STARS International University
169
Annotatsiya:
Ushbu maqolada huquqiy madaniyat va uning tarkibiy qismi hisoblangan
inson huquqlari madaniyati, demokratik, huquqiy davlatni qurish va uni yana-da
mustahkamlash ko‘p jihatdan, fuqaroviy-huquqiy ta’limni, shu jumladan inson huquqlari
bo‘yicha ta’lim jarayonining o‘rni masalasiga e’tibor qaratilgan. Jumladan, yuksak huquqiy
madaniyat demokratik jamiyat poydevori hamda huquqiy tizim yetukligining ifodasidir. U
jamiyatdagi turli xil hayotiy jarayonlarga faol ta’sir ko‘rsatuvchi, fuqarolarning, barcha ijtimoiy
guruhlarning jipslashuviga ko‘maklashuvchi, jamiyatning yaxlitligi hamda batartibligini
ta’minlovchi va qonunni hurmat qilish huquqiy jamiyatning, siyosiy va huquqiy tizimlar
samarali faoliyat ko‘rsatishining asosiy talablaridan biri hisoblanadi.
Huquqiy madaniyat — umumiy madaniyatning ajralmas tarkibiy qismi. Insonlar ongida
shunday ishonch qaror topishi kerakki, huquqiy bilimlarga ega bo‘lgan va ularni amaliyotda
tatbiq eta oladigan kishigina madaniyatli va bilimli deb hisoblanishi mumkin. Jamiyat va
davlat taraqqiyotining hozirgi holati huquqiy munosabatlar barcha ishtirokchilarining
huquqiy madaniyatini, huquqiy savodxonligini har tomonlama oshirishni talab qilmoqda.
Huquqiy madaniyat huquqiy bilim, huquqiy e’tiqod va izchil amaliy faoliyat majmui sifatida
jamiyat va davlat oldida turgan vazifalarning muvaffaqiyatli hal etilishini ta’minlaydi.
Kalit so‘zlar:
huquqiy madaniyat; inson huquqlari; demokratik davlat; huquqiy tizim.
Бугун ҳеч бир соҳа глобаллашув жараёнларидан холи бўлмагани сингари,
ҳуқуқий фанларнинг келгусидаги тараққиёти ҳам кўп жиҳатдан глобаллашув
жараёнларининг таъсирига боғлиқ бўлади. Юксак ҳуқуқий маданият демокра-
тик жамият пойдевори ҳамда ҳуқуқий тизим етуклигининг ифодасидир. У жа-
миятдаги турли хил ҳаётий жараёнларга фаол таъсир кўрсатувчи, фуқаролар-
нинг, барча ижтимоий гуруҳларнинг жипслашувига кўмаклашувчи, жамиятнинг
яхлитлиги ҳамда батартиблигини таъминловчи ва мустаҳкамловчи омилдир. Қо-
нунни ҳурмат қилиш ҳуқуқий жамиятнинг, сиёсий ва ҳуқуқий тизимлар самара-
ли фаолият кўрсатишининг асосий талабларидан бири ҳисобланади.
«Юксак ҳуқуқий маданият - мамлакат тараққиёти кафолати» деган концеп-
туал ғоя
1
асосида тизимли ва кенг қамровли ҳуқуқий тарғибот тадбирларини
ташкил қилишни назарда тутувчи Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалти-
1
Президентнинг 2019 йил 9 январдаги ПФ-5618-сон Фармонига мувофиқ
ZEBINISO UMRNIYOZOVA ,OYBEK OSTONOV
1-bosqich talabasi Tashkent davlat agrar universiteti
t.f.n. dotsent, Tashkent davlat agrar universiteti
aostonovo@rambler.ru, bzebiniso2004@gmail.com
JAMIYATDA HUQUQIY
MADANIYATNI
SHAKLLANTIRISHDA
HUQUQIY TA’LIMNING
TUTGAN O‘RNI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp159-172
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
170
риш концепцияси ишлаб чиқилди ва тасдиқланди
1
. Вазирлар Маҳкамасининг
12.05.2022 -йилдаги 259-сон қарори билан 2022-2023- йилларда жамиятда
ҳуқуқий маданиятни юксалтириш бўйича чора-тадбирлар дастури тасдиқлан-
ганлиги муҳим аҳамиятга эга бўлмоқда.
2022-2023- йилларда жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш бўйича
чора-тадбирлар дастури қуйидагиларни назарда тутади:
оилада ва таълим муассасаларида ҳуқуқий тарбияни шакллантириш ва
ҳуқуқий маданиятни юксалтириш бўйича амалга ошириладиган чора-тадбир-
лар:
- нотинчлик ва зўравонликнинг болалар тарбиясидаги салбий оқибатлари
ҳақида маълумот етказиш ва уларнинг олдини олиш;
- олий таълим муассасалари ҳамда кадрларни қайта тайёрлаш ва малака-
сини ошириш ўқув марказларида инсон ҳуқуқлари, аёллар ҳуқуқлари, бола
ҳуқуқлари ўқув курсларини ташкил этиш;
- ижтимоий ҳимояга муҳтож аҳоли қатламларига имтиёзлар ва моддий ёр-
дам бериш масалалари бўйича ахборот-тарғибот ишлари ва бошқалар;
Ҳуқуқий маданият ва унинг таркибий қисми ҳисобланган инсон ҳуқуқла-
ри маданияти, демократик, ҳуқуқий давлатнинг ажралмас қисми ҳисобланар
экан, Ўзбекистон Республикасида демократик ҳуқуқ давлатни қуриш ва уни
янада мустаҳкамлаш кўп жиҳатдан, фуқаровий-ҳуқуқий таълимни, шу жум-
ладан инсон ҳуқуқлари бўйича таълим қай даражада ташкил этилганлигига
боғлиқдир.
Чунки, инсон ҳуқуқлари маданияти, инсоннинг шаъни, қадр-қиммати
ҳамда инсон шахсига оид қадриятларни ўрнатиш бўйича тизимли, босқич-
ма-босқич ва тўҳтамайдиган саъй-ҳаракатлар ҳисобланар экан, инсон
ҳуқуқлари соҳасидаги таълим, бу – таълим инсон ҳуқуқлари бўйича билим ва
кўникмаларни сингдириш ва нуқтаи-назарни шакллантириш; бу билимлардан
ҳабардор қилиш, уларни ўқитиш ва тарқатиш йўли билан инсон ҳуқуқлари
бўйича умумий маданиятни яратишг тизим ва мақсадга йўналтирилган саъ-
й-ҳаракат ҳисобланади[1.5].
Инсон ҳуқуқлари соҳасида таълим қуйидагиларга қаратилган:
- инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларига ҳурматда бўилиш муноса-
батини мустаҳкамлаш;
- инсон шахсини ҳар томонлама ривожлантириш, фуқароларда инсон
шаъни, қадр-қиммати ҳиссини шакллантириш;
- эркаклар ва аёлларнинг ва барча миллатлар, туб аҳоли, ирқий, миллий,
этник, диний ва тил гуруҳлари ўртасида ўзаро тушуниш, бағрикенглик, тен-
глик ва дўстлик муносабатларига ёрдам бериш;
- барча инсонлар учун жамиятнинг ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳаёти-
да самарали иштирок этишига имкониятларни таъминлаб бериш;
- тинчликни қўллаб-қувватлаш бўйича халқаро ва миллий ташкилотлар
фаолиятига кўмаклашиш
2
.
Инсон ҳуқуқлари соҳасида таълимнинг асосий мақсадлари қуйидагилар
ҳисобланади:
1
https://www.norma.uz/qonunchilikda_yangi/jamiyatda_huquqiy_madaniyatni_yuksaltirish_qanday_rejalashtirilmoqda
2
Образование в области прав человека: национальный и зарубежный опыт /Отв.ред. А.Х.Саидов. – Т.:НЦПЧ,
SMI
-
ASIA, 2011.
-
C
.5
STARS International University
171
биринчидан, инсон ҳуқуқлари соҳасида таълимнинг мақсади ва мазмунини
умумий ташунишга ёрдам бериш;
иккинчидан, инсон ҳуқуқлари соҳасида таълимга тааллуқли минимал стан-
дартларни биринчи ўринга чиқаришни илгари суриш;
учинчидан, инсон ҳуқуқлари соҳасида таълим бўйича миллий режалар
ишлаб чиқиш, амалга ошириш, баҳолаш ва ўзгартириш учун зарур бўлган жа-
раёнлар, қадамларни белгилаш;
тўртинчидан, инсон ҳуқуқлари соҳасида таълими бўйича миллий ёндашув-
ларни ишлаб чиқиш учун зарур бўлган инсон, молия ва техника ресурсларига
эътиборни жалб этиш;
бешинчидан, инсон ҳуқуқлари билан шуғулланувчи миллий ва халқаро
ташкилотларнинг самарали ўзаро ҳамкорлигини рағбатлантириш ва миллий
даражада инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро стандартлани амалга оширишга
ёрдам бериш;
олтинчидан, инсон ҳуқуқлари соҳасида таълимнинг мақбул бўлган мақсад-
лари ва уларга эришишнинг даражаларини баҳолаш учун механизмларни
яратиш.
Инсон ҳуқуқлари бўйича таълим қуйидагиларга имкон туғдириши керак:
- ирқи, миллий ёки этник келиб чиқиши, жинси, дини, ёши, ижтимоий келиб
чиқиши, жисмоний ёки руҳий соғлиги ва бошқа шу каби белгиларга асослан-
ган камситишларга қарши курашни ҳамда бундай белгилар асосидаги турфа
хилликни ҳурмат қилиш ва тушунишга;
- камситмайдиган тиллар бўйича ифодалаш ва камситмайдиган ҳулқ-атвор-
ни ишлатишга;
- фикрлардага турфа хилликни ҳурмат қилиш ва тушунишга;
- кундалик ҳаётда инсон ҳуқуқларига оид нормаларни жорий этишга;
- ўқитувчиларни малакали тайёрлашга;
- инсон ҳуқуқлари соҳасида таълимни самарали амалга ошириш учун зарур
миллий имкониятлар ва билимни ривожлантириш ва мустаҳкамлашга.
Инсон ҳуқуқлари соҳасида таълим қуйидагиларга ундайди:
биринчидан, жамиятнинг барча аъзоларини қамраб олувчи ахборот-маъ-
рифий тадбирлар ёрдамида барча инсон ҳуқуқларига ҳурмат қилиш ва улар-
ни ҳимоя қилишга ёрдам бериш;
иккинчидан, шахсий, сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқларни,
яна шунингдек ривожланишга бўлган ҳуқуқни қўшган ҳолда инсон ҳуқуқлари-
ни ўзаро боғлиқлилигига, бўлинмаслигига ва универсаллигига ёрдам бериш;
учинчидан, аёллар ҳуқуқини инсон ҳуқуққлари сифтаида миллий ривожла-
нишнинг барча жиҳатларига интеграциялаш;
тўртинчидан, инсон ҳуқуқлари соҳасида таълим ролини бу ҳуқуқларни бу-
зилишининг олдини олувчи стратегия сифатида эътироф этиш;
бешинчидан, инсон ҳуқуқлари соҳасида таълимнинг демократия, барқа-
рор тараққиёт, ҳуқуқий тартибот, атроф-муҳитни ҳимоя қилиш ва тинчликни
сақлашдаги муҳим аҳамиятини эътироф этиш;
олтинчидан, инсон ҳуқуқлари соҳасидаги нормаларга мувофиқ келувчи қа-
рорлар қабул қилишга ёрдам берувчи инсон ҳуқуқлари соҳасига тааллуқли
муаммоларни таҳлил қилишни рағбатлантириш;
еттинчидан, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун глобал, минтақавий,
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
172
миллий ва маҳаллий ҳужжатлардан фойдаланишга оид билимлар ва кўникма-
ларни олишга ёрдам бериш;
саккизинчидан, фуқароларга инсон ҳуқуқлари билан боғлиқ ўз эҳтиёжла-
рини аниқлашларига имкон яратиб бериш ва бу эҳтиёжларини қондирилиши-
ни таъминлаб бериш;
тўққизинчидан, билимларни, инсон ҳуқуқлари ҳимоясига имкон берувчи
қарорлар қабул қилиш учун танқидий таҳлил ва кўникмаларни ўзига қамраб
олувчи педагогик фанларни ривожлантириш;
ўнинчидан, инсон ҳуқуқларига риоя қилиниши учун зарур бўлган тадқиқот-
лар ва ўқув материалларни яратишни рағбатлантириш;
ўн биринчидан, инсон ҳуқуқларини амага ошириш ва инсон шахсининг тўла
ривожлантиришда фуқароларнинг ихтиёрий ва онгли равишда иштирокини
рағбатлантирадиган таълим учун шароитлар яратиб беришга кўмаклашиш.
Ўзбекистонда амалга оширилаётган сиёсий ислоҳотларнинг муҳим йўнали-
шларидан бири-мамлакатимиз сиёсий ҳаётининг барча соҳаларини, давлат
ва жамият қурилишини демократлаштириш, эркинлаштириш, аҳолининг си-
ёсий фаоллигини ошириш, унда миллий ва умуминсоний қадриятларга асо-
сланган сиёсий маданиятини шакллантиришдан иборат. Мазкур жараёнда
демократия, фикр ва виждон эркинлиги, плюрализм ва инсон ҳуқуқларини
таъминлаш ҳамда инсонпарварлик тамойилларига риоя этиб яшашни жамият
ҳаётининг асосий мезонига айлантириш лозим
1
.
Умуман олганда, XX асрнинг 90-йиллари ва XXI асрнинг бошларида ин-
сон ҳуқуқлари таълими масаласига нафақат миллий даражада, балки халқаро
миқёсда ҳам катта аҳамият қаратила бошланди. Хулоса қилиб айтганда, ду-
нёда кечаётган глобаллашув жараёнлари Ўзбекистондаги миллий демокра-
тик тараққиётга, ижтимоий-демографик вазиятга, иммиграцияга, иқтисодий,
сиёсий ва маданий ҳаётга ҳам ўз таъсирини ўтказмоқда. Ўзбекистон Респу-
бликасининг жаҳон ҳамжамиятидан жой олишга, интеграцияга киришиб ри-
вожланишга интилаётгани ҳам глобаллашувнинг миллий ҳаётимизда оддий
воқеликка айлантирмоқда. Глобаллашув ҳуқуқий маданиятни тор миллий
қобиқдан чиқишга ундамоқда. Энди фуқаролар халқаро ҳуқуқий меъёрлар-
ни ҳам билиши, улар ҳақида минимум билимга эга бўлиши лозим. Чунки, биз
мақсад қилган ҳуқуқий демократик давлат қуриш учун аҳоли етарли дара-
жада ҳуқуқий саводхон ва хуқуқий маданиятли бўлиши керак. Чунки, инсон
ҳуқуқларининг умуминсоний қадрият сифатидаги аҳамиятига катта эътибор
билан қарай бошланди.
Адабиётлар:
1. Президентнинг 2019 йил 9 январдаги ПФ-5618-сон Фармони.
2.https://www.norma.uz/qonunchilikda_yangi/jamiyatda_huquqiy_
madaniyatni_yuksaltirish_qanday_rejalashtirilmoqda.
3. Образование в области прав человека: национальный и зарубежный
опыт /Отв.ред. А.Х.Саидов. – Т.:НЦПЧ, SMI-ASIA, 2011.
4. Одилқориев Ҳ.Т.,Ўзбекистон давлати ва жамияти инновацион ри-
вожланишининг ҳуқуқий жиҳатлари/Ўқув қўлланма. – Т.: INNOVATSION
RIVOJLANISH NASHRIYOT MATBAA UYI, 2019. – 362 б.
1
Одилқориев Ҳ.Т.,Ўзбекистон давлати ва жамияти инновацион ривожланишининг ҳуқуқий жиҳатлари/Ўқув
қўлланма. – Т.: INNOVATSION RIVOJLANISH NASHRIYOTMATBAA UYI, 2019. – 362 б.
