Veterinariya sohasidagi dolzarb muammolar yechimi yosh tadqiqotchilar talqinida
|
TO‘PLAM – 2/24
28
1-noyabr 2024-yil.
UDK:
619.636.2:618.19-002
MAHSULDOR SIGIRLARDA MASTITNING KELIB CHIQISHI,
SABABLARI HAMDA DIAGNOSTIKASI
Djumanov S.M. -
v.f.n.,
v.b. dotsent
Xushnazarov A.X.
– kichik ilmiy xodim
Samarqand davlat veterinariya meditsinasi, chorvachilik va biotexnologiyalar
universiteti
Veterinariya ilmiy tadqiqot institute
Annotasiya:
Ushbu maqolada hozirgi kunda respublikamizga chetdan olib
kelinayotgan mahsuldoar sigirlarda uchraydigon klinik va yashirin mastitlarning
kelib chiqish sabablari va diagnostikasi bayon qilingan bulib, buning uchun
mahsuldor sigirlardagi mastitlarning turlarini aniqlash, kechish jrayonlarini, davolash
va oldini olish chora tadbirlarni ishlab chiqish hamda samarali tashxis usullarini
ishlab chiqish va takomillashtirishga qaratilgan tadqiqotlarni olib borilganligi
ko‘rsatilgan.
Kalit so‘zlar:
sigir, mastit, preparatlar, multivit,sut plastinkasi, mastidin,
dimastin, eritmalar, sut bezi, somatik.
Mavzuning dolzarbligi:
Respublikamizda so‘ngi yillarda qoramolchilikni
rivojlantirishda fan yutuqlari va ilg‘or tajribalilar asosida rivojlantirish maqsadida,
nasilchilik ishlariga, ozuqa bazasini mustahkamlashga va mahsulot ishlab chiqarish
hamda uni qayta ishlash texnologiyasini takomillashtirishga katta e’tibor qaratmoqda.
Bunda qoramollar zotini yaxshilash, genofondini boyitish va saqlash muhim
hisoblanadi. Shuning uchun ham oxirgi yillarda dunyo genofondiga xos xo‘jalik
foydali belgilari bilan boshqa zotlardan keskin farq qiladigan qora ola , golishtin ,
simmental, shvitis hamda qizil cho‘l kabi zotlar mamalakatimizning turli hududlariga
xorijdan keltirilmoqda. Joylarda qoramolchilikga ixtisoslashgan zamonaviy fermer
xo‘jaliklari bunyod etilmoqda va buning natijasida sigirlar orasida ko‘plab kasalliklar
qayd etilishi mahsulot olishning sifatiga va miqdoriga katta tasir qilmoqda, jumladan
sog‘in sigirlar orasiidagi mastitlar asosiy to‘sqinliklardan biri hisoblanadi.Masttlar
sog‘in sigirlarda ko‘p uchraydigan yelin kasalliklari mastitlar bo‘lib, ko‘pincha
yashirin tarzda kechadi Subklinik mastit oqibatida sigirlar sut mahsuldorligi o‘rtacha
15-20% ga, sutning yog‘lilik darajasini 0,8-1% ga kamayishi, sigirlarning xo‘jalikda
foydalanish muddatlarining esa 2-3 yilga qisqarishi, kasallangan sigirlarning qisir
qolaishi, majburiy so‘yilishi, veterinariya tadbirlari va mahsulot yetishtirish uchun
xarajatlarning ortishi hisobiga mahsulotlar tannarxining ortishi xo‘jaliklarga katta
iqtisodiy zarar yetkaziladi. Yashirin mastit bilan kasallangan sigirlardan olingan sut
va sut mahsulotlari sanitariya sifatining pastligi insonlarda turli kasalliklarni keltirib
chiqaradi. Shuning uchun sog‘in sigirlarning yashirin mastit kasalligi nafaqat
iqtisodiy, balki ijtimoiy ahamiyatga ega.
Veterinariya sohasidagi dolzarb muammolar yechimi yosh tadqiqotchilar talqinida
|
TO‘PLAM – 2/24
29
1-noyabr 2024-yil.
Respublikamizning chorvachilik fermer xo‘jaliklarida sog‘in sigirlar orasida va
chetdan keltirilgan mahsuldor sigirlarda mastit kasalliklarining keng tarqalganligiga
qaramasdan, kasallik turlarining sabablari, barvaqt tashxis qo‘yish, davolash va guruh
usulida profilaktika qilishning samarali usullari to‘liq ishlab chiqilmagan. Shuning
uchun mahsuldor sigirlar orasida mastit kasalligining turlarini aniqlash, tashxisi,
samarali davolash hamda oldini olish usullarini ishlab chiqish va takomillashtirishga
qaratilgan tadqiqotlar olib borilishi dolzarb hisoblanadi.
Ayrim olimlar mastitlarning barcha shaklini stafilakokk, streptakokk, ichak
tayoqchasi va boshqa mikroorganizmlar keltirib chiqaradi deb ta’kidlashadi. Bu
ta’limotning asoschilari kasallangan yelin bo‘lagidan sog‘ib olingan sut tarkibida
mikroorganizmlar mavjud bo‘lishiga tayanadi [3,4]. Ayrim olimlar esa, sigirlarning
mastitlar bilan kasallanishida: sog‘ish stakanlarining zararsizlantirilmasligi oqibatida
infeksiyaning so‘rg‘ich kanali orqali yelin parenximasiga tushishi; sut tarkibida
antibakterial xususiyatga ega bo‘lgan lizosimning kamayishi; oziqlantirish qoidalari
va rejimining buzilishi, bir turdagi rasiondan ikkinchi rasionga tez o‘tish hayvonlarga
mog‘orlagan va chirigan oziqalarning berilishi; g‘unojinlarni sog‘ishga kech
o‘rgatish, sovuq va yomg‘irli kunlarda zoogigiyenik talablarga javob bermaydigan
molxonalarda boqish, to‘shamalarning bo‘lmasligi; yelinning mexanik ta’sirlanishi va
yelin terisida yaralarning paydo bo‘lishi asosiy etiologik omillar hisoblanadi [1,2].
Adabiyot a’lumotlariga ko‘ra, sigirlarda yelinning yallig‘lanishi ko‘pincha
subklinik mastit shaklida rivojlanib, sog‘im davrida 21,4%, sutdan chiqarishga yaqin
24,6%, sutdan chiqarilgan davrda 28,9% va yangi tuqqan davrda 23,4% sigirlarda
uchraydi. Klinik namoyon bo‘ladigan mastit esa 4,6-6,2% sigirlarda uchragan [4]. Sut
bezining kasalliklari sigirlarning sog‘ligiga katta zarar yetkazib, ulardan olinadigan
sutning miqdori va sifatini pasayib ketishiga hamda xujalikga katta iqtisodiy zarar
keltiradi.
Sutdagi somatik hujayralar va ularning mastitlarning diagnostikasidagi roli
.
Somatik hujayralar (SX) – bu turli organ va to‘qimalarning hujayralari bo‘lib, asosan
leykositlar, eritrositlar, silindrsimon hujayralar, sut bezining yassi va kubiksimon
epiteliysidan import bo‘ladi. Somatik hujayralarining 96 % oq qon tanachalari
(leykositlar) hisoblanadi.Sutdagi somatik hujayralarni aniqlash uning sifatini
belgilaydi. Sutdagi somatik hujayralarning miqdori hayvonning individual
xususiyatlari va uning fiziologik holatiga bog‘liq bo‘ladi.
Tug‘ish paytida va sutdan chiqarilgan sog‘lom sigirlarda somatik
hujayralarning konsentrasiyasi ko‘tariladi, laktasiyaning eng yuqori bosqichida
aksincha, eng past darajani tashkil etadi. Tadqiqotlardan birining natijasi shuni
ko‘rsatadiki laktasiyaning 35 va 265- kunlari oralig‘ida sog‘lom yelin bo‘lagidan
sog‘ib olingan 1 ml sut tarkibidagi somatik hujayralar miqdori 80 ming donani tashkil
etadi, bundan sut mahsuldorligining kamayib borishi bilan somatik hujayralar
konsentrasiyasining ortib borishi ma’lum bo‘ladi.
Sutdagi somatik hujayralar miqdori hayvonning yoshi ham bog‘liq bo‘ladi.
Ma’lumki, har laktasiyada somatik hujayralarning soni ortib boradi. Qarri
hayvonlarda immun tizimning zaiflashib borishi somatik hujayralarning ko‘payishiga
sabab bo‘ladi.
Veterinariya sohasidagi dolzarb muammolar yechimi yosh tadqiqotchilar talqinida
|
TO‘PLAM – 2/24
30
1-noyabr 2024-yil.
Sutdagi somatik hujayralarning konsentrasiyasi yoz oylarida (iyul-avgust)
sezilarli darajada ortadi va o‘rtacha yillik ko‘rsatkich 1 ml sutda 83,0 mingtagacha
yetadi. Sut mahsuldorligining ortishi bilan undagi somatik hujayralar soni ham ortib
boradi. Sut mahsuldorligi 8 001–8 500 kg bo‘lgan sigirlar sutidagi somatik hujayralar
mahsuldorligi 6 000 ming kg bo‘lgan sigirlar sutidagiga nisbatan 33,9 ming./ml ga
ko‘p bo‘lgan.
Sigirlar sutida somatik hujayralar sonini ko‘payishining sabablaridan biri
mastit hisoblanadi. Subklinik mastit paytida hyech qanday yallig‘lanish belgilari
kuzatilmasada sutdagi somatik hujayralar soni ko‘payadi. Subklinik mastit uzoq
muddat davom etib, sigirning sog‘ligiga va xo‘jalikning iqtisodiga (mahsuldorlikning
kamayishi va sut narxining pasayishi hisobiga) yomon ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Shuning uchun sutdagi somatik hujayralar miqdorini doimiy ravishda aniqlab borish
talab etiladi.
Sutda
somatik
hujayralar
konsentrasiyasining
ortishiga
yelinda
mikroorganizmlarning rivojlanishi, parazitar kasalliklar, ovqat hazm qilish, ayirish
tizimlarining
kasalliklari,
modda
almashinuvi
buzilishlari,
vitaminlar
va
mikroelementlarning yetishmasligi oqibatida organizm rezistentligining pasayishi,
turli gormonal preparatlarni noto‘g‘ri ishlatish, sut bezi va so‘rg‘ichlarining har xil
jarohatlanishlari va turli stresslar sabab bo‘ladi.
Yelinning har bir choragidan sog‘ib olingan sut tarkibidagi somatik hujayralar
konsentrasiyasini aniqlash bilan sigirning mastit bilan kasallaganligini va uning turini
aniqlash mumkin bo‘ladi. Sut tarkibidagi somatik hujayralar 1 ml sutda 50 ming.dan
200 ming. gacha bo‘lganda sigir sog‘lom (bu ko‘rsatkich sigirning yoshi va
oziqlantirish turiga ko‘ra, 1 ml sutda 50 ming.dan 200 ming.gacha bo‘lishi mumkin),
201 mingdan 400 ming/1 ml konsentrasiyada bo‘lishi sut bezida yallig‘lanish
borligidan dalolat beradi. Somatik hujayralar konsentrasiyasi 401 mingdan 800
ming/1 ml bo‘lishi subklinik mastit, 800 ming/1 ml.dan yuqori bo‘lishi klinik mastit
rivojlanganligini ko‘rsatadi.
Sut tarkibidagi somatik hujayralar 1 ml sutda 400 ming bo‘lganda sigirning sut
mahsuldorligi 5 % va undan ko‘p miqdorda, 700 ming bo‘lganda 12 % va undan ko‘p
miqdorda kamayishi tajribalarda o‘z isbotini topgan. Shuning uchun sutdagi somatik
hujayralar konsentrasiyasini kamaytirish maqsadida sigirlarni saqlash sharoitlari va
oziqlantirilishi doimiy ravishda nazorat qilinishi, somatik hujayralar me’yorlardan
ko‘pligi aniqlangan sigirlarni asosiy podadan chiqarish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Tadqiqot obyekti va uslublari:
Samarqand tumanidagi ‘
‘Chorva sut- servis’
’
fermer xo‘jaligidagi sog‘in sigirlarda mastitlarning tarqalishi, asosiy turlari (zardobli,
kataral, kataral-yiringli va fibrinli), klinikasi va rivojlanish xususiyatlarini o‘rganish
maqsadida dispanser tadqiqotlar o‘tkazilib, hayvonlarni parvarishlanishi va
oziqlantirilishi, sigirlarni sog‘ish texnologiyasiga rioya qilinishi tahlil qilindi.
Sog‘in sigirlarning mastit bilan kasallanish darajasini o‘rganish maqsadida
ularda umumiy qabul qilingan usullar yordamida klinik tekshirishlar o‘tkazildi,
shuningdek, yelin terisi, sut bezi parenximasi va yelin surg‘ichlarining holati
o‘rganildi. 12 bosh sog‘in sigirlardan sut namunalari olinib, MKP-1 sut plastinkasi
Veterinariya sohasidagi dolzarb muammolar yechimi yosh tadqiqotchilar talqinida
|
TO‘PLAM – 2/24
31
1-noyabr 2024-yil.
yordamida 5%-li dimastin bilan sinama o‘tkazilib, sigirlarning yashirin mastit bilan
kasallanish darajasi aniqlandi.
1-rasm
. Subklinik mastit kasallig‘ini aniqlash uchun sig‘irning elinidan sut
plastinkasiga sut namunasi olish jarayoni.
Olingan natijalar tahlili.
Xo‘jalikda sog‘in sigirlar guruh usulida (har guruhda 60-40 bosh)
bog‘lamasdan parvarishlanadi. Oziqlantirish bir kunda uch marta, sug‘orish suv
oxirlari yordamida amalga oshiriladi. Sigirlar asosan bir joyda saqlanib, ular uchun
faol masion va rasionni to‘liq yetishmasligi.
Sigirlar rasioni silos-konsentrat tipida bo‘lib, tarkibi 30 kg silos (56,6%), 10 kg
senaj (17,2%), 2 kg beda pichani (3,4%), 4 kg konservalash qoldiqlari (6,9%), 4 kg
bug‘doy yormasi (6,9%), 5 kg makka yormasi (8,6%), 2 kg kungaboqar shroti
(3,4%), 1 kg soya shroti (1,7%), 100 g o‘simlik moyi, 150 g bo‘r, 150 g osh tuzi, 200
g primeksdan iborat. Rasionning umumiy tuyimligi o‘rtacha 24,0 oziqa birligini
tashkil etadi. Fosforning kalsiyga nisbati 0,38 ni (me’yor - 2,0:1) tashkil etdi.
Sigirlarda yashirin mastitlarni aniqlash bo‘yicha o‘tkazilgan tajribadagi 12 bosh
mastit bilan kasallanganligi gumon qilingan sigirlarning 7 boshidan olingan sut
namunalarida sutning konsistensiyasi o‘zgarmadi (sinama salbiy), 3 bosh sigirda
qisman o‘zgarish kuzatildi (sinama noaniq) va 2 bosh sigirlardan olingan sut
namunalarida sut quyqalari borligi (sinama ijobiy), ya’ni 16,7% sigirlarda subklinik
mastit kasalligi qayd etildi. Xo‘jalikdagi jami 120 bosh sog‘in sigirlardan 13 bosh
sigirlarda mastit aniqlanib. shundan 56% (7 bosh) ni zardobli mastit, 25% (3 bosh) ni
kataral mastit, 17% (2 bosh) ni kataral-yiringli mastit, 8% (1 bosh) ni fibrinli mastit
bilan kasallangan sigirlar tashkil etdi.
Xulosalar.
1.
Sigirlarning mastit bilan kasallanishida ularni saqlash sharoitlari va sut
sog‘ish qoidalariga rioya etilmasligi, rasionda oqsilli va shirali oziqalarning
ortiqchaligi va yengil hazmlanuvchi uglevodlar hamda kletchatkaning yetishmasligi,
Veterinariya sohasidagi dolzarb muammolar yechimi yosh tadqiqotchilar talqinida
|
TO‘PLAM – 2/24
32
1-noyabr 2024-yil.
sigirlar uchun faol yayratish maydonchalari masion va rasionni yetishmasligi ham
etiologik omillar hisoblanadi.
2. Xo‘jalikdagi sog‘in sigirlarni har oyda bir marta yashirin mastitlarga
tekshirib turish tavsiya etiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.
Авазов, О. С., & Джуманов, С. М. (2021). Причины и
характеристики алиминационного бесплодия у коров.
2.
Djumanov, S. M., & Kokilov, B. R. (2022). TUG’RUQDAN KEYINGI
KASALLIKLARNI
DAVOLASHDA
FARMAKOLOGIK
VOSITALAR
SAMARADORLIGI.
O'ZBEKISTONDA FANLARARO INNOVATSIYALAR VA
ILMIY TADQIQOTLAR JURNALI
,
1
(12), 801-804.
3.
Djumanov, S. M., & Kokilov, B. R. (2022). EFFECTIVENESS OF
PHARMACOLOGY
IN
THE
TREATMENT
OF
POSTPARTUM
DISEASES.
Galaxy International Interdisciplinary Research Journal
,
10
(10), 638-
641.
4.
Djumonov, S. M., Sidiqov, B. T., & Zoirov, U. T. (2022).
SIGIRLARDA
TUXUMDONLAR
GIPOFUNKSIYASINING
TARQALISHI.
AGROBIOTEXNOLOGIYA VA VETERINARIYA TIBBIYOTI ILMIY
JURNALI
, 217-220.
5.
Muradovich, D. S. (2023). SIGIRLARDA BOLA TASHLASHLARNI
SABABLARI
VA
OLDINI
OLISH.
ВЕСТНИК
ВЕТЕРИНАРИИ
И
ЖИВОТНОВОДСТВА
,
3
(1).
6.
Djumanov, S. M., Karimov, M. G., & Raxmonov, L. (2023).
KATARAL-YIRINGLI MASTITLARNI DAVOLASH VA OLDINI OLISHNI
TAKOMILLASHTIRISH.
Scientific Impulse
,
1
(9), 1856-1860.
7.
Djumanov, S. M., Sidikov, B. T., & Ibroximov, S. O. (2023). Modern
Methods For Determination Of Cows' Disorders And Infertility.
International
Journal on Integrated Education
,
4
(6), 112-114.
8.
SM, D. (2023). SIGIRLARDA MASTIT KASALLIKLARINI KELIB
CHIQISH
SABABLARI
VA
DIAGNOSTIKASI.
Новости
образования:
исследование в XXI веке
,
2
(13), 21-27.
9.
SM, D. (2023). SIGIRLARDA MASTITLARNI KELIB CHIQISH
SABABLARI
VA
DIAGNOSTIKASI.
AGROBIOTEXNOLOGIYA
VA
VETERINARIYA TIBBIYOTI ILMIY JURNALI
, 24-28.
10.
Djumanov, S. M. (2023). TUG ‘RIQDAN KEYINGI YARIM FALAJ
KASALLIGINI
SABABLARI,
DAVOLASH
VA
OLDINI
OLISH.
AGROBIOTEXNOLOGIYA
VA
VETERINARIYA
TIBBIYOTI
ILMIY
JURNALI
, 33-38.
11.
Djumanov, S. M. (2023). CAUSES AND TYPES OF ORIGIN OF
MASTITIS IN PRODUCTIVE COWS.
Galaxy International Interdisciplinary
Research Journal
,
11
(12), 1578-1581.
12.
Жуманов, С. М. (1997). Морфология органов размножения
каракульских овец в онтогенезе.
Veterinariya sohasidagi dolzarb muammolar yechimi yosh tadqiqotchilar talqinida
|
TO‘PLAM – 2/24
33
1-noyabr 2024-yil.
13.
Djumanov, S., & Umirzakov, I. (2023). ПРИЧИНЫ, ПАТОГЕНЕЗА И
МЕТОДЫ
ДИАГНОСТИКИ
СКРЕТЫЙ
МАСТИТА
У
ДОЕНИЕ
КОРОВ.
Вестник ветеринарии и животноводства (ssuv. uz)
,
3
(3).
14.
Хушназаров, А., Абдиев, Ф., & Акрамов, К. (2019).
Распространение тениаринхоза на побережье Амударьи.
in Library
,
19
(3), 25-26.
