va ta
’
sirchan ifodasiga xizmat qilmoqda.
Xulosa
Yuqoridagi tahlil va tadqiqlar natijasida shunday xulosa qilishimiz mumkin:
1. Alisher Navoiy, asosan, turk tilida ijod qilgan b
o‘
lsa-da, oyatlar, hadislar
va tasavvuf murshidlarining hikmatlari arab tilida yangragani uchun arab tiliga
yuksak ehtirom saqlagan, arab tilini chuqur
o‘
rgangan, arab tilidan asarlar tarjima
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
170
qilgan,
o‘
z asarlarida Qur
’
on oyatlari, hadis va hikmatlarni arab tilida istifoda
qilgan, ijodida etimologiyasi arab tiliga bo
g‘
langan katta miqdordagi s
o‘
zlarni
q
o‘
llagan, bir s
o‘
z bilan aytganda, buyuk mutafakkir arab tili bilimdoni b
o‘
lib,
uning arab tiliga hurmati e
’
tiqodiy masala deb tushuniladi.
2. Alisher Navoiy arab adabiyoti va she
’
riyatidan ilhomlangan va ayrim
parchalarni tarjima qilib,
o‘z asarlariga singdirib yuborgan, bunga “Lison ut
-
tayr”
dostonidagi Asma
’
iy hikoyatini misol qilish mumkin.
3. Alisher Navoiy bir misrasi turkcha, bir misrasi arabcha b
o‘
lgan shiru
shakar she
’
rlar ham yozgan, xususan, ayrim
g‘
azallarida
o‘
zi ijod qilgan arabiy
misralar ham uchraydi.
4. Kontekstual tahlil
o‘
rganilayotgan muammoni qismlarga b
o‘
lib tadqiq
qilishga ixtisoslashgan. Buning uchun avval muammoning chegarasi aniqlab
olinadi. Tadqiqotchi
o‘
z ob
’
ektidan nimalarni izlayotganini belgilab chiqadi. S
o‘
ng
ob
’
ekt turli parchalarga ajratiladi. Bu parchalarning ham chegarasi aniq b
o‘
lishi
lozim. Mazkur chegaralashga kontekstni kontekstual birliklar (qismlar)ga b
o‘
lib
chiqish bilan erishiladi. Bunda holat, harakat yoki harakatning foili kontekstning
markazi vazifasini bajaradi. Butun kontekst uning atrofida jamlanib muayyan
manzara kasb etadi yoki xabarni yuzaga chiqaradi. Kontekstual tahlil
o‘
rganilayotgan muammo ustida ilgari amalga oshirilgan tadqiqotlar
ma
’
lumotlaridan foydalanish uchun ochiq, shuningdek, bu tahlil metodi
lu
g‘
atlarga murojaat qilishni rad qilmaydi. Alisher Navoiy
g‘
azallarini, umuman,
shoir qalamiga mansub matnlarni kontekstual tahlilga muvofiq
o‘
rganish u aytgan
s
o‘
zlar haqiqatini t
o‘g‘
ri tushunishga yetaklaydigan y
o‘
llardan biri deb bilamiz.
5.
“G‘
aroyib us-si
g‘ar” devonida uchta arabiy misrali g‘
azal borligi ma
’
lum
b
o‘ldi. “Xazoyin ul
-
maoniy”ning “fotiha”si sanalgan g‘
azalning ham arabcha
boshlanishi bu
o‘
rinda arab tilining Alisher Navoiy zehniyati va tafakkuridagi
ahamiyatini anglashda muhim sanaladi. “G‘
aroyib us-si
g‘ar”dagi arabiy misrali
g‘
azallarni kontekstual tahlil metodi asosida
o‘
rganish asnosida quyidagilar
k
o‘
rindi:
a)
g‘
azallarning barchasida lirik qahramon yashashdan maqsadini t
o‘
liq
tushungan, maqsadga yetkazuvchi ishqni talab qilgan,
o‘
z y
o‘
lida sobit, ishq
bobida keladigan har qanday mashaqqatlarga toqat qiluvchi, balki bu
mashaqqatlarni baxt deb ishonadigan insondir;
b)
g‘
azallardagi Yor timsoli ba
’
zan inson b
o‘
lib, u behad g
o‘
zal va
boshqalarni ham
o‘
ziga maftun etuvchi sifatlarga ega;
c)
g‘
azallardagi soqiy va mu
g‘
bacha oshiqni
–
lirik qahramonni ishqqa
yetaklovchi, ishqdan saboq va dars beruvchi timsollardir. Ular makon tutgan dayr
esa oshiqlarning maskani, samimiyat va xolislik, bechorahollik va sabrlilik tamsili
hisoblanadi;
d) may va jom istioralari kontekstga k
o‘
ra turli ma
’
nolarda q
o‘
llanadi, may
ba
’
zi
o‘
rinlarda vahdat, ba
’
zan ishq ma
’
nosini tashiydi; jom esa k
o‘
ngilni, soqiydan
ishq sabo
g‘
ini olish mazmunini ifodalaydi;
e) riyokor zohid va shayxlar asl haqiqatni tushunmaydigan, ishq y
o‘
lidan
qaytaruvchilar b
o‘
lib, oshiq va ular
o‘
rtasida doimiy ziddiyat mavjud;
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
171
f) ishqni uy
g‘
otgan omil
–
husn, uning mavjudligini bildiruvchi belgi
–
hijron, ishqning maqsadi
–
visol, visol esa Yorning jamolini k
o‘
rishdir;
g) Parvardigor oshiqning ishlarini
o‘
nglaydigan, unga y
o‘
l k
o‘
rsatadigan
hodiydir, oshiqning ishq bilan bo
g‘
liq holat va maqomlari Xudoning qazo va
qadari orasida kechadi;
h) oshiqning barcha maqsadi fano b
o‘
lish bilan hosil b
o‘
ladi, maqsaddan esa
dunyo naqshining zangi t
o‘
sadi, bu zang k
o‘
ngil jomini xarob etib, Yorning aksini
k
o‘
rishdan mahrum qiladi.
Tadqiq etganimiz
g‘
azallar matnidan mana shunday umumiy tasavvur hosil
qildik. Ammo bu hali s
o‘
nggi nuqta degani emas. Hali bir qancha savollar ochiq
qolmoqda
–
Yor kim? Chehrai maqsud nima? Umuman, maqsud nima? Fanoning
mohiyati qanday? Inson nima uchun oshiq b
o‘
lishi kerak? Ishq amr etilgan ishmi?
Modomiki, Alisher Navoiy
g‘
azallaridagi muhabbat Xudoga nisbatan izhor
sanalmasa, insonga bu qadar kuchli muhabbat qilishning sababi qaerda? Qanday
qilib insonga b
o‘
lgan muhabbat va Xudoga b
o‘
lgan itoatni bir nuqtada jamlash
mumkin?
G‘
azal matnlarida insoniy muhabbat Xudoga b
o‘
lgan ibodat bilan
tenglashib qolmayaptimi? Orada qanday mutanosiblik bor?
Biz bu savollarga uchta
g‘
azal konteksti va ularning tahlili asosida ishonchli
javob bera olmaymiz, balki aniq va ravshan xulosa uchun tahlilni Alisher Navoiy
devonlari konteksti b
o‘ylab olib borishimiz kerak. Xususan, avval “G‘
aroyib us-
si
g‘ar” konteksti to‘
liq
o‘
rganilgach, keyin tadqiq chegarasini kengaytirish
mumkin. Shu tariqa Alisher Navoiy matnlari konteksti mutafakkirning asl
maqsadi, u nazarda tutgan haqiqatni bizga taqdim qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Alisher Navoiy kulliyoti. Revan-808. Faksimil nashr. Nashrga tayyorlovchi
Gunay Kut.
–
Istanbul: Q
o‘
lyozmalarni saqlash boshqonligi, 2020.
–
1677 b.
2.
Alisher Navoiy kulliyoti. Ikki jild. Faksimil nusxa. Parij: Fransuz Milliy
kutubxonasi.
Birinchi
jild:
Turc.Suppl.316
–
https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b84271998/f1n968.pdf Ikkinchi jild:
Turc.Suppl.316
–
https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8436331b/f1n836.pdf.
3.
Adabiyotshunoslik lu
g‘
ati / Tuzuvchilar: D. Quronov, Z. Mamajonova, M.
Sheralieva.
–
Toshkent: Akademnashr, 2013.
–
476 b.
4.
Al-Asma
’
iy. Manba: https://ru.wikipedia.org/w/index.php?title=Al-
Asmai&oldid=111956812 Foydalanilgan sana: 02. 12. 2023.
5.
Alisher Navoiy asarlari lu
g‘
ati: Muntaxab ul-lu
g‘
ot. Zubd ul-lu
g‘
ot /
Muhammad Rizobek Xoksor.
–
Toshkent: Akademnashr, 2017.
–
416 b.
6.
Alisher Navoiy asarlarining izohli lu
g‘
ati / T
o‘
rt jildli. J.:1.
–
Toshkent, Fan,
1983.
–
656 b.
7.
Alisher Navoiy: qomusiy lu
g‘
at / Ikki jildlik. J.: 1. Mas
’
ul muharrir: Sh.
Sirojiddinov.
–
Toshkent: Sharq, 2016.
–
536 b.
8.
Alisher Navoiy: qomusiy lu
g‘
at / Ikki jildlik. J.: 2. Mas
’
ul muharrir: Sh.
Sirojiddinov.
–
Toshkent: Sharq, 2016.
–
480 b.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
172
9.
Asmaiy bilan baqqol / T
o‘
tiyo Abdulqahhor qizi tarjimasi.
–
Manba:
https://muslimaat.uz/maqola/35875
10.
Ahmad Muhammad Tursun, Muhammad Sharif Juman. Islom dini.
–
Toshkent: Sharq, 2020.
–
272 b.
11.
Istiqlol davri navoiyshunosligi / 30 jildlik. J.: 28. Davlatov O. Alisher Navoiy
she
’
riyatida Qur
’
on oyatlari va hadislar.
–
Toshkent: TAMADDUN, 2021.
–
480 b.
12.
Istiqlol davri navoiyshunosligi / 30 jildlik. J.: 21. J
o‘
raqulov U. Alisher
Navoiy “Xamsa”sida xronotop poetikasi. –
Toshkent: TAMADDUN, 2021.
–
280 b.
13.
Qozix
o‘
ja A. Gar ortiq s
o‘
z dedim...
–
Toshkent: Nurafshon business,
2021.
–
296 b.
14.
Navoiyshunoslik: darslik / Sirojiddinov Sh., Yusupova D., Davlatov O.
–
Toshkent: Akademnashr, 2020.
–
576 b.
15.
Nishonov A. H. Fonetiko-morfologicheskiy i leksiko-semanticheskiy
analiz arabizmov yazыka Navoi / avtoreferat kand… diss… filol. nauk. –
Tashkent,
1990.
–
19 str.
16.
Rustamiy A. Adiblar odobidan adablar.
–
Toshkent: Ma
’
naviyat, 2003.
–
112 b.
17.
Svenson L. Kontekstual tahlil: tadqiqot metodologiyasi va yondashuv /
Shvesiya: Gottenburg universiteti, 2021.
–
210 b. (Svensson L. Contextual
analysis: a research methodology and a research approach / Sweden:
Universitatis Gothoburgensis, 2021.
–
210 p.) Internetdagi ochiq manba:
http://hdl.handle.net/2077/68413 Foydalanilgan sana: 16. 11. 2023.
18.
Sirojiddinov Sh. Amir Alisher.
–
Toshkent: Adabiyot, 2023.
–
200 b.
19.
Сулейманов С. Х. Текстологическое исследование лирики Алишера
Навоий / Дисс. соискание ученой степени доктора филологических наук.
–
Тошкент –
Москва, 1
956
–
1961.
–
385 с.
20.
Tilshunoslikning metodologik masalalari: monografiya / Ne
’
matov H.,
Mengliev B, Hamroeva Sh.
–
Toshkent: GlobeEdit, 2020.
–
114 b.
21.
Ustozlar xizmati
–
buyuk sharaf /
G‘
ulomiddin Xolboev.
–
Manba:
http://old.muslim.uz/index.php/ar/maqolalar/item/10865-ustozlar-khizmati-
buyuk-sharaf. Foydalanilgan sana: 02. 12. 2013.
22.
Hasanov S. Alisher Navoiyning “Sab’atu abhur” asari. –
Toshkent: Fan,
1981.
–
102 b.
23.
Шарқовий А. Тонги суҳбатлар / Таржимон: Абдулқодир
Самарқандий. –
Тошкент: TAVFIQNASHR,
2023.
–
248 б.
24.
Эркинов А. Навоийни англаш сари. –
Анқара:
Akcag, 2021.
–
468 б.
25.
Юсупова Д. Алишер Навоий “Хамса”сида мазмун ва ритмнинг
бадиий уйғунлиги: монография. –
Тошкент: Мумтоз сўз, 2011. –
114 б.
26.
ﺕﺎﻤﻠك رﺍد تﻳﻮكلﺍ ﺔلود حﺎبصلاﺍ ثﻳﺪح يوﺎﻗﺮﺷ ﻢﻫدﺍ
2016
ص
350
Кўчириб олиш
учун
очиқ
манба:
https://foulabook.com/ar/book/
ﻞيﻤﺤﺗ
-
ثﻳﺪح
-
حﺎبصلﺍ
Фойдаланилган сана: 01. 12. 2023.
27.
https://esatis.yek.gov.tr/urun/kulliyat-i-nevayi_738.aspx
Фойдаланилган сана: 02. 12. 2023.
28.
https://esatis.yek.gov.tr/urun/kulliyat-i-nevayi_738.aspx
Фойдаланилган сана: 02. 12. 2023.
