Часть-19_ Том-2_
Апрель -2024
ЛУЧШИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
109
ISSN:
3030-3680
RAQOBAT VA MONOPOLIYA
Urinboyeva Yulduz Pirnazarovna -
i.f.f.dok., dotsent
Xudoyqulov Suxrob Olimjon o’g’li
Samarqand iqtisodiyot va servis instituti talabasi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada raqobat va monopoliya haqidaa so’z
yuritilgan.
Аннотация:
Эта статья о конкуренции и монополии.
Annotation:
This article is about competition and monopoly.
Kalit so’zlar:
Monopoliya Va raqobatning mohiyati,monopollashgan
bozor,raqobat turlari ,bozor iqtisodiyotida raqobatning o’sib borishi.
Ключевые
слова:
Монополия
и
природа
конкуренции,
монополизированный рынок, виды конкуренции, рост конкуренции в
рыночной экономике.
Key words:
Monopoly and the nature of competition, monopolized market,
types of competition, growth of competition in the market economy.
Raqobat va monopoliya - bu iqtisodiyotda ikki muhim tizimdir. Raqobat,
ko'plab kompaniyalar yoki firmalar o'rtasida mavjud bo'lgan sodir etuvchi to'g'ri
urinishlarni ta'minlovchi jarayonlarni ifodalaydi. Bu jarayonlar ommaviy faollikni
rivojlantirish va xarajatlarni pastga tushirishga olib keladi.Monopoliya esa, biror
kompaniyaning belgilangan sohada bozor ustidagi egallikka ega bo'lishi holatidir.
Bu belgilangan kompaniya yoki shaxs faqat uni egallashgan bozor ustida faol bo'ladi,
boshqa kompaniyalar uni taqib qila olmaydi. Monopoliya korxonalarning xarajatlari
pastroq bo'ladi va iste'molchilarga ishoratli narxlarni taqdim etish uchun
qobiliyatlarini cheklab turadi.Raqobat va monopoliyalar hukumatlar tomonidan
nazorat qilinadigan muhim iqtisodiy masalalardir. Raqobatni ta'minlash uchun
kartellaring shakllari va monopoliyalarga qarshi kurash uchun antimonopol
korxonalari kabi tizimlar mavjud. Hukumatlar bu sohasda maqsadli tartibotlarni
amalga oshirish orqali sodir etuvchi konkurentsini ta'minlashga harakat qiladi.
Monopollashgan bozor - ozchilik sotuvchilar va haridorlar hukmron, raqobat
cheklangan yoki mavjud boʻlmagan bozor. Uning monopol raqobatli, oligopolistik,
sof monopoliya bozori turlari bor. Monopol raqobatli bozorda firmalar koʻp
boʻlganidan ulardan har birining tovarlar sotishdagi hissasi kichik boʻladi, natijada
Часть-19_ Том-2_
Апрель -2024
ЛУЧШИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
110
ISSN:
3030-3680
ular bozorni cheklangan holda nazorat qiladilar. Ular yashirin kelishuv asosida
oʻzaro til biriktira olmaydilar, bu bilan mazkur bozor oligopolistik bozordan
farqlanadi. Monopollashgan bozorda firmalar mustaqil boʻlganidan oʻz bozorida bir-
biri bilan raqobatlashadi. Lekin raqobatning asosiy usuli narx bilan raqobatlashuv
emas, balki sifat jihatidan bir-biridan farqlanuvchi mahsulot bilan bozorga chiqish
hisoblanadi. Monopollashgan bozor yangi firmalarning kirib kelishi uchun ochiq
hisoblanadi. Shu bois bu yerda raqobat cheklanmaydi, aksincha, kengayib turadi.
Yangi firmalar kirib kelganda taklif koʻpayib, narxlar tushib ketadi, natijada zarar
ham koʻtariladi. Zarar koʻrganlar bozordan chiqib ketishgach, narxlar oshadi, foyda
maksimumlashadi. Bunday bozorda tovarlarni mukammallashtirish sotish hajmini
oshirib, foyda miqdorini ko’paytiradi.
Monopolistik raqobat, boshqa kompaniyalar va ommaviy mijozlar tomonidan
mustahkam holda qabul qilingan bozor chegaralarining bilan belgilangan xususiyatli
tartibdir. Bu holatda yagona kompaniya yoki guruh bozor chegarasida dominansiya
egallab, boshqa shirkatlar uchun rivojlanishga imkon berilmaydi. Monopolistik
raqobatga ega shirkatlar bozorda narxni o'zlariga mos ravishda belgilay oladilar va
mijozlarga sotishlarni tartiblashlari mumkin emas. Monopolistik raqobatda shirkatlar
o'zlariga xos yutuqlarini saqlash uchun foydalanadilar va bu ommaviy mijozlar
uchun samarali alternativani taqdim etmaydi. Bu holatda narxlar ko'payadi va sifati
pastlashadi. Shuningdek, monopolistik raqobatda innovatsiyalarni rivojlantirish ham
to'g'ri kelmaydi, chunki kompaniyalar o'zlariga tegishli bozorlarda dominansiya
egallab turishadi. Monopolistik raqobat qonuniy tartib bilan nazoratchiligi talab etadi
va kartel tuzumining nazorati, konkurentsiya qoidalariga rioya qilinmasligi kerak.
Monopolistik raqobat bosqichlarida nazoratchilar va hukumat tashkil etilishi kerak,
uning ta'sirida ostida turli siyosiy masalalar paydo bo’ladi.
Raqobat - bozor iqtisodiyoti ishtrokchilarining o'z manfaatlarini yuzaga
chiqarish uchun bir-biri bilan kurashi, ularning o'zaro bellashuvi. Raqobat faqatgina
manfaatlar o'zaro to'qnashganda yuz bersa, manfaatlar uyg’unlashganda partnyorlik
yuz beradi. Raqobat - bu bozorning asosiy sharti, qonunidir. Raqobat qonuni - bozor
tizimining shunday iqtisodiy qonunidirki, unga ko'ra iqtisodiy sub'ektlarning o'z
maqsadlari yo'lida o'zaro kurashi muqarrar bo'ladi, bu kurash bozorga hos usullarda
olib boriladi va sub'ektlarni iqtisodiy jihatdan saylanib olishini yuzaga keltiradi.
Raqobat qonuni bozor iqtisodiyotining integral qonuni ya'ni bozor
iqtisodiyotining hamma sohalariga tegishli bo'lib, amal qilish doirasi doimo
kengayib boradi.
Часть-19_ Том-2_
Апрель -2024
ЛУЧШИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
111
ISSN:
3030-3680
Raqobat - ko'p qirrali iqtisodiy hodisa bo'lib, u bozorning barcha sub'yektlari
o'rtasidagi murakkab munosabatni ifodalaydi. Raqobat - bozor sub'yektlari iqtisodiy
manfaatlarning to'qnashuvidan iborat bo'lib, ular o'rtasidagi yuqori foyda va ko'proq
naflilikka ega bo'lish uchun kurashni anglatadi. Raqobat mavjud bo'lishining boshqa
shartlaridan biri tovar-pul munosabatlarinig ma'lum darajada rivojlangan bozor
tizimida amal qilishidan dalolat beradi.
Raqobatning amal qilishi ma’lum shart-sharoitlar mavjud bo‘lishini taqozo
qiladi. Bu shart-sharoitlar faqat bozor munosabatlari qaror topgan muhitda bo‘lishi
mumkin. Shunday ekan, bozor iqtisodiyotini yuzaga keltirish ayni vaqtda
raqobatchilik muhitining shakllanishini bildiradi.
Bozor munosabatlari rivojlangan mamlakatlarda raqobatchilik muhiti uzoq davr
davomida, o‘z-o‘zidan, evolyusion yo‘l bilan vujudga kelgan. Bu asta-sekin erkin
raqobat muhitini keltirib chiqargan.
Iqtisodiyotda monopollashuv prinsiplari kuchayib borishi bilan raqobat
cheklanadi, shu sababli raqobatchilik muhitini vujudga keltirishda davlat ham
qatnashadi. Bu esa, yuqorida ta’kidlanganidek, davlatning monopoliyalarga qarshi
siyosatida o‘z aksini topadi. Har bir mamlakatdagi aniq vaziyat, ya’ni iqtisodiyotning
monopollashuv darajasi uning miqyosi va tavsifiga qarab, bu siyosat erkin raqobat
muhitini yangidan yaratish, uni saqlab qolish, zarur bo‘lganda qaytadan tiklash,
raqobat usullarini qaror toptirish kabilarga qaratiladi.
Xulosa qilib aytganda Raqobat va monopolilya mavzusi, iqtisodiyotda yagona
savdo turi bo'lib, ularning ikkala qismi kabi, bozor rivojlanishida muhim rol
o'ynaydi.
Quyida tayyorlangan krasvord Raqobat va Manapoliya mavzusizdan tuzilgan:
Savollar
: (vertikal)
1.Har qanday qonuniy tijorat faoliyatiga…..deyiladi.
6.Markazlashgan va markazlashmagan maqsadli pul fondlarini hosil qilish,
jamlash, taqsimlash va qayta taqsimlash yoki ishlatish yuzasidan paydo boʻladigan
iqtisodiy munosabatlarga nma deyiladi?
7.sotuvchilar va xaridorlar oʻrtasida oldi-sotdi, bozor munosabatlari obʼyekti
nma deb ataladi?
12. Iqtisodiyotning ko’rinmas qo’li nma?
13.insonning yashashi va kamol topishi uchun kerakli hayotiy vositalarga
boʻlgan zaruriyat nma?
14.Narx navoning oshishi Va pulning qadrsizlanishi.
Часть-19_ Том-2_
Апрель -2024
ЛУЧШИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
112
ISSN:
3030-3680
Gorizantal
.
2 . Mahsulotlar, tovarlar ishlab chiqarish xizmatlar ko’rsatish Va ishlarni
bajarish uchun tashkil etiladigan yuridik shaxs huquqiga ega bo’lgan mustaqil
xo’jalik yurituvchi sub’yekt nma?
3. Narx bilan talab o’rtasidagi teskari bog’liqlik…. Qonuni deyiladi
4.narxlar ustidan nazoratni amalga
oshiradigan bir nechta yetkazib beruvchilar
tomonidan boshqariladigan bozor nma deyiladi?
5.Asosiy kapitalning ekspluatatsiya jarayonida eskirishi va ayni paytda ular
qiymatining muayyan davr davomida ishlab chiqarilayotgan tayyor mahsulotlarga
oʻtib borishi nma deyiladi?
8.tovarlar va xizmatlarni sotishdan olingan daromadning bu tovarlarni ishlab
chiqarish va sotish xarajatlaridan ortiq qismi nma deyiladi?
9.iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida oʻz mamlakatida yoki chet ellarda turli
tarmoqlarga, ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarga, innovatsiya, tadbirkorlik loyihalariga
uzoq, muddatli kapital kiritish nma deyiladi?
10. ishlab chiqariladigan mahsulot yoki koʻrsatiladigan xizmat hajmiga bogʻliq
boʻlgan chiqimlar nma deb ataladi?
11.bozor iqtisodiyotining qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishi va uning
mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, sotish, saqlash, taqsimlash bilan bogʻliq sohasi
qaysi?
15.Bozor iqtisodiyoti asoschisi kim
16.Talab hajmiga tasir etuvchi omil.
Часть-19_ Том-2_
Апрель -2024
ЛУЧШИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
113
ISSN:
3030-3680
Часть-19_ Том-2_
Апрель -2024
ЛУЧШИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
114
ISSN:
3030-3680
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. "Raqobat va Monopoliya" - Muhammadjon Mirzayev, 2017 - bu kitobda
raqobat va monopoliya mavzusiga bag'ishlangan nazariy materiallar, dasturiy
yondashuvlar va amaliy maslahatlar keltirilgan.
2. "Raqobat va Monopoliya" - Rustam Ruziyev, 2019 - bu asarda raqobat va
monopoliya haqida nazariy tushunchalar, tadqiqotlar va qarorlar keltirilgan.
3. "Monopoliya va Raqobat" - Dilyor G'aniyev, 2016 - bu kitobda monopoliya
tizimi tahlili, raqobatning rivojlanishi uchun zaruratli qadriyatlar va boshqa muhim
mavzular haqida ma'lumotlar berilgan.
4. https://worldlyjournals.com/index.php/IJSR/article/download/1302/1746
5. https://e-itt.uz/index.php/eitt/article/view/742
Bu adabiyotlarda raqobat va monopoliya mavzusiga oid muhim fikrlar,
tushunchalar va ilmiy izohlar o'rin olgan. Kitoblardagi materiallar orasida tartibga
solish amalga oshirilganligi sababli har bir kitob o'zining ahamiyati bilan ajratiladi.
