СЎЗ
САНЪАТИ
ХАЛҚАРО
ЖУРНАЛИ
|
МЕЖДУНАРОДНЫЙ
ЖУРНАЛ
ИСКУССТВО
СЛОВА
| INTERNATIONAL JOURNAL OF WORD ART
№
1 | 2020
136
Курганов
Анвар
Мухторович
Ўзбекистон
Республикаси
ИИВ
Академияси
,
Тилларни
ўрганиш
кафедраси
бошлиғининг
ўринбосари
«
БОБУРНОМА
»
АСАРИДА
ҚЎЛЛАНИЛГАН
ҲАРБИЙ
ТЕРМИНЛАР
ХУСУСИДА
http://dx.doi.org/10.26739/2181-9297-2020-1-20
АННОТАЦИЯ
Бугунги
кунда
соҳага
оид
адабиёт
,
ҳужжат
ва
кодексларда
ёхуд
луғатлардагина
эмас
,
балки
аждодларимиз
томонидан
ёзилган
илмий
,
тарихий
ва
бадиий
асарларнинг
чет
тиллар
,
хусусан
,
инглиз
тилига
ўгирилган
нусхаларида
ҳам
ҳарбий
терминларни
учратиш
мумкин
.
Ўз
даврида
ҳақиқий
солнома
ҳисобланган
,
ҳозирги
кунга
келиб
ҳам
ўзининг
илмий
-
адабий
қимматини
йўқотмаган
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобурнинг
“
Бобурнома
”
қомусий
асари
бир
қатор
таржимонлар
томонидан
инглиз
тилига
таржима
қилинган
.
Жумладан
,
Жон
Лейдн
(1826),
Ф
.
Г
.
Талбот
(1909),
Уилям
Эрскин
,
Аннетта
Сюзанна
Бевридж
(1921)
лар
шулар
жумласидан
.
Ушбу
мақолада
“
Бобурнома
”
асарини
Уилер
Тэкстон
ва
Салман
Ружди
томонидан
инглиз
тилига
қилинган
таржимасида
қўлланилган
ҳарбий
терминларни
асл
тилда
берилган
терминларга
мувофиқлигини
қиёслаб
кўриб
чиқилган
.
Калит
сўзлар
:
“
Бобурнома
”,
ҳарбий
термин
,
тарих
,
этнография
,
тилшунослик
,
адабиётшунослик
,
ҳарб
илми
,
таржима
,
лашкар
,
қанот
,
қўшин
.
Курганов
Анвар
Мухтарович
Академия
МВД
Республики
Узбекистан
,
заместитель
начальника
кафедры
изучения
языков
ВОЕННЫЕ
ТЕРМИНЫ
В
ПРОИЗВЕДЕНИЕ
«
БАБУРНАМЕ
»
АННОТАЦИЯ
Сегодня
военные
термины
можно
найти
не
только
в
литературе
,
документах
и
кодексах
или
словарях
,
но
также
в
копиях
научных
,
исторических
и
художественных
произведений
,
написанных
нашими
предками
на
иностранных
языках
,
особенно
на
английском
.
Энциклопедический
труд
Захириддина
Мухаммада
Бабура
«
Бобурнома
»,
который
в
свое
время
считался
настоящей
хроникой
и
до
сих
пор
не
утратил
своей
научной
и
литературной
ценности
,
был
переведен
на
английский
язык
.
Включая
Джона
Лейдна
(1826),
Ф
.
Г
.
Тэлбот
(1909),
Уильям
Эрскин
,
Аннетта
Сюзанна
Бевридж
(1921)
были
среди
них
.
В
этой
статье
сравниваются
военные
термины
,
использованные
в
английском
переводе
Бобурномы
Уилером
Текстоном
и
Салманом
Руджи
,
с
терминами
,
приведенными
на
языке
оригинала
.
Ключевые
слова
:
«
Бабурнаме
»,
военный
термин
,
история
,
этнография
,
языкознание
,
литература
,
военное
дело
,
перевод
,
пехота
,
крыло
,
армия
.
СЎЗ
САНЪАТИ
ХАЛҚАРО
ЖУРНАЛИ
|
МЕЖДУНАРОДНЫЙ
ЖУРНАЛ
ИСКУССТВО
СЛОВА
| INTERNATIONAL JOURNAL OF WORD ART
№
1 | 2020
137
Kurganov Anvar Mukhtarovich
Academy of the Ministry of Internal Affairs of the
Republic of Uzbekistan, deputy chief of the languages learning department.
MILITARY TERMS IN THE WORK OF «BABURNAME»
ANNOTATION
Today, military terms can be found not only in literature, documents and codes or
dictionaries, but in copies of scientific, historical and artistic works written by our ancestors in
foreign languages, especially in English as well. The encyclopedic work of Zakhiriddin Muhammad
Babur “Baburname”, which at one time was considered a real chronicle and still has not lost its
scientific and literary value and was translated into English. Including John Leydne (1826), F.G.
Talbot (1909), William Erskine, Annette Suzanne Bevridge (1921) were among them. The article
compares the military terms used in the English translation by Baburname Wheeler Thaxton and
Salman Rudzhi with those in the original language.
Key words:
«Baburname», military term, history, ethnography, linguistics, literature,
military affairs, translation, infantry, wing, army.
Кириш
Бугунги
кунда
ҳарбий
терминологиянинг
ўзига
хос
жиҳатларини
қиёсий
жиҳатдан
ўрганиш
билан
боғлиқ
масалалар
тобора
долзарб
бўлиб
бормоқда
.
Бу
бир
қатор
омиллар
билан
белгиланади
:
биринчидан
,
сўзларни
шакллантириш
,
семасиология
,
шунингдек
,
ҳарбий
терминологиянинг
структур
хусусиятларини
чуқурроқ
ўрганиш
зарурияти
;
иккинчидан
,
терминологияни
қиёсий
таҳлил
доирасида
тадқиқ
этишнинг
аҳамиятини
илгари
суради
ва
бу
,
ўз
навбатида
,
бизга
терминологияни
фаннинг
замонавий
ривожланиш
даражасига
мос
келадиган
ва
лингвистик
ҳодисалардан
алоҳида
бўлмаган
ҳолда
,
балки
бошқа
кўплаб
илм
-
фан
соҳалари
билан
(
ҳарбий
иш
,
тарих
,
сиёсатшунослик
кабилар
)
ўзаро
яқин
алоқада
бўлишга
йўналтирилган
замонавий
тадқиқот
тартиб
-
қоидаларига
жавоб
берадиган
изчил
тизим
сифатида
ёндашиш
имконини
беради
;
учинчидан
,
муаммоларни
илмий
ишлаб
чиқишнинг
етарли
эмаслиги
ва
шунга
мос
равишда
ҳар
томонлама
таҳлил
қилиш
зарурлигини
қайд
этилади
.
Шу
муносабат
билан
,
ушбу
мақоламизда
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобурнинг
“
Бобурнома
”
асаридаги
ўзбек
ва
инглиз
тилларидаги
баъзи
тарихий
ҳарбий
терминлар
таҳлил
этилган
.
Тилшуносликда
тарихий
ҳарбий
терминлар
тизими
А
.
Матғозиев
,
Б
.
Аҳмедов
,
З
.
Чориев
,
Ҳ
.
Дадабоев
каби
олимлар
томонидан
анча
мукаммал
тадқиқ
қилинган
[1. 186].
Айнан
“
Бобурнома
”
асарининг
кишини
хайратга
солувчи
хусусиятларидан
бири
шуки
,
унда
Бобур
мирзонинг
кўп
қиррали
шахс
ва
турли
соҳалардан
мукаммал
билимларга
эга
бўлган
олим
эканлигини
кўрсатувчи
маълумотларнинг
келтирилганлигидир
. “
Бобурнома
”
асарини
ўрганган
деярли
барча
олимлар
унда
келтирилган
маълумотларнинг
тарих
,
жуғрофия
,
биология
,
тиббиёт
,
этнография
,
тилшунослик
,
адабиётшунослик
,
ҳарб
илми
ва
бошқа
турли
фан
ва
амалиёт
соҳалари
учун
бебаҳо
қийматга
эга
эканлигини
эътироф
этганлар
.
Бевосита
ҳарбий
соҳага
оид
терминлар
хусусида
тўхталадиган
бўлсак
ҳарбий
мақсадлар
ва
ҳаракатларни
баён
қилишда
Бобур
Мирзо
ҳарбий
қўмондон
сифатида
фикр
юритган
ва
ушбу
фикрларни
қоғозга
туширган
.
Ҳарбий
терминларнинг
қўлланиш
ўқтинлигига
келсак
“
Бобурнома
”
нинг
ҳарбга
оид
сўз
ва
иборалар
ишлатилмаган
саҳифаси
топилмаса
керак
.
Қуйида
“
Бобурнома
”
асари
бўйича
келтирилган
мисоллар
инглиз
ва
ўзбек
тилларида
таҳлил
қилинган
.
буронғор
,
жувонғор
,
ировул
/
ҳировул
СЎЗ
САНЪАТИ
ХАЛҚАРО
ЖУРНАЛИ
|
МЕЖДУНАРОДНЫЙ
ЖУРНАЛ
ИСКУССТВО
СЛОВА
| INTERNATIONAL JOURNAL OF WORD ART
№
1 | 2020
138
Хусусан
,
қуйида
келтирилган
гапдаги
буронғор
,
жувонғор
,
ировул
сўзлари
ҳарбий
терминлар
бўлиб
,
қуйидагиларни
англатади
:
буронғор
–
қўшиннинг
ўнг
қаноти
,
жувонғор
–
қўшиннинг
чап
қаноти
,
ировул
–
лашкарнинг
олдинда
борувчи
қисми
;
авангард
:
Ғанимнинг
буронғори
бизнинг
жувонғоримизни
босиб
орқаға
эврулди
,
ировул
ҳам
ўнг
қўл
сари
қолиб
,
олимиз
яланг
бўлди
[2. 80].
Мазкур
гапнинг
инглизча
таржимасида
буронғор
– right,
жавонғор
– left,
ировул
– van
сўзлари
билан
таржима
қилинган
.
Инглиз
тилида
қўшиннинг
ўнг
ёки
чап
қаноти
тушунчаларининг
фақат
right
ва
left
сўзлари
билан
ифодаланиши
оддий
ҳолат
ҳисобланади
ва
бу
сўзлар
ҳозирги
инглиз
тилида
ҳам
ҳарбий
терминлар
сифатида
истифода
этилади
:
His right beat our left, then wheeled (again) to our rear. (As has been said), the front of our
centre was bare through our van’s being left to the right [3. 80].
Van
сўзи
хусусида
алоҳида
тўхталадиган
бўлсак
,
ушбу
сўз
ҳозирги
инглиз
тилида
“
илғор
”
ҳамда
ҳарбий
термин
сифатида
“
илғор
отряд
”
маъносида
қўлланади
.
У
XVII
асрнинг
бошларида
vanguard
сўзининг
қисқартирилган
шакли
сифатида
пайдо
бўлган
. Vanguard
сўзи
эса
инглиз
тилига
XIV-XV
асрларда
француз
тилидан
кириб
келган
.
Французча
avant –
олдин
, garde –
қоровул
. “
Бобурнома
”
да
ировул
сўзининг
ҳировул
шакли
ҳам
қўлланган
.
ясол
,
кежим
,
тўра
,
яёқ
Қўшиннинг
марказий
қисмини
Бобур
бир
неча
ўринда
ғул
сўзи
билан
ифодалаган
:
Эртасига
биз
ҳам
буронғор
,
жувонғор
,
ғул
,
ҳировулни
тартиб
қилиб
,
кежим
кийиб
,
яроғланиб
,
ясол
ясаб
,
тўра
кўтарган
яёқларни
олимизға
солиб
,
ғаним
устига
юрудук
[4. 64-
65].
Next day we moved out against him, formed up with right and left, centre and van, our horses
in their mail, our men in theirs, and with foot-soldiers, bearing mantelets, flung to the front [3. 113].
Мазкур
мисолдаги
“
жанговар
саф
”
ни
ифодаловчи
ясол
, “
отларга
ёпиладиган
зирхли
ёпинчиқ
”
маъносидаги
кежим
, “
одам
бўйи
баробар
қалқон
”
маъносидаги
тўра
ҳамда
“
пиёда
аскар
”
маъносидаги
яёқ
сўзлари
ҳам
ҳарбий
терминлар
сирасига
киради
.
Инглизча
таржимада
ясол
ясаб
феълини
таржима
қилишда
инглиз
тилида
ҳарбий
термин
сифатида
одатда
шу
ва
шунга
ўхшаш
маъноларда
фаол
истеъмолда
бўлган
to form
феъли
истифода
этилган
. “
Бобурнома
”
да
ишлатилган
кежим
сўзи
инглиз
тилига
тарихий
ҳисобланувчи
“
метал
ҳалқалар
ёки
япроқлардан
ясалган
кийим
ёки
ёпинчиқ
”
маъносидаги
сўзи
билан
таржима
қилинган
.
Ушбу
инглизча
сўз
айнан
жанговар
отларга
кийдириладиган
зирхли
ёпинчиқни
англатмаганлиги
учун
таржимон
horses (
отлар
)
сўзини
қўллаб
аниқлик
киритган
.
“
Одам
бўйи
баробар
қалқон
”
маъносидаги
тўра
сўзи
учун
таржимон
mantelet
сўзини
танлаган
.
Ушбу
сўзнинг
ҳозирги
инглиз
тили
учун
бир
нечта
маънолари
қайд
этилган
.
Биринчиси
“
елкага
илиб
юриладиган
енгсиз
нимча
”,
иккинчиси
тарихий
бўлиб
“
асосан
ёғочдан
ясалган
катта
ўлчамдаги
қалқон
,
тўсиқ
”
ва
ҳозирда
фаол
бўлган
иккита
маъноси
ҳарбий
соҳага
алоқадор
бўлган
“
ўт
очиш
нуқтасини
ёпиб
турувчи
тўсиқ
”
ва
“
кузатувчи
яширинган
жой
”
маъноларини
англатади
. “
Бобурнома
”
нинг
инглизча
таржимасида
Бобур
“
пиёда
аскар
”
маъносида
қўллаган
яёқ
сўзини
таржима
қилишда
“foot-soldier”
сўзидан
фойдаланилган
,
бироқ
бу
ибора
ҳозирги
инглиз
тилида
ҳарбий
термин
хусусиятига
эга
эмас
ва
асосан
корхона
,
ташкилот
ва
шу
кабиларнинг
энг
паст
лавозимлардаги
оддий
ходимларига
нисбатан
ишлатилади
.
қўрғон
,
қоровул
,
чағдовул
Яна
бир
мисолга
эътиборни
қаратамиз
:
Ушбу
жиҳатлардин
Муҳаммад
Бурундуқнинг
маъқул
раъйи
била
амал
қилмай
,
не
қўрғон
ишини
мазбут
қилибтур
,
не
уруш
яроғин
марбут
,
не
қоровул
,
не
чиғдовулким
ёғий
келуридин
огоҳ
қилғай
,
не
ясолда
тартиб
ва
насақким
ёғий
келса
уруш
хотирхоҳ
қилғай
[2.
185].
Мазкур
гапда
келган
биринчи
ҳарбий
термин
қўрғон
бўлиб
,
у
“
қўшин
қишлайдиган
ва
юришларга
тайёргарлик
кўрадиган
ҳамда
мудофааланишга
мўлжалланган
комплекс
иншоот
”,
яъни
“
қалъа
”
ни
англатади
.
Қўрғон
сўзи
Урхун
-
Энасой
хатида
битилган
VIII
асрга
оид
ёзма
ёдгорликларда
шу
маънода
қайд
этилган
ва
ҳозиргача
ўзбек
тилида
қўлланади
,
СЎЗ
САНЪАТИ
ХАЛҚАРО
ЖУРНАЛИ
|
МЕЖДУНАРОДНЫЙ
ЖУРНАЛ
ИСКУССТВО
СЛОВА
| INTERNATIONAL JOURNAL OF WORD ART
№
1 | 2020
139
бироқ
ҳарбий
терминлик
мақомини
йўқотган
.
Мисолдаги
қоровул
сўзи
ҳозирги
ўзбек
тилида
ҳарбий
термин
сифатида
қўлланилишдан
ташқари
,
касб
-
кор
турларидан
бирини
ҳам
ифодалайди
.
Қадимги
туркий
тил
ёзма
манбаларида
қарағу
шаклида
қайд
этилган
бу
сўз
XIII-
XIX
асрларга
оид
ёзма
манбаларда
қаравул
шаклида
битилган
бўлиб
, “
қўриқлаш
отряди
”
маъносини
ифодалаган
.
Амир
Темур
қўшини
тўғрисида
бизгача
етиб
келган
маълумотларга
кўра
,
қўриқлаш
хизматини
олиб
борувчи
енгил
отлиқлардан
иборат
қоровул
гуруҳи
биринчи
бўлиб
жангга
кирган
,
ундан
кейин
бошқа
кучлар
етиб
келган
[5. 41]. “
Асосий
кучлардан
орқада
жойлашган
қисм
ва
унинг
бошлиғи
”
маъносини
англатувчи
чағдовул
терминсига
келсак
,
у
илк
бор
XIV-XV
асрлар
ёзма
обидаларида
қайд
этилган
ва
ҳозирги
ўзбек
тилида
фаол
истеъмолда
эмас
.
Мазкур
терминлар
“
Бобурнома
”
нинг
инглиз
тилига
таржимасида
fort,
scout, rearward
сўзлари
орқали
берилган
:
It was through this he did not accept Muhammad Baranduq Beg’s sensible counsel, did not
strengthen the works (a
ī
sh) of the fort, get ready fighting equipment, set scout or rearward to warn
of the foe’s approach, or plan out such method of array that, should the foe appear, his men would
fight with ready heart [3. 327].
Инглизча
fort
сўзи
ҳам
қўрғон
сўзи
каби
қадимий
бўлиб
лотин
тилидаги
“
кучли
,
мустаҳкам
”
маъносига
эга
fortis
сўзидан
келиб
чиққан
.
Инглиз
тилида
“
қалъа
”
маъносида
XV
аср
ёзма
манбаларида
қайд
этилган
. “
Бобурнома
”
да
ишлатилган
қоровул
сўзи
ушбу
таржимада
scout
сўзи
билан
берилган
.
Бу
сўз
,
инглиз
тилининг
изоҳли
луғатида
қайд
этилишича
, “
душманнинг
жойлашуви
,
кучи
ёки
ҳаракатлари
тўғрисида
маълумот
тўплаш
учун
асосий
кучлардан
олдинга
юборилган
аскар
ёки
бошқа
шахс
”
маъносини
англатади
.
Мазкур
сўз
инглиз
тилига
XV
асрларда
француз
тилидаги
“
эшитмоқ
”
маъносини
ифодаловчи
escouter
сўзининг
ўзлаштирилиши
натижасида
кириб
келган
.
Мисолдан
ўрин
олган
навбатдаги
чағдовул
сўзининг
инглиз
тилидаги
муқобили
сифатида
танланган
rearward
сўзининг
луғавий
маъноси
“
орт
томон
,
орқа
қисм
”
дир
.
Бу
сўз
Ўрта
асрлар
бошида
инглиз
тилида
ҳарбий
термин
сифатида
“
қўшиннинг
орт
қисми
”
маъносида
қўлланила
бошлаган
.
Ҳозирги
инглиз
тилида
“
бирор
нарсанинг
орт
қисми
”, “
ортга
ўгирилган
”
каби
маънолари
билан
бир
қаторда
юқоридаги
маънода
ҳарбий
термин
сифатида
қўлланилади
.
қилич
тегур
-
Феъл
туркумига
мансуб
ҳарбий
терминларнинг
инглиз
тилига
ўгирилишини
кузатиш
ҳам
қизиқарли
натижаларни
берди
.
Масалан
, “
Бобурнома
учун
қисқача
изоҳли
луғат
”
да
“
қилич
урмоқ
,
қилич
солмоқ
”
деб
изоҳ
берилган
қилич
тегур
-
феъли
асарнинг
инглизча
таржимасида
бир
неча
ўринда
“work with his own sword”
тарзида
ўгирилган
бўлса
,
бошқа
ўринларда
“get in with his sword”
шаклида
ҳам
таржима
қилинган
.
Мазмун
нуқтаи
назаридан
“work with his own sword”
ибораси
“
ўз
қиличи
билан
ишламоқ
”
яъни
ўз
қўли
билан
қилич
чопмоқ
”
маъносини
ифодалайди
.
Ҳақиқатан
, “
Бобурнома
”
даги
қилич
тегур
-
ибораси
қуролли
жангда
бевосита
иштирок
этиб
ўз
қўли
билан
ёғийни
қилич
билан
яралаган
ёки
шаҳид
қилган
жангчига
нисбатан
ишлатилган
ва
А
.
С
.
Бевериж
хоним
ушбу
маънони
инглиз
ўқувчисига
етиб
борадиган
,
тушунарли
бўладиган
кўринишда
ифодалаш
учун
калом
шаклини
кенгайтиришни
,
яъни
икки
сўздан
(
от
ва
феъл
)
иборат
қўшма
феълни
бешта
сўздан
(
феъл
,
от
,
кўмакчи
ва
иккита
олмош
)
ташкил
топган
калом
воситасида
ифодалашни
лозим
топган
.
Икки
мартаба
ўзи
жамиъ
йигитлардин
ўзуб
қилич
тегурди
:
бир
мартаба
Ахси
эшигида
,
яна
бир
мартаба
Шоҳрухия
эшигида
[2. 10].
Twice out-distancing all his braves, he got to work with his own sword, once at the Gate of
Akhs
ī
, once at the Gate of Sh
ā
hrukhiya [3. 15-16].
Мазкур
феъл
таржимасининг
иккинчи
шакли
ҳам
эътиборга
лойиқ
.
Мазмун
нуқтаи
назаридан
“get in with his sword”
каломидаги
“get in”
ибораси
кенг
маънодаги
“
кирмоқ
”
ҳаракатини
ифодалайди
десак
,
иборанинг
сўзма
-
сўз
таржимаси
“
ўз
қиличи
билан
кирди
”
мазмунини
англатади
:
Қосим
эшик
оға
бу
кун
борчадин
яхшироқ
юруб
,
ўзуб
қилич
тегурди
[2. 30].
That day Sayyid Q
ā
sim, Lord of my Gate, outstripped the rest and got in with his sword [3.
53].
СЎЗ
САНЪАТИ
ХАЛҚАРО
ЖУРНАЛИ
|
МЕЖДУНАРОДНЫЙ
ЖУРНАЛ
ИСКУССТВО
СЛОВА
| INTERNATIONAL JOURNAL OF WORD ART
№
1 | 2020
140
Ушбу
контекснинг
ўзида
яна
бир
бор
қайтарилган
“
қилич
тегур
”
қўшма
феълининг
таржимаси
қисқароқ
шаклга
эга
:
Sl. A
ḥ
mad Tambal and Muhammad-dost Tagh
āī
got theirs in also [3. 53].
Бу
таржимадаги
“got theirs in”
бирикмасидаги
“theirs”
олмоши
“
ўзларининг
қиличлари
”
маъносини
ифодалаган
ва
бирикма
мазмун
нуқтаи
назаридан
“
ўз
қиличларини
киритдилар
”
жумласига
тўғри
келади
.
Қуйироқда
яна
бир
бор
такрорланган
“
қилич
тегур
”
бирикмаси
“get
in with his own sword”
шаклида
таржима
қилинган
ва
бунда
юқоридаги
“work with his own
sword”
каломидаги
каби
“
айнан
ўзи
эканлигига
алоҳида
урғу
бериш
мақсадида
“own”
олмоши
киритилган
:
Ҳар
тўй
ва
ош
бўлғонда
ҳар
кимки
элдин
ўзуб
қилич
тегургон
бўлса
,
ул
улушни
ул
олур
[2. 31].
Whoever outdistanced his tribe and got in with his own sword, took the portion at every feast
and entertainment [3. 53].
“
Бобурнома
”
ни
нашрга
тайёрлаган
Порсо
Шамсиев
ушбу
мисолдаги
“
тўй
”
ва
“
ош
”
сўзларини
“
уруш
,
маърака
”
деб
тушуниш
керак
,
деган
мазмунда
изоҳ
бериб
ўтган
,
лекин
мазкур
сўзлар
таклиф
этилган
маънода
қўлланилган
бирор
манбага
ҳавола
қилинмаган
.
чопмоқ
,
босмоқ
Қуйидаги
гапда
келган
“
талончилик
қилиш
ёки
душманни
ваҳимага
солиш
мақсадида
ҳужум
қилмоқ
”
маъносида
ишлатилган
чопмоқ
ва
“
тор
-
мор
келтирмоқ
;
ғалаба
қилмоқ
”
маъносидаги
босмоқ
феълларининг
инглизча
берилишига
эътиборни
қаратамиз
:
Яна
Туркистонда
Арс
суйи
ёқасида
,
Самарқанд
навоҳисини
чопиб
,
борадурғон
ўзбек
била
Арс
суйини
муз
била
кечиб
,
яхши
босиб
,
асир
ва
молни
айриб
,
тамом
эгаларига
ёндура
бериб
,
ҳеч
нима
тамаъ
қилмади
[2. 11].
His second battle was fought on the Ur
ū
s, in Turkist
ā
n, with A
ū
zbegs returning from a raid
near Samarkand. He crossed the river on the ice, gave them a good beating, separated off all their
prisoners and booty and, without coveting a single thing for himself, gave everything back to its
owners [3. 16].
“
Бобурнома
”
даги
чопмоқ
феъли
инглизчада
от
сўз
туркумига
мансуб
бўлган
raid c
ўзи
билан
берилган
.
Ўзбек
тилидаги
энг
қадимий
сўзлардан
бири
бўлган
чоп
-
ўзаги
қадимги
туркий
тилда
“
қамчиламоқ
”, “
уриб
кесмоқ
,
кесиб
узмоқ
”
маъноларида
қайд
этилган
[6. 111,
139]. XIV-XVIII
асрга
оид
ёзма
манбаларда
“
талончилик
ҳужуми
”
маъносида
чапқун
сўзи
ишлатилган
.
Бундан
ташқари
“
Бобурнома
”
нинг
ўзида
чопқунчи
сўзи
ҳам
ишлатилган
.
Инглиз
тилидаги
raid
сўзи
айнан
чапғун
сўзининг
муқобилидир
.
Мазкур
raid
сўзи
манбаларда
road
сўзининг
шотланд
диалектидаги
варианти
эканлиги
, XIII
асрларда
“
отда
юриш
,
сафар
қилиш
”
ва
юқоридаги
каби
маънода
ишлатила
бошланганлиги
қайд
этилган
.
Самарқанд
навоҳисини
чопиб
,
борадурғон
гапининг
инглизча
таржимасига
алоҳида
эътибор
берилса
ва
у
ўзбекчага
қайта
ўгирилса
,
Самарқанд
яқинидаги
чопқиндан
қайтаётган
деган
жумла
ҳосил
бўлади
ва
ушбу
таржима
хабарда
келтирилган
маънони
тўлиқ
акс
эттиради
,
яъни
таржимада
камчилик
мавжуд
эмас
деб
ҳисоблаш
мумкин
: returning from a raid near Samarkand.
Юқоридаги
мисолда
келган
ва
от
шаклида
инглиз
тилига
таржима
қилинган
иккинчи
сўз
босмоқ
бўлиб
,
бу
сўз
ҳам
энг
қадимий
туркий
ўзаклардан
бири
ҳисобланади
.
Равишдош
шаклидаги
босиб
сўзи
инглиз
тилига
gave beating
кўринишидаги
феъл
ва
сифатдошдан
(
ёки
отлашган
феълдан
)
иборат
бирикма
билан
таржима
қилинган
.
Қуйида
келтирилган
мисолдаги
чоп
-
сўзининг
таржимасига
ўзгачароқ
ёндошилганлигини
кўриш
мумкин
:
...
биз
ҳам
Ўзганд
устига
мутаважжуҳ
бўлдук
.
Ўзумиздин
илгаррак
Ўзганд
навоҳисини
чопқали
чопқунчи
ойирдук
[2. 62].
We, for our part, marched on as for A
ū
zk
ī
nt, detaching raiders ahead to over-run those parts
[3. 108].
Бу
гапда
ҳам
чоп
феъли
юқоридаги
каби
маънода
қўлланилган
,
унинг
бу
ўриндаги
инглизча
таржимаси
қадимий
сўзлардан
бири
бўлган
over-run
бўлиб
,
унга
луғатларда
қуйидагича
изоҳлар
берилган
: “
қисқа
вақт
ичида
босиб
олмоқ
”, “
босиб
олмоқ
”, “
тошиб
СЎЗ
САНЪАТИ
ХАЛҚАРО
ЖУРНАЛИ
|
МЕЖДУНАРОДНЫЙ
ЖУРНАЛ
ИСКУССТВО
СЛОВА
| INTERNATIONAL JOURNAL OF WORD ART
№
1 | 2020
141
чиқмоқ
,
тошмоқ
ва
б
.
Инглиз
тили
изоҳли
луғатларидан
бирида
ушбу
феълнинг
қуйидаги
маъноларни
ифодалаши
қайд
этилган
:
1) If an army or an armed force overruns a place, area, or country, it succeeds in occupying it
very quickly.
2) If you say that a place is overrun with things that you consider undesirable, you mean that
there are a large number of them there.
3) If an event or meeting overruns by, for example, ten minutes, it continues for ten minutes
longer than it was intended to.
4) If costs overrun, they are higher than was planned or expected [7.].
Бошқа
бир
изоҳли
луғатда
overrun
феълининг
қуйидаги
икки
асосий
маънодан
келиб
чиқиб
изоҳлар
берилган
:
1) spread over or occupy (a place) in large numbers.
2) continue beyond or above an expected or allowed time or cost [8.].
Overrun
сўзининг
келиб
чиқиши
тўғрисида
қуйидаги
маълумот
мавжуд
:
қадимги
инглиз
тилида
(V-XI
асрлар
) oferyrnan
шаклига
эга
бўлиб
“
тасодифан
учратиб
қолмоқ
,
ўтиб
кетмоқ
”
маъносида
ишлатилган
,
ўрта
аср
инглиз
тилида
(XI-XV
асрлар
) overrennen
шаклини
олган
.
“
Белгиланган
вақтдан
ўтиб
кетмоқ
”
маъносида
XIV
аср
бошларидан
, “
яксон
қилмоқ
,
йўқ
қилмоқ
,
талончилик
қилмоқ
,
таламоқ
”
маъносида
XIV
асрнинг
ўрталаридан
бошлаб
қўлланган
[9.].
Энди
мисолнинг
ўзига
қайтадиган
бўлсак
,
Бобур
қўллаган
чопқали
чопқунчи
айирдук
жумласида
бир
ўзакнинг
бирин
кетин
келиши
бадиий
санъат
ҳосил
қилган
,
бироқ
инглиз
тилининг
табиати
,
ўзакдош
сўзлардаги
лафзий
ва
маъновий
яқинлик
,
шу
билан
бирга
бутун
жумланинг
тузилиши
ва
контекст
нуқтаи
назаридан
,
эхтимол
, raid
ўзагининг
бу
жумлада
такрорланиши
бадиий
қийматга
эга
бўлмаслиги
мумкин
.
Шунинг
учун
,
таржимон
такрордан
қочиш
мақсадида
to over-run
феълидан
фойдаланган
кўринади
.
Бундан
ташқари
,
raid
ва
over-run
феълларини
маъно
нуқтаи
назаридан
қиёсий
таҳлилдан
ўтказадиган
бўлсак
,
қизиқ
манзаранинг
гувоҳи
бўламиз
.
Ҳозирги
инглиз
тилида
raid
сўзи
қуйидаги
маъноларда
ишлатилади
: 1)
кутилмаган
ҳужум
; 2)
полиция
томонидан
жиноятчиларни
қўлга
олиш
ёки
ноқонуний
молларни
олиб
қўйиш
мақсадида
ўтказиладиган
махсус
тадбир
; 3)
валюта
курсини
тушириш
учун
амалга
ошириладиган
босим
[10.].
Бу
сўз
ҳозирги
инглиз
тилида
ҳарбий
термин
сифатида
“
кутилмаган
ҳужум
”
ва
“
ҳаво
ҳужуми
”
маъноларида
ишлатилади
[11.100]. XIX
аср
охирларида
яратилган
яна
бир
ҳарбий
терминлар
луғатида
қайд
этилган
“
денгиз
десант
кучлари
тадбири
”
маъносидаги
amphibious raid, “
танк
ҳужуми
”
маъносига
эга
armored raid
каби
бирикмалар
[12. 258]
ушбу
сўзнинг
нафақат
ҳаво
кучлари
балки
,
денгиз
ва
қуруқлик
кучларида
термин
сифатида
кенг
истифода
этилганидан
дарак
беради
.
Ҳозирги
инглиз
тилида
overrun
феъли
“
бостириб
кирмоқ
,
эгаллаб
олмоқ
”
маъноларида
ҳарбий
терминлар
луғатига
киритилган
[13. 149].
Шу
билан
бирга
,
бу
сўз
ҳозирда
яна
бир
қатор
маъноларни
касб
этган
бўлиб
,
уларнинг
асосийлари
қуйидагилардир
: 1)
чегарадан
чиқмоқ
; 2)
(
ҳудудни
)
эгалламоқ
;
ғорат
қилмоқ
,
талон
-
тарож
қилмоқ
; 3)
тўлиб
кетмоқ
,
босиб
кетмоқ
; 4)
тошмоқ
ва
бошқалар
.
Хулоса
Хулоса
ўрнида
шуни
айтиш
мумкинки
, “
Бобурнома
”
асарининг
асл
ўзбек
тилидаги
нашридан
инглиз
тилига
таржимасининг
амалга
оширилганлиги
аввало
буюк
бобомиз
,
юртдошимиз
,
буюк
салтанат
асосчиси
,
олим
ва
шоир
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобур
сиймосининг
жаҳон
шарқшунослари
,
Ғарбий
Европадаги
кенг
китобхонлар
томонидан
яна
бир
бор
эътироф
этилганлигини
билдиради
.
Унда
аслиятдаги
жуда
кўплаб
миллий
ва
тарихий
аҳамият
касб
этадиган
хос
сўзлар
(
реалиялар
)
ни
,
хусуан
Бобур
ва
бобурийлар
даврига
оид
лавҳаларни
қайта
яратишда
аввалги
нашрларга
нисбатан
анчагина
ижобий
ишлар
қилинганлигини
кўриш
қийин
эмас
.
Бизнингча
,
мазкур
инглизча
таржимани
унинг
аввалги
таржималари
билан
аслиятга
солиштирган
ҳолда
қиёсий
аснода
таҳлил
қилиш
мустақил
монографик
изланишни
тақазо
этади
.
Ўйлаймизки
,
бундай
таҳлилдан
таржима
назарияси
ва
амалиётимиз
учун
муҳим
натижалар
қўлга
киритилади
.
СЎЗ
САНЪАТИ
ХАЛҚАРО
ЖУРНАЛИ
|
МЕЖДУНАРОДНЫЙ
ЖУРНАЛ
ИСКУССТВО
СЛОВА
| INTERNATIONAL JOURNAL OF WORD ART
№
1 | 2020
142
Фойдаланилган
адабиётлар
:
1.
А
.
Матғозиев
.
Ҳарбий
терминлар
тарихига
доир
//
Ўзбек
тили
ва
адабиёти
. 1974. 1-
сон
. 47–
50-
б
.;
Б
.
Аҳмедов
.
Тарихдан
сабоқлар
.
Т
.:
Ўқитувчи
, 1994.;
Б
.
Аҳмедов
.
Тавочи
ва
жарчи
терминлари
ҳақида
//
Ўзбек
тили
ва
адабиёти
, 1973. 4-
сон
. 73–76-
б
.;
Б
.
Ахмедов
,
Р
.
Мукминова
.
Тюрко
-
монгольские
заимствования
персоязычных
хроник
XV–XVIII
вв
.//
Советская
тюркология
. 1987.
№
6.
С
. 37–45.;
З
.
Чориев
.
Тарих
атамаларининг
изоҳли
луғати
.
Т
.:
Шарқ
, 1999.;
Ҳ
.
Дадабоев
.
Тарихий
ҳарбий
терминлар
луғати
.
Т
.:
Университет
, 2003;
Военная
лексика
в
староузбекском
языке
.
Автореф
.
дис
...
канд
.
филол
.
наук
.
Т
., 1981.
Общественно
-
политический
и
социально
-
экономическая
терминология
в
тюркоязычных
письменных
памятниках
XI–XIV
вв
.
Т
.:
Ёзувчи
, 1991.
С
.186.
2.
Бобур
Заҳириддин
Муҳаммад
.
Бобурнома
.
Нашрга
тайёрловчи
П
.
Шамсиев
;
Муҳаррир
А
.
Ўктам
.
Т
.:
Юлдузча
, 1989, 80
б
.
3. The B
ā
bur-n
ā
ma in English (Memoirs of B
ā
bur). Translated from the original Turki Text of
Zahiru’d-d
ī
n Mu
ḥ
ammad B
ā
bur P
ā
dsh
ā
h Gh
ā
z
ī
by Annette Susannah Beveridge. Issued in Four
Fasciculi: - Farghana 1912 – Kabul 1914 – Hindustan 1917 – Preface, Indices, etc. 1921. Vol. I.
Sold by LUZAC & CO., 46, Great Russel Street, London. 1922, P. 139.
4.
Бобур
Заҳириддин
Муҳаммад
.
Бобурнома
.
Нашрга
тайёрловчи
П
.
Шамсиев
;
Муҳаррир
А
.
Ўктам
.
Т
.:
Юлдузча
, 1989, 64-65-
бет
.
5.
Ҳ
.
Дадабоев
.
Амир
Темурнинг
ҳарбий
маҳорати
.
Тошкент
:
Ёзувчи
, 1996., 41
б
.
6.
Древнетюркский
словарь
. «
Наука
».
Ленинград
, 1969.
С
. 111, 139.
7. Collins Cobuild Advanced Learner’s English Dictionary. New Digital Edition 2008 ©
HarperCollins Publishers 2008.
8. Oxford Dictionary of English, 3rd Edition © Oxford University Press, 2010.
9.
Қаранг
: https://www.etymonline.com/word/overrun.
10. ABBY Lingvo.
Электронный
словарь
.
Выпуск
: 16.1.3.70.
11.
Б
.
В
.
Киселев
.
Англо
-
русский
словарь
военной
и
сопутствующей
лексики
.
Москва
:
АСТ
:
Восток
-
Запад
, 2005. C.100.
12.
Англо
-
русский
военный
словарь
.
В
двух
томах
.
Под
редакцией
д
-
ра
филол
.
наук
В
.
Н
.
Шевчука
и
канд
.
филол
.
наук
В
.
М
.
Полюхина
.
Издание
третье
,
переработанное
и
дополненное
.
Том
2.
Москва
.
Военное
издательство
, 1987. C. 258.
13.
Судзиловский
Г
.
А
.,
Полюхин
В
.
М
.,
Шевчук
В
.
Н
.
и
др
.
Англо
-
русский
военный
словарь
,
C.149.
