Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
340
Annotatsiya:
maqolada kelajak ta’lim tizimi bo‘lmish STEAM ta’limi haqida so‘z yuritiladi.
Bo‘lajak soha mutaxassislarini shakllantirishda tabiiy fanlar rivojiga moslashgan ta’limning
rivojlanishi haqida so‘z yuritiladi. Xorijiy ta’lim rivojiga asoslangan ta’lim tizimini O‘zbekis-
tonda shakllantirishning metodik
jihatlari yoritib berilgan.
Дунё бугун жуда тез ўзгармоқда - замонавий мактабнинг таълим муҳити
шиддат билан ўзгармоқда. «Янги авлод мактаби қандай бўлиши керак? За-
монавий биология ўқитувчиси қандай билимларгаэга бўлиши керак?» Аввало,
замонавий мактаб бу - ижодий фикрлаш, ностандарт саволлар, ижодкорлик,
очиқлик, самарали бошқарув қарорлари ва педагогик маънолар мактабидир.
Мухтасар қилиб айтганда, замонавий муаммолар олдида таълим муносабатла-
рининг ҳар қандай иштирокчисининг таълим эҳтиёжларини ривожлантириш
ва амалга ошириш учун энг кенг майдон яратадиган мактаб. Демак, макта-
бларда нафақат ўтмиш ютуқларини, балки келажакда фойдали бўладиган усул
ва технологияларни ҳам ўрганиш зарур.
Таълим сифатига халқаро даражадаги замонавий ёндашувнинг таҳлиллари
асосида умумтаълим мактабларида ўқувчиларнинг ҳаёти давомида ўқиб-ўр-
ганиш, билим, тажрибани мустақил равишда мунтазам ошириб бориш ва ҳаёт
тажрибасидан фойдаланган ҳолда кундалик турмушда учрайдиган муаммо-
ларни ҳал эта олиш, маълумотлар базасини ярата олиш, асосийларини танлай
билиш ва уларни таҳлил қила билиш самарали омиллардан бири эканлиги кўр-
сатилган бўлиб, ушбу ҳолат ўқувчиларнинг ижодий фаоллигини ошириш ва
тадқиқотчилик кўникмаларини шакллантиришга асос бўлади.
Замонавий педагогик воқелик-таълимнинг янги мазмуни, таълим жараё-
нини ташкил етиш шакллари, таълим мақсади ва натижасини қайта кўриб
чиқиш, таълим сифатини баҳолашнинг ички тизимини ўзгартириш демак-
дир. Миллий ўқув дастури ва давлат таълим стандартлари ўқитувчилар ва
таълим муассасасининг бошқа ходимлари малакасини ошириш учун янги
талабларни илгари сурди, улардан бири ўқитувчининг доимий профессио-
нал ривожи ҳамда педагогик ўсиши саналади. Янги стандартларни амалга
MIRZAYEVA NODIRA
ABDUXAMIDOVNA,
Chirchiq davlat
pedagogika
universiteti
Tabiiy fanlar fakulteti
“Genetika va
evolyutsion biologiya”
kafedrasi dotsenti
KELAJAK O‘QITUVCHISI
KONSEPSIYASIDA:
HAYOTIY VAZIYATLARGA
MOSLASHGAN STEAM
MUTAXASSIS OBRAZI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp340-343
STARS International University
341
ошириш ва самарадорлигининг муваффақияти бевосита таълим муассасаси
ходимларининг малака даражасига боғлиқ.Касбий-педагогик фаолиятнинг
янги вазифаларини амалга ошириш ўқитувчи тарбиясини ташкил этишга
боғлиқ.
Биология соҳасининг етук методисти, бўлажак биолог-мутахассиснинг
касбий профессиограммасини яратган олима Ж.О.Толипова, биология ўқитув-
чиси моделида қуйидаги жиҳатларни асос сифатида қабул қилади:
1.Биология ўқитувчиси юқори даражадаги илмий-назарий, психологик, пе-
дагогик ва илмий-методик тайёргарлик ва касб-ҳунар маданиятига эга бўлади;
2. Биология ўқитувчисини тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малакасини оши-
риш жараёнида уларнинг касбий тайёргарлигини орттиришда илмий назарий,
психологик-педагогик таркибий қисмлар билан узвий равишда илмий-мето-
дик тайёргарликни амалга ошириш зарур;
3. Ўқитувчи педагогика олий ўқув юртида ўзлаштирган барча билим, кўник-
ма ва малакаларини педагогик фаолиятда хусусий методик даражада, яъни
биологияни ўқитиш жараёнида қўллай олади.
4. Юксак касб-ҳунар маданиятига эга бўлган мутахассис ўзида ижтимоий
ва ижодий фаоллик, ғоявий-сиёсий, маънавий-ахлоқий етукликнн мужассам-
лаштирса, юқори малакали рақобатбардош педагог саналади.
Таълим сифатини яхшилаш жамият тараққиётининг ҳозирги босқичида таъ-
лимни ривожлантиришнинг асосий вазифаларидан бири бўлиб, замонавий пе-
дагогика ва умуман жамиятнинг асосий масалаларидан биридир. Замонавий
мактабларда ўқувчилар тадқиқотчига, изланувчига айланади. Зеро, табиий
фанларни мактаб шароитида ўқитишдан мақсад, келажак соҳа мутахассисла-
рини тайёрлаш ва уларни ҳаётнинг турли соҳаларида фаол ҳаракат қиладиган
кадрларга айлантиришдир. Ўқувчиларнинг тадқиқотчилик фаолияти натижа-
сида турфа хил соҳа мутахассислари шаклланади ва жамиятда ўз самарасини
келтиради. Табиий фанларни ўқитиш натижасида халқаро баҳолаш дастур-
лари ва ёндашувнинг мақсади, келажак соҳаларини яхши тушунадиган, ҳар
томонлама метакомпетент, малакали, рақобатбордош кадрларни етказишдан
иборатдир.
Ўқувчиларнингтадқиқотчилик фаолияти қуйидагича таърифланган, ўқувчи-
лар томонидан маълум бир муаммо (масалан, фаннинг у ёки бу қонуниятлари-
га асосланган ҳолат)ни ўрганиш ва унинг ечимини излаб топишга қаратилган
ижодий фаолияти тушунилади. Ўқувчиларда тадқиқотчилик кўникмаларини
шакллантириш мактаб давридан бошланиб, бу даврда ўқувчиларга тадқиқот
ишларини ташкил этишга оид жараённинг дастлабки элементлари берилади.
Тадқиқотчилик кўникмаси ўқувчини тадқиқот ишларини бажаришга оид қоби-
лиятидир, тадқиқотчилик кўникмаси ўқувчи томонидан алоҳида билим, мала-
каларнинг эгалланиши эмас, балки ҳар бир фан бўйича интегратив билимлар
ва ҳаракатларнинг ўзлаштирилишини ҳамда мустақил равишда ижодий фао-
лият олиб бориш, деб муаллифлик таърифи берилади.
Ҳозирда юртимизда бундай “STEAM — таълими”га асосланган таълим жа-
раёни Президент мактабларида ўз фаолиятини бошлаган бўлиб, асосан ўқув-
чиларнинг етакчилик кўникмаларини шакллантиришга, улардаги мантиқий
тафаккур ва нотиқлик санъатини ривожлантириш, жамиятда шахс сифатида
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
342
ижтимоий фаолликни ошириш ҳамда таълимда эгалланилаётган билимларни
амалиётда қўллаш имкониятини оширишга қаратилган.
1
Хозирги вақтга келиб, дунёнинг ривожланган илғор давлатлари томонидан
дастурлар ишлаб чиқилган бўлиб, Австралия, Англия, Шотландия, АҚШ каби
давлат ўз миллий таълим дастурларининг асосини STEAM таълимига асослан-
ган қуйи, ўрта ва олий таълим тизими учун ўқув режалари ва дастурлари фа-
олият юритади.
Оилаларнинг ижтимоий мавқеидан қатъи назар, барча ўқувчилар учун юқо-
ри сифатли таълим-тарбия беришни таъминлаш ҳозирги кунда давлат таълим
сиёсатининг муҳим устувор йўналишларидан биридир. Ўқувчилар томонидан
акс этадиган ва ҳаётий жараёнларда кенг татбиқ этиладиган компетенциялар
намунаси ва талабанинг ижтимоий мавқеи ҳамда академик муваффақият ўр-
тасидаги муносабатларни аниқлаш қобилияти PISA ва TIMSS тадқиқотлари то-
монидан тақдим этилади. [2]
Мутахассислик ҳамжамиятининг мақсадидан қатъи назар, моддий-техник
ускуналар, ўқувчилар сони, даромад ва оилаларнинг маданий даражаси, ўз-ў-
зини ривожлантириш ва ўз-ўзини такомиллаштириш учун ўқитувчилар моти-
вация, таълим сифатини яхшилаш механизмларини ишга тушириш, ички ре-
сурслар асосида самарали режимда изчил паст натижа кўрсатиш мактаблар-
ни ривожлантириш зарурати сифатида кўзга ташланади.
Замонавий ўқитувчи образида барча ҳаётий кутилган ва кутилмаган вазият-
ларда ечим топа оладиган, ўз соҳасининг етук мутахассиси назарда тутилади.
Табиий саводхонлиги табиатшунослик билимларидан саволлар бериш, янги
билимларни эгаллаш, табиатшунослик ҳодисаларини тушунтириш ва таби-
атшунослик муаммолари ҳақидаги илмий далиллар асосида хулосалар ҳосил
қилиш қобилиятидир. Табиий билимларнинг асосий хусусиятларини инсон
билиш шакли сифатида тушуниш; табиий фанлар ва технологияларнинг жа-
миятнинг моддий, интеллектуал ва маданий соҳаларига таъсири ҳақида ха-
бардорликни намойиш етиш мунозаралидир; табиатшуносликка оид масала-
лар бўйича фуқаролик позициясини кўрсатувчи фаол фуқарога айланишдан
иборат. Мухтасар қилиб айтганда, аниқ экологик шароитларда муаммоларни
ҳал қилиш учун табиатшунослик билимларини қўллаш – экологик компетент-
лик талаб этилади, бу эса барча таълим муассаса таҳсил олувчиларида хеч
бўлмаганда, атроф-муҳит муҳофазасига мос компетенцияларни шаклланти-
риш зарурати табиий фанлар зиммасига тушиши акс этади.
Халқаро тадқиқотга кўра, мактаб ўқувчиларининг табиатшунослик савод-
хонлиги бўйича Ўзбекистон биринчи ўринда эмас. Уни қандай баҳолаш мум-
кин? Яхши ёки ёмонми? Бир томондан, бу ёмон. PISA тадқиқотининг асосий
масаласи замонавий жамиятда тўлиқ ишлаши учун зарур бўлган талабалар-
нинг муайян ваколатларини таҳлил қилиш эканлигига асосланиб, ўсмирлар бу
замонавийликнинг ўзига хос муаммоларини ҳал қилиш учун зарур миқдордаги
амалий кўникмаларга эга эмас.
Бошқа томондан, тадқиқотда ўқувчиларнинг назарий билимлардан когни-
тив билиши юқори даражада. Бу эса ҳали имконият бор, ўсиш нуқтаси бор де-
гани! Фақат тафаккур ривожида маълум бир «қадам»га ҳали эришилгани йўқ.
Бунга қандай эришиш мумкин? Қандай метод ва педагогик методлардан фой-
1
Н.А.Мирзаева. Замонавий мактаблар стеам. Чирчиқ, конф. 2022 май.
STARS International University
343
даланиш керак? Мактаб таълимининг сифати асосан ўқитувчиларнинг касбий
тайёргарлиги сифати билан белгиланади (PISA натижаларига кўра).
Замонавий ўқитувчи образи идеал ўқитувчи образи бўлиб, унинг асосий ва-
зифаси фақат ўргатиш эмас, балки ўрганишга ўргатишдир. Келажак ўқитув-
чиси янги авлодни шакллантиради ва шунинг учун ХХI асрнинг ваколатларига
эга бўлиши керак. Ўқитувчининг компетентлигини уч аспектга ажратиш мум-
кин:
- когнитив аспект (уларнинг илмий соҳасини билиш, ҳужжатларни билиш,
турли усул ва технологияларни амалда қўллаш қобилияти);
- мотивацион аспект (ўқитувчининг ўз-ўзини ривожланиши, рақобат ҳара-
катида иштирок этиш, турли педагогик вазифаларга ностандарт тарзда ёнда-
шиш қобилияти);
- шахсий аспект (таълим жараёнининг барча иштирокчилари билан муноса-
батлар ўрната олиш, ўқувчиларга индивидуал ёндашиш, муносабатларда то-
лерантлик).
Замонавий таълим тизимининг асосини - олинган назарий билимларни ама-
лиётда қўллаш, креатив ижодкорлик каби кўникмаларни ривожлантириш таш-
кил этади. Бу борада табиий фанлар ва уни ўқитиш методологиясини STEAM
таълимига мос ўқитиш, ўқувчиларнинг биология фанларини ўз қизиқишла-
ридан келиб чиқиб мавзуга оид топшириқлар ва вазифаларни ўзлаштириши,
келажакда табиий фанларнинг дунё стандартлари даражасида баҳоланишига
олиб келади.
Адабиётлар
1. Рахимов, А. К., & Саидова, Д. Б. (2021). “Мактаб лаборатория” тажриба май-
дончаси–педагогик таълимда инновацион кластер лойиҳасини жорий этиш.
Academic research in educational sciences, 2(1), 59-66.
2. Рахимов, А. К. (2021). Талабаларни илмий тадқиқот ишларига йўналтириш
замон талаби. Academic research in educational sciences, 2(CSPI conference 1), 3.
Рахимов, А. К., & Мирзаева, Н. А. (2022). Роль учебного программного обеспе-
чения в повышении медиаграмотности будущих учителей биологии. TA’LIM
VA RIVOJLANISH TAHLILI ONLAYN ILMIY JURNALI, 89-95.
4. Мирзаева, Н. А., & Бектаева, Х. О. (2022). Ўқувчиларда биология фанидан
тадқиқотчилик кўникмалари орқали илмий ижодкорликни ривожлантириш.
Ta’lim va rivojlanish tahlili onlayn ilmiy jurnali, 73-79.
5. Мирзаева Нодира Абдухамидовна. Таълим жараёнини самарали таш-
кил этишда интеллект хариталарининг аҳамияти // Современное образова-
ние (Узбекистан). 2020. №6 (91). URL: https://cyberleninka.ru/article/n/talim-
zharayonini-samarali-tashkil-etishda-intellekt-haritalarining-a-amiyati (дата обра-
щения: 23.08.2022).
6. N.A.Mirzaeva. O‘zbekiston zamonaviy maktablarining rivojida STEAM ta’limning
innovasion zaruriyati. Toshkent viloyati. Chirchiq davlat pedagogika instituti, Yangi
O‘zbekistonda pedagogik a’lim innovatsion klasterini ivojlantirish istiqbollari»
zusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari. 2022., 21-22-MAY/.
