18
Adabiy meros. Ilmiy jurnal
2022-yil, 1-son (5)
ADABIY MEROS
MANBASHUNOSLIK VA MATNSHUNOSLIK
NURBOY JABBOROV
filologiya fanlari doktori, professor
YUNUS EMRO IJODIDA
AHMAD YASSAVIY AN’ANALARI
Annotatsiya.
Maqolada Yunus Emro turkiy she’riyatda Xoja Ahmad Yassaviy ijodiy an’anala-
rini munosib davom ettirgani ikki shoir asarlari qiyosiy tahlili asosida dalillangan. Ikki buyuk
shoir asarlari uch yo‘nalishda qiyoslangan: 1) irfoniy mazmunning badiiy talqini; 2) badiiy obraz
yaratishdagi an’ana va o‘ziga xoslik; 3) badiiy asar tili va ifoda usuli. Qiyosiy tahlil natijasida,
birinchidan, Yunus Emroning ulug‘ bir irfon shoiri ekani, ikkinchidan, badiiy ijodda hazrat Xoja
Ahmad Yassaviy an’analarini munosib davom ettirgani, uchinchidan, turkiy xalqlar adabiy-estetik
tafakkuri yuksalishiga katta hissa qo‘shgani haqidagi xulosaga kelingan.
Kalit so‘zlar:
she’r, hikmat,
irfoniy mazmun, poetik obraz, badiiy talqin, badiiy asar tili, ifoda
usuli, ijodiy an’ana, izdoshlik, qiyosiy tahlil.
Аннотация.
В статье на основе сравнительного анализа творчества двух поэтов до-
казывается, что Юнус Эмро продолжил творческие традиции Ходжи Ахмада Яссави в
тюркской поэзии. Произведения двух великих поэтов сопоставляются по трем направле-
ниям: 1) художественная интерпретация эзотерического смысла; 2) традиция и ориги-
нальность в создании художественного образа; 3) язык художественного произведения и
способ выражения. Сравнительный анализ приводит к таким выводам: во-первых, Юнус
Эмро был великим поэтом-эзотериком, во-вторых, он продолжил традиции Хазрата Ход-
жи Ахмада Яссави в художественном творчестве, в-третьих, внес большой вклад в разви-
тие литературно-эстетического мышления тюркских народов.
Ключевые слова:
стихотворение, мудрость, эзотерическое значение, поэтический об-
раз, художественная интерпретация, язык художественного произведения, способ выра-
жения, творческая традиция, преемственность, сравнительный анализ.
Annotation.
In the article, based on a comparative analysis of the works of two poets, it is
proved that Yunus Emro continued the creative traditions of Khoja Ahmad Yassawi in Turkic
poetry. The works of two great poets are compared in three directions: 1) artistic interpretation
of the esoteric meaning; 2) tradition and originality in the creation of an artistic image; 3) the
language of the work of art and the way of expression. Comparative analysis leads to the following
conclusions: firstly, Yunus Emro was a great esoteric poet, secondly, he continued the traditions
of Hazrat Khoja Ahmad Yassawi in artistic creativity, and thirdly, he made a great contribution to
the development of the literary and aesthetic thinking of the Turkic peoples.
Keywords:
poem, wisdom, esoteric meaning, poetic image, artistic interpretation, language of
a work of art, mode of expression, creative tradition, continuity, comparative analysis.
19
T
arixi va taqdiri, tili, dini va dili bir bo‘lgan o‘zbek va turk xalqlarining adabiyoti ham
mushtarak ildizlarga ega ekani ayon. Ikki qardosh xalq adabiy aloqalari ko‘p asrlik
taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgani, jahon adabiyoti xazinasiga ko‘plab buyuk shoiru adib-
larni yetishtirib bergani ham ma’lum. XIII asrda yashab ijod etgan ulug‘ turk mutasavvif shoiri
Yunus Emro ana shunday jahoniy e’tirofga sazovor mutafakkir ekani isbot talab qilmaydi. Shoir-
ning irfoniy mazmun va go‘zal badiiyat uyg‘unligida yaratilgan nodir she’rlari, masnaviy yo‘lida
bitilgan “Risolatu-n-nus’hiyya” nomli falsafiy-didaktik asari bizgacha yetib kelgan. Bu asarlar
inson va uning kamoloti, e’tiqod va ma’rifat, Haq va haqiqat mavzulari betakror badiiy talqin etil
-
gani bilan bugungacha ahamiyatini saqlab kelayotir.
Yunus Emro nazmiy asarlarini tahlil etish natijalari ularda “Turkiston mulkining shayxu-
l-mashoyixi” (hazrat Alisher Navoiy ta’rifi – N.J.) Xoja Ahmad Yassaviy an’analari munosib
davom ettirilganidan dalolat beradi. Ulug‘ shoirning O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoyev so‘zboshisi bilan, atoqli olim va shoir Mirzo Kenjabek tarjimasi asosida nashr etilgan
“O‘lmas ko‘ngul” saylanma she’rlar to‘plamidagi she’rlari ham ushbu fikrni tasdiqlaydi. Dav
-
latimiz rahbari mazkur nashrga yozilgan so‘zboshida mana bunday ahamiyatli fikrlarni aytgan
-
lar: “...hazrat Yassaviy izdoshlarining, jumladan, Yunus Emroning turkiy xalqlar ma’naviyatiga
ko‘rsatgan hayotbaxsh ta’sirini o‘rganish borasida olimlarimiz oldida jiddiy vazifalar turibdi va
biz bu yo‘lda faol hamkorlik qilishimiz zarur” [1.4]. Darhaqiqat, Ahmad Yassaviy “Devoni hik
-
mat”idagi she’rlarni Yunus Emro nazmiy asarlari bilan qiyosiy o‘rganish, an’ana va yangilik,
izdoshlik va badiiy takomil nuqtayi nazaridan ilmiy baholash turkiy xalqlar adabiyotshunosligi
oldida turgan dolzarb ilmiy muammolardandir.
Ilmiy izlanishlar bu ikki buyuk shoir ijodini quyidagi masalalar kesimida qiyosiy o‘rganish
zarurligini ko‘rsatadi:
1. Irfoniy mazmunning badiiy talqini.
2. Badiiy obraz yaratishdagi an’ana va o‘ziga xoslik.
3. Badiiy asar tili va ifoda usuli.
Ushbu masalalar tahlili, birinchidan, Yunus Emroning ulug‘ bir irfon shoiri ekani, ikkinchi
-
dan, badiiy ijodda hazrat Xoja Ahmad Yassaviy an’analarini munosib davom ettirgani, uchinchi
-
dan, turkiy xalqlar adabiy-estetik tafakkuri yuksalishiga katta hissa qo‘shgani haqidagi to‘xtamga
olib keladi.
Irfoniy mazmunning badiiy talqini.
Yunus Emro – tasavvuf shoiri. Tasavvuf ta’limotining
o‘zagini tashkil etuvchi shariat, tariqat, ma’rifat va haqiqat tushunchalari talqini shoir she’riyati-
da asosiy o‘rinni egallaydi. Bu borada Xoja Ahmad Yassaviy va Yunus Emro hikmatlari o‘zaro
uyg‘un bo‘lishi barobarida bir-birini takrorlamaydi. Masalan, Xoja Ahmad Yassaviy hikmatlari
-
dan birida mana bunday yozadi:
Shariatning maqomotin bilgan oshiq
Tariqatning maqomini bilar, do‘stlar.
Tariqatning ishlarini ado qilib,
Haqiqatning daryosig‘a kirar, do‘stlar.
Ayni mavzu Yunus Emro she’riyatida quyidagicha talqin etilgani kuzatiladi:
Avval eshik – shariat,
o‘tsa undan – tariqat,
Ko‘ngul uyi – ma’rifat,
ishq – haqiqat ichinda!
Shariat shirin bo‘lur,
20
Adabiy meros. Ilmiy jurnal
2022-yil, 1-son (5)
eshitganga xush kelur,
Nekim istasa, qilur
ul – shariat ichinda!
Har ikkala shoir fikricha, tariqat yo‘liga kirish shariatdan boshlanadi. Hazrat Yassaviy hik
-
matlaridan birida:
“Tariqatga shariatsiz kirganlarni, Shayton kelib imonini olur ermish”
deyili
-
shi sababi shunda. Ayni mazmunni Yunus Emro:
“Avval eshik – shariat, o‘tsa undan – tariqat”
deya obrazli ifodalaydi. Xoja Ahmad Yassaviy: “Tariqatning ishlarini ado qilib” deganda ma’ri
-
fat maqomini ko‘zda tutadi. Ushbu hikmat haqiqatning daryosiga kirish yo‘li ana shu tarzda ke-
chishi haqidagi badiiy-irfoniy xulosa bilan nihoyalangan. Yunus Emro ushbu ma’rifiy mazmunni:
“Ko‘ngul uyi – ma’rifat, ishq – haqiqat ichinda” tarzida o‘ziga xos ifodalaydi.
“Shariat, tariqat, ma’rifat, haqiqat, ishq va oshiqlik, orif va oriflik, darvish, faqr-u fano, shayx, pir
va valiylik, zikr, xilvat kabi tasavvufiy mavzularda aks etgan yassaviylikning olti ahkomi bor: ma’ri
-
fati Haq, saxovati mutlaq, sidqi muhaqqaq, yaqin mustag‘raq, tavakkuli rizqi muallaq, tafakkuri mu
-
daqqaq” [6.6]. Yunus Emro hikmatlarida ham ayni shu mavzular o‘ziga xos ifodalangani kuzatiladi.
Ma’rifat maqomi haqidagi ikki shoir qarashlari ham o‘zaro mutanosib. Lekin badiiy talqin
ohorli. Ya’ni mohiyatan uyg‘un tushunchalarning o‘ziga xos ifodasi ular ijodining irfoniy-estetik
qimmatini belgilaydi. Jumladan, Xoja Ahmad Yassaviy hikmatida ma’rifatning mohiyati mana bu
tarzda talqin etiladi:
Tariqatdur bu yo‘l otin bilsa darvish,
Ma’rifatni mato‘idin olsa darvish.
O‘zga yo‘llar bori havo sonsa darvish,
Ma’rifatni maydonida er ul bo‘lur.
Yunus Emro esa ayni fikrni o‘ziga xos ifodalaydi:
Ma’rifat – ko‘ngul bilan,
tunu kun zoriy bilan,
So‘ylasam – kelmas tilga,
sirri – sifat ichinda!
Ya’ni har ikki shoir hikmatida mohiyat – uyg‘un, talqin – ohorli. Sultonu-l-orifin Ahmad Yassa-
viy ma’rifatning mato‘idan olmasdan, o‘zga barcha yo‘llarni havo sonmasdan, ya’ni Haq va haqiqatga
to‘siq bo‘ladigan hamma narsadan kechmay turib ma’rifat maydonining eri darajasiga erishmoq ma
-
hol ekanini ana shunday talqin etadi. Yunus Emro fikricha ham: “Ma’rifat – ko‘ngil bilan, tun-u kun
zoriy bilan” hosil bo‘ladi. Ya’ni ma’rifatga erishmoq uchun ko‘ngilni bu maqomga parda bo‘luvchi
hoy-u havaslardan tiymoq zarur. Shundagina ma’rifatning sirlariga oshno tutinish mumkin bo‘ladi.
Tariqatning yuqori bosqichi bo‘lgan haqiqat hazrat Xoja Ahmad Yassaviy hikmatlarida mana
bunday ta’riflanadi:
Ma’rifatning bo‘stonida jonin burg‘on,
Muhabbatning maydonida bosh o‘ynag‘on.
Haqiqatning daryosidin gavhar olg‘on,
G‘avvos yanglig‘ ul daryodin chiqmas bo‘lur.
Haqiqat Yunus Emro she’riyatida ham mohiyatan Xoja Ahmad Yassaviy hikmatlariga monand
talqin etiladi:
21
Haqiqat – ishq, ergashgan
ko‘rsin ul o‘xshash bayon,
Haqiqat to‘nin kiygan –
og‘ir xil’at ichinda.
Sultonu-l-orifin fikricha, ma’rifat va muhabbatdan murod – haqiqat daryosidan gavhar olmoq-
dir. Buning uchun bamisoli g‘avvos bo‘lish, haqiqat daryosidan chiqmaslik kerak. Irfoniy maz
-
mun va badiiy tasvir uyg‘unligi Xoja Ahmad Yassaviy hikmatining ma’rifiy va adabiy ahamiyatini
oshirganini e’tirof etish kerak. Yunus Emro ham ishqdan murod – haqiqat, deb biladi. Haqiqat
to‘ni og‘ir xil’at ekani bu maqomga erishgan solikning darajasi yuqori bo‘lishiga ishoradir. “In
-
son dunyoga kelishi sababini anglamog‘i, ko‘ngil olami bilan Haqqa yuzlanmog‘i zarur edi. Har
bir oshiq bu yo‘lda o‘zidan munosib iz qoldirib ketgan. Yunus beqiyos asarlar bitdi. Xalqni chin
ko‘ngildan Haq ma’rifatini anglashga chaqirdi va uning har bir so‘zi bir da’vatdir” [2.10].
Badiiy obraz yaratishdagi an’ana va o‘ziga xoslik.
Har ikki shoir hikmatlarida badiiy obraz
vositasida o‘quvchi ongi va qalbini ma’rifat yog‘dulari bilan yoritishga erishgan. Irfoniy qarash
-
lari orqali o‘quvchida ko‘ngilni isyon zanglaridan poklash, ma’naviy kamolotga intilish ruhiyatini
tarbiyalagan. Biz ushbu mo‘jaz tadqiqotda ushbu masalani birgina Do‘st obrazi orqali tahlil etish
-
ga harakat qilamiz.
Sharq islom adabiyotida Tangri taoloni Do‘st obrazi orqali vasf etish an’anasi mavjud va bu
an’ana natijasida badiiyatning nodir namunalari yaratilgan. Xoja Ahmad Yassaviy hikmatlaridan
birida bu obrazning mana bunday talqini kuzatiladi:
Do‘st tilagan ul bo‘stonda qaror qilmas,
Haqiqatlik oshiqlari ishqsiz bo‘lmas.
Ko‘ngul mulkin bersa anga ko‘zga ilmas,
Taqvo qilur ichar nabot sharbatinda.
Do‘st tilamoq – Haq taolo muhabbatini da’vo qilmoq ma’nosida. Sultonu-l-orifin fikricha,
ishqsiz bu maqsadga erishib bo‘lmaydi. Do‘stning visoliga muyassar bo‘lmoqning yagona yo‘li
ko‘ngil mulkini Unga berish va taqvo qilmoqdir.
Mening tilim qush tilidur,
mening qo‘lim Do‘st qo‘lidur,
Men bulbulman, Do‘st gulimdur,
biling, gulim so‘lmas mening.
Ul Do‘st menga kelsin demish,
sundim qadah, olsin demish,
Oldim qadah, ichdim sharob,
endi ko‘nglim o‘lmas mening!
Yunus Emro she’rida solikning ko‘nglini Do‘stga butunlay bag‘ishlash holati tasvirlangan.
Tili qush tiliga, qo‘li do‘st qo‘liga aylanishi, Do‘st gul bo‘lsa, o‘zining bulbul ekani bilan bog‘liq
talqinlar Haq taologa muhabbat tuyg‘usi ohorli badiiy talqin etilgani bilan qimmatlidir. Haqiqiy
Do‘st qo‘lidan ishq sharobini ichgan oshiq ko‘ngli o‘lmasligi, doimiy barhayotligi bilan bog‘liq
qarashlar shoir she’rining irfoniy-badiiy ahamiyatini yuksaltirib yuborgan.
22
Adabiy meros. Ilmiy jurnal
2022-yil, 1-son (5)
Do‘st(i) uchun dunyo uqbo mulkin solib,
Mavt o‘ti ichra kirib kuyub-yonub,
Necha quvsa dargohidin qorshu kelib,
“Ariniy!” deb zor yig‘layur hazratinda.
Xoja Ahmad Yassaviyning ushbu hikmatida Do‘st obrazi teran irfoniy mohiyat va yuksak ba
-
diiyat uyg‘unligida talqin etilgan. “Baqara” surasi 60-oyatidagi “Robbi ariniy” (“Rabbim menga
ko‘rsat”) degan iltijo mazmuni bilan bog‘langani hikmatda haqiqiy Do‘stni chin ma’rifat bilan ta-
nimoq zarurati dunyo, uqbo mulki, mavt o‘ti singari tushunchalar mazmuniga bog‘lab ifodalangan.
Yunus Emroning mana bu satrlarida ham ayni mazmun ulug‘ salafini takrorlamagan holda aks
etgani kuzatiladi:
Ikki jahon zindon esa,
kerak, manga bo‘ston bo‘lur,
Ortiq manga ne g‘am g‘ussa,
Chun inoyat Do‘stdan bo‘lur...
Ul Do‘st yuzin ko‘rdi ko‘zim,
Eranlarga – tuproq yuzim,
So‘z bilganga, bas bu so‘zim,
Kerak, shakkariston bo‘lur.
Haqiqiy Do‘stni chin ma’rifat bilan tanimoq – Ahmad Yasaviy hikmatidagi ushbu mohiyat
Yunus Emro she’rida o‘ziga xos ifodalangan. Ya’ni orif zotlarning qalbi Do‘stga bog‘langani
uchun ham na dunyo tashvishlari, na oxirat g‘ami ularni o‘ylantirmaydi. U har doim rizo maqo
-
mida sobit bo‘ladi.
Xoja Ahmad Yassaviy va Yunus Emro ijodidagi oshiq, g‘arib, soqiy, piri mug‘on singari
obrazlar va ularning irfoniy mohiyatni badiiy talqin etishdagi o‘rni masalalari yuzasidan kelajakda
ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirilmog‘i zarur.
Badiiy asar tili va ifoda usuli.
Xoja Ahmad Yassaviy
va Yunus Emro asarlarining tili xalqchil
ekani va turkiy tilning boy ifoda imkoniyatini o‘zida mujassam etgani bilan alohida ajralib turadi.
Har ikki shoir hikmatlari milliy ruhning ohorli ifodasi, turkiy tilning fasohati va balog‘ati darajasi
nechog‘liq yuksak ekanini ko‘rsatishi jihatidan badiiyatning nodir durdonalari sifatida baholanish
-
ga loyiqdir. Fikrimizni ayrim misollar bilan dalillashga harakat qilamiz. Xoja Ahmad Yassaviy va
Yunus Emro hikmatlarida Tangri, yonmoq (qaytmoq), qo‘pmoq (o‘rnidan turmoq), ujmoh (jan
-
nat), tamug‘ (do‘zax), ko‘ks (ko‘krak), ko‘ngul, eran (avliyo, pir) kabi yuzlab so‘zlarning arab va
fors tillaridagi variantlari ham qo‘llangani holda, sof turkiy ekvivalenti faolroq qo‘llangani kuzati
-
ladi. Masalan, Xoja Ahmad Yassaviy hikmatlaridan birida mana bunday yozilgan:
Olim uldur, xisht yostanib tahsil qilsa,
Kecha-kunduz Tangrisig‘a zori qilsa.
“Falyazhaku” oyatini tafsir qilsa,
Andog‘ olim olim bo‘lur, do‘stlarim-o.
Yunus Emro she’rlarida ham “Tangri” so‘zi ko‘proq qo‘llangan. Jumladan, shoirning mana bu
misralari fikrimizni tasdiqlaydi:
23
Āṣik mi diyem ben ana Tanri’nun Uçmagin seve
Uçmak dahi tuzadimiṣ mȕ’min cȁnlarin tutmaga.
Ko‘rinib turibdiki, shoir “jannat” so‘zining turkcha “ujmoh” shaklini qo‘llagan. Ahmad Yas
-
saviy hikmatlarida ham ayni shakldan unumli foydalaniladi. Birgina misol:
Tavba qilib, Haqqa yong‘on oshiqlarg‘a
Ujmoh ichra to‘rt arig‘da sharbati bor.
Ikki buyuk shoir asarlari tili va uslubi masalasini kengroq, chuqurroq va mufassal tadqiq etish
turkiy adabiyotshunoslikning istiqboldagi vazifalaridandir.
Xulosa qilib aytganda, ikki qardosh xalqning buyuk mutasavvif shoirlari Xoja Ahmad Yas
-
saviy
va Yunus Emro adabiy merosi turkiy adabiyotda an’ana va yangilik, hikmat janri takomili,
irfoniy mazmunning badiiy ifodasi, til va uslub nuqtayi nazaridan qiyosiy tadqiqotlar uchun boy
material bera oladi. Bu ikki ulug‘ shoir irfoniy mohiyat va milliy ruhiyat betakror talqin etilgan
asarlari bilan o‘zbek va turk xalqlari adabiyoti takomilida yangi bir bosqichni boshlab berdi. Xoja
Ahmad Yassaviy
va Yunus Emro hikmatlari ikki xalqning qadimiy va mustahkam ildizlarga ega
do‘stlik va qardoshlik munosabatlari ravnaqi yo‘lida bundan keyin ham beqiyos manba bo‘lib
xizmat qilishiga ishonamiz.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Mirziyoyev Sh. Doʻst bogʻining bulbuli. / Yunus Emro. O‘lmas ko‘ngil. Saylanma she’rlar.
– Toshkent, 2020.
2. Tatci Mustafa. Yunus Emre divani. – Istanbul, 2021.
3. Xoja Ahmad Yassaviy. “Haqdin o‘zgani dema...”. Hikmatlar (Nashrga tayyorlovchilar
Ibrohim Haqqul, Nodirxon Hasan). – Ankara, 2021.
4. Хожа Аҳмад Яссавий. “Умринг елдек ўтаро...”. (Нашрга тайёрловчилар ва сўзбоши
муаллифлари: Иброҳим Ҳаққул, Нодирхон Ҳасан). – Тошкент: Muharrir, 2020.
5. Yunus Emro. O‘lmas ko‘ngil. Saylanma she’rlar (Tarjimon: Mirzo Kenjabek). – Toshkent,
2020.
6. Ҳаққул И., Ҳасан Н. Хожа Аҳмад Яссавий ва унинг ҳикматлари ҳақида. /Хожа Аҳмад
Яссавий. “Умринг елдек ўтаро...”. – Тошкент: Muharrir, 2020.
