STARS International University
227
Annotatsiya:
Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining evristik fikrlashini
rivojlantirishda samarali interfaol metod va vositalardan foydalanish va ta’lim sohasida
qo‘llanilishining ijobiy natijalari haqida ma’lumot berilgan. Shuningdek, maqolada
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida evristik fikrlashni shakllantirishda sinfdan tashqari ishlarni
to‘g‘ri tashkil etish va jahon tajribalarida samarali hisoblangan topshiriqlar berish sezilarli
darajada natija berishi ilmiy asosda ko‘rsatib o‘tilgan. Ta’lim mazmuniga tayangan nazariya
va amaliyotning birligi ilmiy jihatdan tadqiq etilgan mazkur maqolada sinfdan tashqari
ishlarda integratsiyalashgan ta’limdan foydalanishning samarasi va uni mashg‘ulotlarda
qo‘llash bo‘yicha ham ayrim tavsiyalar berib o‘tilgan.
Kalit so‘zlar:
mantiqiy fikrlash, rivojlantirish, evristik qobiliyat, metodika, faoliyat, natija,
qobiliyat.
Бугунги кунга келиб таълим мазмуни ва унинг методик тизими янада тако-
миллаштирилмоқда. Сўнгги йилларда амалга оширилган тадқиқотлар ва пе-
дагогик амалиёт шуни кўрсатмоқдаки, ўқув жараёнида ўқувчиларга маълум
даражада билим бериш, дастлабки амалий кўникма ва малакаларни ҳосил қи-
лишнинг ўзи етарли эмас. Уларда ижтимоий тажриба, яъни компетенциялар-
ни шакллантириш алоҳида долзарблик касб этмоқда. Шу билан бир қаторда
ўқув жараёнининг методик таркибини ҳам бойитиш, таълим самарадорлиги-
ни таъминлаш мақсадида таълимда педагогик технологияларни қўллаш учун
қулай муҳит яратиш ниҳоятда зарур.
Бошланғич таълим ўқувчи шахсини ҳар томонлама шакллантириш, улар-
да фикрлаш фаоллигини таркиб топтириш учун қулай давр ҳисобланади.
Бошланғич синф ўқувчиларида нутқнинг ривожланиши билан бир қаторда
фикрлаш фаоллиги ҳам вужудга келади. Ўқувчининг таққослаш, таснифлаш,
умумлаштириш, тизимлаштиришга оид дастлабки кўникмалари унинг ўз фи-
крларини мантиқий изчилликда аниқ, образли, равон баён қила олишида на-
моён бўлади.
Фикрлаш – муайян воқеа-ҳодиса ҳақида маълум бир хулосага келиш учун
мулоҳаза юритиш, ўйлашни ифодаловчи тушунча.
Фикрлаш ҳам фаолиятга мос бўлган ҳаракатга эга бўлишни талаб қилади.
XURRAMOV RUSTAM,
Termiz davlat universiteti
“Boshlang‘ich ta’lim” kafedrasi
stajyor-tadqiqotchisi
Termiz, O‘zbekiston
e-mail: rustamkhurramov@mail.ru
EVRISTIK FIKRLASHNI
RIVOJLANTIRISHDA
ETNOPEDAGOGIKADAN
FOYDALANISH
https://doi.org/10.47689/STARS.uni-
versity-pp227-231
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
228
Бошланғич таълимда ўрганиладиган таълим элементларини ўзлаштиришга,
улар устида амаллар бажаришга қаратилган фаолиятдир.
Бошланғич синф ўқувчилари мантиқий фикрлашини ривожлантиришда
ўқитиладиган дарслар, ташкил қилинадиган синфдан ташқари ишлар, айниқ-
са бу жараёнда тақдим этиладиган мақсадга йўналтирилган савол ва оғзаки
машқлар ҳам муҳим ўрин эгаллайди. Анъанавий дарсларда эса ўқитувчилар
ўқувчиларга ёзма машқлар бажартиришга алоҳида эътибор қаратганлар. Бу
жараёнда ўқувчининг диққати асосан топшириқларни тўғри ёзишга қарати-
лади. Кўчириб ёзилаётган масала ёки машқнинг мазмунига ўқувчилар етарли-
ча эътибор қаратмайдилар. Ўқувчиларнинг фикрлаш фаолиятини шаклланти-
риш абстракт-образли тафаккурини ривожлантириш мақсадида ўқитувчилар
махсус танланган оғзаки машқлар тизимидан фойдаланишлари лозим. Чунки
оғзаки машқлар ўқувчиларнинг фикрлашларини тезлаштиради.
Оғзаки машқлар ўқувчиларга ҳодисанинг моҳиятини тезда кўриш, тушу-
ниш ва унинг бажарилишини тўғри изоҳлай олиш имкониятини беради. Ёзма
машқларни бажариш давомида эса бошланғич синф ўқувчилари воқеа- ҳо-
дисанинг моҳиятини англаб олишга қийналадилар. Оғзаки машқларнинг ха-
рактери турли-туман бўлиши мумкин: объектни берилган белгиларига кўра
топиб олиш бўйича машқлар, объектнинг ўхшашлиги ва фарқларини топиш
бўйича машқлар ёки қонуниятларни аниқлаш, таснифлашга доир машқлар ва
ҳ.к.
Бундан ташқари оғзаки машқлар дарс шаклларини ранг-баранг қилишга
ёрдам беради. Аввало, қизиқарли машқларни киритиш орқали ўқувчилар фа-
оллигини ошириш мумкин, хусусан, дидактик ўйинли, муаммоли дарсларни
ташкил қилишда оғзаки машқлар асосий ўринни эгаллайди. Маълумки, дар-
сларда ёки синфдан ташқари машғулотларда дидактик ўйинлардан фойдала-
ниш ўқувчиларнинг мантиқий фикрлашини фаоллаштиради. Бу эса ихтиёрий,
мажбурий бўлмаган диққатни, хотирани, ассоциатив фаолиятни ҳамда ўқув-
чиларнинг таққослаш, солиштириш, хулосалар чиқариш ва умумлаштириш
қобилиятларини ривожлантириш билан боғлиқ масалаларнинг ҳал қилини-
шини таъминлайди.
Оғзаки машқлар синфдаги ҳар бир ўқувчи билан индивидуал ишлашга им-
коният яратади. Ўқувчининг имкониятидан келиб чиқиб, унинг ақлий ва пси-
хологик имкониятларини ҳисобга олиб, таклиф этилган табақалашган оғзаки
машқлар тизими ўқувчиларнинг индивидуал қобилиятларини максимал риво-
жлантиришга шароит яратади.
Оғзаки машқлар фанларни ўқитишда замонавий педагогик технологияни
қўллаш воситаси ҳамда ўқувчиларнинг фикрлашини ривожлантириш, ўқув
жараёни махсулдорлигини ошириш борасида катта имкониятларга эга бў-
либ, ўқувчи шахсини ривожлантирувчи асосий воситадир. Демак, мақсадга
йўналтирилган оғзаки машқлар таълимнинг шахсга йўналтирилганлик ғояси
билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, ўқувчиларнинг интеллектуал қобилиятлари-
ни ривожлантиришни асосий мақсад қилиб қўяди. Шунинг учун бошланғич
синф ўқувчилари мантиқий фикрлашини ривожлантиришда мақсадга йўнал-
тирилган оғзаки машқлардан фойдаланиш муаммоси ўқув жараёнида таълим
методларни қўллаш билан бевосита боғлиқ.
STARS International University
229
Бу соҳада қуйидаги муаммолар мавжуд:
-бошланғич синфларда таълимнинг ривожлантирувчи имкониятларини ку-
чайтириш зарурияти билан уларда мантиқий фикрлашни мақсадга йўналти-
рилган оғзаки машқлар воситасида шакллантириш ва ривожлантиришга хиз-
мат қиладиган методикани ишлаб чиқилмаганлиги;
-бошланғич таълимда синфдан ташқари ишларни ташкил қилиш орқали
ўқувчиларнинг мантиқий фикрлашини ривожлантириш имкониятларининг
батафсил очиб берилмаганлиги;
-ўқитиладиган дарсларда бошланғич синф ўқувчиларининг мантиқий фикр-
лашини ташкил қилишда мақсадга йўналтирилган оғзаки машқлардан ўқувчи
шахсини ривожлантириш учун фойдаланиш заруриятининг мавжудлиги.
Юқорида келтирилган муаммоларни ҳал этиш зарурияти биз танлаган мав-
зунинг долзарблигини кўрсатади.
Хусусий дидактикада ўқувчиларнинг фикрлашини равожлантиришга оид
кўплаб илмий ёндашувлар мавжуд. Сўнгги йилларда фан-техниканинг риво-
жланиши натижасида ўқувчиларни ўқитишдаги таълим технологиялари ҳам
такомиллаштирилди. Илмий изланишлар шуни кўрсатдики, таълимнинг янги
парадигмасига ўтилиши муносабати билан ўқувчиларнинг мантиқий фикрла-
шини ҳам янги сифат босқичига кўтариш эҳтиёжи кучайди. Ўқувчиларнинг
фикрлашини ривожлантириш масаласида мутахассислар турлича ёндашув-
ларни илгари сурганлар.
Хорижлик олимлар томонидан илгари сурилган дастлабки назариялардан
бири ассоциатив йўналишга бағишланган. Бу йўналиш вакиллари ассоциаци-
яни фикрлашнинг асоси деб ҳисоблаганлар. Англияда Давид Юм, Гартли Д.,
Пристли П., Джемс Милл, Джон Стюарт Миль, Александр Бен, Герберт Спен-
сер, Францияда Т.Рибо, Германияда Теодор Циген, Юлиус Эббингаузлар ассо-
циатив йўналиш вакилларидир. “Ассоциация” тушунчасини дастлаб Д.Локк
изоҳлаган. Унинг фикрича, ассоциацияни бутун рухий кечинмалар, жараён-
лар ва фикрлашнинг умумий механизми сифатида қараш мумкин. Муаллиф
ушбу йўналишда учта асосий ғояни илгари сурган:
-ассоциация тўғрисидаги;
-билимнинг ҳиссиётдан келиб чиқиши;
-фикрлаш жараёнининг бошқалардан ҳоли характери ҳақидаги ғоялар.
Ушбу назариянинг камчилиги шундан иборатки, унда субъектнинг ақлий фа-
оллиги, ҳал қилинаётган муаммонинг моҳияти билан боғлиқлигига эътибор
берилмаган. Ушбу назария фақат ўз-ўзича, ҳамда ўзига боғлиқ бўлмаган хол-
да фикрлашга асосланади. Ақлий фаолликнинг энг ривожланган кўриниши
ҳам хотиранинг қайта ишлаши маҳсули деб қараш ассоциатив ёндашув та-
рафдорларига хосдир.
Фикрлаш жараёни муаммолари бихевиоризм назариясида ўзига хос талқин
қилинган.
Бихевиоризм -
(
инглизча behaviour – хулқ-атвор, хатти-ҳаракат) XIX аср-
нинг охирларида шаклланиб, XX асрда ривожланган Америка психология-
сидаги етакчи оқимларидан бири. Бихевиоризм таълимоти асосида инсон ва
жониворларда муҳитнинг таъсири, қўзғатувчиларга жавобан амалга ошири-
ладиган ишлар, нутқий ва ҳиссий жавоблар тизимининг амалга оширилиши-
ни англатади.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
230
Бихевиоризм ғояси тарафдорлари фикрига кўра ташқи рағбатларга жаво-
бан фикрлаш жараёни вужудга келади. Мазкур йўналиш тарафдорлари ўз та-
жрибаларини асосан ҳайвонларда ўтказганлар. Инсон ва ҳайвоннинг фикрла-
шини бир-бирига ўхшаш деб билган бихевиоризм тарафдорлари фикрлашни
организмнинг муаммоли шароитга кўникишга қаратилган ҳаракати деб баён
қилганлар.
А.И.Голиковнинг аниқлашича, бу жараён миянинг ташқи оламни қабул қи-
лиши ва жавоб харакатлари шаклида намоён бўлади. Ушбу назариянинг кам-
чилиги шундаки, инсон кўрмаган, хис қилмаган ва қабул қилмаган нарсалари
хақида фикр юрита олмайди, ҳамда бу қобилият унда мавжуд бўлмаслиги ке-
рак деб ҳисоблайдилар. Шуниси аҳамиятлики, айрим ўқувчилар қулай шаро-
итда ҳам билимларни яхши ўзлаштирмасдан, ноқулай шароитда ҳам муайян
билимларни чуқур эгаллаши мумкин. Бу ҳолатлар бихевиоризмчилар назари-
ясини инкор қилишга асос бўлади.
Гештальт психологларнинг асарларида фикрлаш жараёнига ўзига хос
тарзда ёндашув кузатилади. Ўтган ХХ асрда юзага келган гештальтт психо-
логия дунёнинг турли мамлакатлари психологларини ўз сафига бирлаштир-
ди. Вертгаймер М., Дункер К., Секей Л.ва бошқалар гештальтизм ғояларини
илгари сурганлар. Гештальтизмчилар ўз ғоялари таркибига яхлит маълумот
(ўқиш), шакллар (ёки гештальтлар) тўғрисидаги қарашларни асос қилиб ол-
ганлар. Фикрлаш фаолиятининг асосий механизми сифатида структура та-
мойилини илгари суриб бу ғоя фикрлаш жараёнининг бутун динамикасини
фикрнинг таркибининг алмашинувига олиб келди, яъни унинг таркиби фикр-
лаш фаолияти натижаларини ўрганиш билан алмаштирилди.
Гештальт психологияси тарафдорлари образ қисмлари орасидаги боғла-
ниш асосида кечадиган фикрлаш жараёнини ўзлари учун асос қилиб олган-
лар.
Ўқувчиларни ўқитиш назариясига оид Выготский Л.С. томонидан аниқлан-
ган ақлий ривожланиш даражалари “тўғри ташкил қилинган ўқитиш болани
ақлий ривожланишига олиб келади” деган хулосани илгари суришга имкон
берди. Выготский Л.С. ва Блонскийлар П.П. ёшликда олинган илм фикрлаш
қобилиятини жадал ривожлантиришини аниқлаганлар.
Изланишлардан маълумки, инсон тафаккури инсоният томонидан яратил-
ган билим олиш жараёнида ривожланиб субъект учун фаол, яратувчанлик
фаолиятидир.
Инсон фикрлашини ривожлантиришнинг назарий ёндашувлари қуйидаги
таркибий қисмларни ажратиб кўрсатишга имкон беради:
-Яхлитлик ва тизимлилик.
-Рефлексивлик.
-Танқидийлик.
-Инновационлик.
-Қайишувчанлик.
-Ноаниқ вазиятда ўз тақдирини ўзи белгилай олиш қобилияти.
-Маҳсулдорлик.
С.Л. Рубинштейн фикрлаш жараёни ва унинг натижалари бир-бирига боғ-
лиқлигини кўрсатиб ўтган. Унинг ўқиш ҳали фикрлаш эмаслиги хақидаги на-
зариясини шундай изоҳлаш мумкин: Кимдир йўлнинг узунлигини билиши
STARS International University
231
мумкин, аммо ундаги бурилишлар, ўйдим-чуқурларни таҳлил қилсагина, у ав-
томобилда манзилга эсон-омон етиб бориши аниқ.
С.Л. Рубинштейн мактаби психологлари изланишлари кўрсатганидек, ўқув-
чилар олдига тобора қийинлашиб борадиган масалаларни қўйиш боланинг
ўрганиш фаолиятини ташкиллаштиради ва лозим бўлган томонга йўналтира-
ди, унинг мантиқий фикрлашини ривожлантиради.
Биз изланишларимиз давомида бошқа психологлар, дидактикларнинг ху-
лосалари, ғоялари ва қоидаларига ҳам таянганмиз. Ушбу билимлар, ёндашув-
лар ўрганилаётган муаммонинг фанларни ўқитиш методикаси соҳасидаги ус-
лубий ўрнини аниқлашда ёрдам берди. Булар Эльконин Д.Б., Давыдов В.В.,
Занков Л.В., Кабанова-Меллер Е.Н., Самарин Ю.А.ва бошқаларнинг қарашла-
рида ўз ифодасини топган. Ривожланувчи таълим назариясининг намоёнда-
ларидан Эльконин Д.Б. ва В.В.Давыдовлар назарий (аммо, одатий эмпирик
бўлмаган) билим ва фикрлаш, ўқиш фаолиятини янада батафсилроқ тадқиқ
этишга муваффақ бўлганлар. Ривожлантирувчи таълим жараёнида ўқувчилар
ҳам ўқитувчилар ҳам таълим жараёнининг тенг ҳуқуқли субъектлари ҳисо-
бланадилар. Ушбу назария шахсга йўналтирилган таълим назарияси билан
уйғунлашган ҳолда илғор технологияларни ўзида мужассамлаштиради.
Адабиётлар:
1. Леонтьев А.Н. Общее понятие деятельности. – М .: Наука, 1977. 368с.
2. Давидов В.В. Теория развивающего обучения. – М.: Интор, 1996. 544 с.
3. Занков Л.В. и др. Обучение и развитие. – М.: Педагогика, 1995.– 440 с.
4. Ибрагимов Р. Бошланғич синф ўқувчилари билиш фаолиятини шакллан-
тиришнинг дидактик асослари: Педагогика фанлари доктори илмий даража-
сини олиш учун ёзилган диссертация.– Тошкент: Қори Ниёзий номли ЎзПФИ-
ТИ, 2002. – 265 б.
5. Болтаева Ш.Т., Бошланғич таълимда ўқувчилар ижодий фаолиятини ша-
кллантириш, Монография, Тошкент 2013 й.32-33 б.
6. Каримова В.М. Суннатова Р. ва бошқалар. Мустақил фикрлаш. Академик
лицейлар ва касб-ҳунар коллежлари учун ўқув қўлланма.- Т.: Шарқ, 2000.- 112 б.
7. Каримова В, Нишонова З. Мустақил ижодий фикрлаш ва шахснинг ҳис-
сий, иродавий ва интеллектуал ҳислатлари орасидаги боғланиш // Ж. Халқ
таълими, 2001. № 3-6.-Б.-64-69.
8. Xуторский А.В. Развитие одарённости школьников: методика продук-
тивного обучения . – М.: Владис, 2000. – 320 с.
9. Ҳамроев, Р. (2014). БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМНИ ИЖОДИЙ ТАШКИЛ ЭТИШ
ИСТИҚБОЛЛАРИ.
ВЕСТНИК КАРАКАЛПАКСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО
УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ БЕРДАХА,
22
(1), 53-58.
10. Hamroyev, A. R. (2019). Modeling activities of teachers when designing
creative activities of students.
European Journal of Research and Reflection in
Educational Sciences
,
2019
.
11. Hamroyev, A. R. (2021). Designing students’ creative activity in primary
school mother tongue education as a methodological problem.
Middle European
Scientific Bulletin
,
11
.
Khamrayev, A. R. (2019). Modeling Teacher’s Activity in Designing Students’
Creative Activities.
Eastern European Scientific Journal
, (1).
