(Doctor axborotnomasi, 2011, № 1, Samarqand
9
"ONA-BOLA" TIZIMIDA MAKRO-VA MIKRONUTRIENTLAR
DISBALANSI VA ULARNING SABABLARI
Samarqand Davlat Meditsina instituti (rektori - prof. Shamsiyev A.M.)
Tadqiqot maqsadi.
Onalar va go'daklarda makro- va
mikroelementlar 'disbalansi va unga olib keluvchi
sabablarni anketa savolnomasi to'Idirish orqali o'rganish.
Manbalar va usullar.
Samarqand viloyatining
Qo'shrabot, Jomboy, Urgut, Bulung’ur, Oqdaryo
tumanlarida hamda Samarqand shaxrida yashovchi 100
nafar onalar va ularning 100 nafar go'daklariga surushtiruv
orqali alohida-alohida tuzilgan 20 tadan savollardan iborat
bo'lgan anketa varaqlari to'ldirildi.
Natijalar.
Tadqiqot o'tkazilgan hududlarda onalar va
go'daklar organizmida makro - va mikroelementlar
yetishmovchiligi bilan bog’lik holatlar va unga olib
keluvchi sabablar yuqoriligi aniqlandi. Homiladorlik va
emizish davrida onalaming noratsionai ovqatlanishi.
ularning go'daklarni oziqlantirish va parvarishi bo'yicha
tajribasizligi, hamda meditsina xodimlari tomonidan
tegishli profilaktika. davolash tadbirlarining yetrarli
darajada
olib
borilmasligi
bunday
holatlarning
rivojlanishiga olib keladigan omillar ekanligi aniqlandi.
MaTumki, bolalar orasida kasallanishni kamaytirish,
shuningdek
ulaming
har
tomonlama
barkamol
rivojlanishida. erta yoshdagi bolalar va ulaming onalari
iste'mol qiladigan oziq- ovqatlarning tarkibini yaxshilash
orqali erishish mumkin. Onalarning to'gri ovqatlanishi
homilaning va ko'krak yoshidagi bolalarning optimal
rivojlanishini, ularda endemik xususiyatga ega bo’lgan
(raxit, gipotrofiya, jismoniy rivojlanishdan orqada qolish,
kamqonlik, talvasa holatlari, nafas va siydik yo'llari,
endokrin, asab ruxiy va boshqa) kasalliklaming oldini
olishni ta'minlaydi [1]. Ovqat nafaqat energiya manbai,
shuningdek uning tarkibida hayot uchun muhim bo'lgan
oqsil, yog' va uglevodlar bilan bir qatorda organizmdagi
biokimyoviy, immunologik jarayonlarda ishtiroq etuvchi,
barcha hujayra va to'qimalar tarkibiga kiruvchi, suyak va
mushaklarning normal o'sishi va rivojlanishi, qon hosil
bo'lishi. asab tizimi faoliyati uchun o'ta muhim
hisoblangan
vitaminlar,
hamda
makro-
va
mikroelementlarning ham manbaidir.
JSST
(2009)
tomonidan
Evropa
hududlarida
insonlarning o'rtacha umr ко'rishi rivojlanayotgan
mamlakatlar
aholisiga
nisbatan
yuqoriligining
sabablaridan biri, ushbu hududlarda go'daklar va erta
yoshdagi bolalap o'rtasida kasalliklaming kam uchrashi
bilan bog’liq deb izohlangan [4].
Homiladorlik
davrida
onalarda
makro
va
mikronutricntlar yetishmovchiligi holatlari nafaqat ona
salomatligiga shu bilan birga uning homilasiga ham salbiy
ta'sir ko'rsatib, perinatal patologiyalarga va bolalar
o'limiga, muddatdan oldingi tug'ruqlarga, nuqsonli bolalar
tug’ilishi sonining ortishiga. bolalarning jismoniy va aqliy
rivojlanishida
buzulishlariga
olib
keladi
[2-3].
Homiladorlik
davrida
homilaning
o'sishi,
hamda
homilador ayol o'z vaznining ortishi davrida homilaning
rivojlanishi uchun qo'shimcha energiya talab qilinadi va
shu bilan birga homilador ayolning vitamin va
minerallarga bo'lgan talabi yuqori darajada ortadi. Bunday
talab asosan Fe. folat kislotasi, Ca, Zn, vitamin B
6
va B
12
kabi mikronutrientlarga sezilarli darajada oshadi.
Ta'kidlash joizki. asosan emizikli onalarning ovqat
ratsionida, ko'pchilik holatlarda esa bolalarga qo'shimcha
ovqat kiritishda makro- va mikroelementlar tarkibi
inobatga olinmaydi. Qo'shimcha ovqat maxsulotlari
tarkibida zaruriy mikroelementlarning me'yoridan kamligi
bolalar salomatligiga salbiy ta'sir ko'rsatib, kasallikga
moyillikni
oshiradi.
Ayniqsa
sog'liqni
saqlash
amaliyotining birlamchi bo'g'inlarida «ona-bola» tizimida
mikroelementlar
laborator
diagnostikasining
imkoniyatlari
chegaralanganidan kelib chiqib, tfshbu tadqiqotdan
maqsad "Ona-bola" tizimida makro - va mikroelementlar
tanqisligining bola salomatligiga ta'sirini va unga olib
keluvchi sabablarni
anketa savolnomasi
to'Idirish orqali
o'rganishdan iborat.
Tadqiqot manbalari va usullari.
Samarqand
viloyatining
Qo'shrabot. Jomboy,
Urgut,
Bulung'ur,
Oqdaryo tumanlarida
hamda
Samarqand shahrida yashovchi 100 nafar onalar va
ularning 100 nafar go'daklariga surashtiruv orqali alohida-
alohida tuzilgan 20 tadan savollardan iborat bo'lgan anketa
varaqlari
1
to'ldirildi. Anketa varaqalari Qo'shrabotda - 9,
Jomboyda -14, Urgutda -32, Bulung’urda-11,- Oqdaryoda
9 va Samarqand shahrida -25 nafardan onalar va ularning
ko'rik vaqtida o'tkir kasallik
Boboyorov Sh.X.,
Rasulov S.K.,
Axtamov A.,
Sanaqulov A.B.,
Rаxmonov Y.A.,
Abdurasulov F.
<Dol(tor axborotnomasi. 2011, № 1, Samarqand'
10
alomatlari bo'lmagan go'daklariga mualliflar va meditsina
xodimlari tomonidan to'Idirildi.
Bizlar
tomondan
ishlab
chiqilgan
anketa
savolnomalari
asosan
onalar
va
go'daklarda
mikronutrientlar
yetishmovchiligiga
olib
keluvchi
sabablar, hamda ulaming belgilarini aniqlashga qaratilgan.
Natijalar va muhokama.
Quyidagi jadvalda
onalarda homiladorlik va emizish davrida makro- va
mikroelementlar
yetishmovchiligi
natijasida
kelib
chiqadigan holatlar va ularga olib keluvchi sabablarini
aniqlash bo'yicha to'ldirilgan anketa varaqalariga olingan
umumiy ma'lumotlar keltirilgan (1-jadval).
Jadval 1
Onalarga to'ldirilgan anketa varaqalariga olingan javob natijalari (n=100)
Savollar
Г
1
□
’1
—
Ja
m
i
о о 5 Il
Q
o
's
hra
b
ot
чО
*
1
U
rgu
t
□
A
J
om
bo
y
Z5
Л
Bul
un
g’ur
S
a
m
arqa
n
d
b!
sh
3
O
qdda
ryo
Bir kunda 2-3 marotaba dukkakli maxsulotlardan
56,0
66,7
56.3
35,7
90,9
56,0
33,3
1 tayyorlangan ovqatlar iste'mol qilmaydiganlar
2
Har kuni meva va meva sharbatlari iste'mol
qilmaydiganlar
56,0
33,3
71.9
50,0 45,5
64,0
22,2
3
Sut va sut maxsulotlarini har kuni iste'mol
qilmaydiganlar
49,0
33,3
62,5
35,7 45.5
52.0
33,3
4
Go'shtli maxsulotlarni bir kunda ikki marotabadan kam
iste'mol qiladiganlar
57,0
77,8
84.4
35,7 54,5
48,0
0,0
5 Quruq mevalarni kam iste'mol qiladiganlar
66.0
33,3
78.1
64.3 72,7
76,0
22,2
6
Baliqni biroyda 2 marotabadan kam iste'mol qiladiganlar
56,0
100,0
71.9
42.9 18,2
60,0
11.1
7 Ko'katlarni har kuni iste'mol qilmaydiganlar
63.0
88,9
65.6
50.0 63,6
60,0
55.6
8 Har kuni shiriniiklar iste'mol qiladiganlar
87,0
88,9
96,9
92,9 63,6
92,0
55,6
9 Choyni doimiy iste'mol qiladiganlar
88,0
100.0
93,8
92,9 90,9
76,0
77.8
10
Kofe iste'mol qiladiganlar
23.0
0,0
9.4
28,6 36.4
44,0
11,1
11
Iqtisodiy kamchilik mavjud oilalar
38,0
44.4
50.0
64,3 18.2
28,0
0,0
12
Sho'r mahsulotlarni ko'p iste mol qiladiganlar
17,0
11,1
9,4
28.6
27,3
20,0
11,1
13
Homiladorlik va ayni vaqtda kamqonlik kuzatilganlar
91.0
88.9
90.6
85,7
100,0
96,0
77,8
14
Toksikoz kuzatilganlar
67,0
88,9
71,9
64.3 45,5
64,0
66,7
15
Homila tushush xavfi kuzatilganlar
25,0
11,1 28,1
0,0
45,5
28,0
33,3
16
Qon bosimi oshishi kuzatilganlar
11,0
0,0
9,4
14,3
27,3
12,0
0,0
17
Shamoilash kasalliklariga chalinganlar
33,0
55,6
21,9
35.7
45,5
36,0
22,2
18
Homiladorlik davrida dori-darmon qabul qilganiar
42,0
55,6
46,9
50.0
36,4
40,0
11,1
19
Surinkali kasalljklarga chalinganlar
19,0
0,0
21,9
21,4
36,4
20,0
0,0
20
Bola parvarishi bo'yicha tajrbasi yetarli bo'lmaganlar
62,0
88,9
78,1
42,9 63,6
40,0
66,7
Tadqiqot natijasida onalaming aksariyat qismi
makro- va mikronutrientlarning asosiy tabiiy manbai
hisoblangan maxsulotlarini, ya'ni 57 foizi go'sht, 49 foizi
sut, 56 foizi dukkakli maxsulotlardan tayyorlangan
maxsulotlarni va baliqni, 63 foizi ko'katiami, 56-66 foizi
meva va meva sharbatlarini va quritilgan mevalarni
me'yoridan ancha karn miqdorda istemol qilishlari
aniqlandi. Aksincha ularning 87 foizi har-xil shiriniiklar,
88 foizi, alohida hududlarda esa 100 foiziga qadari choyni
muntazam ravishda istemol qilishlari aniqlandi.
So'rashtiruv natijasida onalarning 77-91 foizida
kamqonlik, 25-45 foizida homila tushish xavfi. 67-90
foizida homiladorlik toksikozlari, 33- 45 foizida
homiladorlik davrida shamoilash kasalliklariga chalinish,
19-36 foizida pielonefrit, xolesistit, gastrit, buqoq va
boshqa surinkali kasalliklar mavjudligi, 42-50 foiz onalar
homiladorlik davrida turli dori-darmonlami qabul
qilganlik holatlari qayd qilindi.
(Doctor axftorotnomasi, 2011, № 1, Samarkand
11,
Onalar va bolalarga to' Idirilgan anketa savollariga
olingan umumlashtirilgan natijalarni taqqoslagan holda
onalarda makro- va mikronutrientlar muvozanati buzilishi
holatlariga muvofiq ravishda go'daklarining salomatlik
holatida ham sezilarli o'zgarish belgilari mavjudligi qayd
qilindi. Jami 100 nafar go'daklarning 24 foizida
muddatdan oldingi tug’ruqlar (ayrim hududlarda 45,5
foizgacha), 11 foizida tug’ruq jarayoni og’ir o'tganligi. 20
Yuqoridagilar bilan bir qatorda tekshiruv o'tkazilgan
onalaming jami 62 foizi, ayrim xududlarda ulaming 90
foiziga qadari bola parvarishi bo'yicha yetarli bilim va
tajribaga ega emasligi, bu borada joylarda tegishli
qo'shimcha
tadbirlami amalga oshirish lozimligini taqozo etmoqda.
Go'daklarga
to'ldirilgan
anketa
varaqalari
umumlashtirilib, tahlil qilib chiqilganda quyidagi natijalar
qayd qilindi:
adval2
iqasi bo'yicha olingan natijadalar (n=100)
;
.! -i':? 'fix'-л Jr
'!
J
Gudaklarga to'Idirilgan anketa van
№
’.
t H *
•
Savollar
Ja
m
i
/s
hra
bo
t
..
..
-
•
U
rgut
om
boy
L.
5
'O
D C
3
•g
s
cd сл
E
О b cd
T3
cr
О
cc
cd
о
n=100
N=9
n=32
n=14 n=l 1
n=25
N=9
1 Muddatdan oldin tug’ilganlar
24,0
11.1
25,0
35,7
54,5
12,0
H,1
2
Og’ir akusherlik anamnezi bo’lganlar
11,0
11,1
12,5
7,1
18,2
12,0
0,0
3
Yig’lashi sust tug’ilganlar
20,0
0.0
15,6
57,1
9,1
24,0
0,0
4
Tug’ilgandan so’ng 3 soatdan keyin emi- zishga
berilganlar
47,0
44,4
53,1
42,9
45,5
56,0
11,1
5
6 oyligiga qadar qo'shimcha ovqat berilganlar
Emizish bilan birga har-xil shirinliklar
37,0
43,0
44,4
88,9
43,8
59,4
42,9
42,9
54,5
45,5
20.0
8,0
22,2
33,3
6
berilganlar
7
O'tiradigan uyiga quyosh nuri tushmaydiganlar
48,0
22,2
46,9
78.6
63,6
48.0
1'1,1 .
8
Quyoshli havoda sayr qildirilmaydiganlar
54,0
88.9
43,8
78,6
45,5
60,0
11,1
9
Qo'shimcha sifatida faqat qozon ovqat berilganlar
43,0
55,5
53,1
35,7
45,5
36,0
22,2
10
Qog'oz, kesak, bo'r eyishga moyillik bo’lganlar
12,0
11,1
18,8
14,3
0,0
8.0
H,i
11
Ich ketish, ich qotish, qorin dam bo'lish
kuzatiladiganlar
39,0
55,6
46,9
42.9
54,5
16,0
33,3
12 Toshma toshib turadiganlar
29,0
22,2
28,1
42,9
45,5
12,0
44,4
13 Ko'p terlash, injiqllik kuzatiladiganlar
60,0
77,8
68.8
78,6
63,6
28,0
66,7
14 Sababsiz ko'p yig’laydiganlar
33,0
33,3
46,9
57,1
27,3
8.0
22,2
15
Soch to'kilishi, lablarda yorilish kuzatiladiganlar
40.0
55,6
53,1-
35,7
45,5
20.0
33,3
16 Baland ovozlarda cho'chib tushadiganlar
31,0
55,6
21,9
35,7
45,5
24,0
33,3
17 Tishlari 8 oyligidan keyin chiqganlar
20,0
0,0
18,8
28,6
45,5
20,0
0,0
18 Tez-tez kasallanuvchilar
20,0
55.6
28,1
14,3
36,4
0,0
0,0
19 Talvasa qayd qilinganlar
3,0
0,0
9,4
0,0
0,0
0,0
0,0
20 Og’ir kasallliklarga chalinganlar
16,0
33,3
31,3
0,0
18,2
0,0
H,1
(Doctor axborotnomasi, 2011, № 1, Samarqantf
12
foizida tug’ilgandan so'ng chaqaloqning yig’isi sust
bo'lganlik holatlari kuzatilgan. Tug’ilgandan so'ng jami
go'daklaming 47 foizi, ayrim hududlarda 56 foizi 3
soatdan keyin emizishga berilgan.
O'tkazilgan tekshirish natijsida jami go'daklaming 37
foizi, ayrim hududlarda esa 54 foizigacha 6 oyligiga qadar
emizish bilan bir qatorda turli qo'shimcha oziq-ovqatlar,
jami 43 foizdan, ayrim hududlarda 89 foizgacha
go'daklarga turli shirinliklar, 43-55 foizgacha go'daklarga
qo'shimcha ovqat sifatida faqat urnumiy ovqatlar berib
kelinayotganlar tashkil qildi. Go'daklar parvarish
qilinayotgan xonadonlarning jami 43 foiziga quyosh nuri
yetarli darajada tushmasligi, 54 foiz go'daklar ulushini esa
quyoshli havoda kam sayr qildiriladiganlar tashkil qildi.
Yuqorida keltirib o'tilgan xavf omillari oqibatida
tadqiqot o'tkazilgan go'daklaming 12 foizida kesak, qog
oz, bo'r eyishga moyillik, 39 foizida ovqat hazm qilish
tizimining funksional buzilishlari, 29 foizida allergik
holatlar, 60 fozizida ko'p terlash, sababsiz injiqliklar, 40
foizida soch to'kilishi, lablarda yorilishlar kuzatilib turish
holatlari mavjudligi aniqlandi.
Makro-
va
mikroelementlar
yetishmovchiligi
holatlarining oldini olish va tegishli davolash choralari
o'tkazilmaganligi oqibatida 20 foiz go'daklarda tez-tez
O’RI va diareya kasalliklarga. 16 foizida og’ir
kasalliklarga chalinish, 3 foizida talvasa sindromi qayd
qilinganlik holatlari aniqlandi.
Xulosalar
O'tkazilgan ilmiy tadqiqot ishi natijasiga asoslangan holda quyidagi xulosalarga kelindi:
•
onalaming homiladorlik va homiladorlikdan keyingi davrlarida mikronutrientlarga boy bo'lmagan maxsulotlarni
iste'mol qilishi;
•
homilada mikronutrientlar yetishmovchiligi natijasida kelib chiqadigan kasalliklar va patologik holatlarning
antenatal profilaktikasi o'tkazilmasligi;
•
ko'krak suti bilan oziqlantirilish tartib va talablarining buzilishi, go'daklar organizmining anatomic va fiziologik
xususiyatlarini inobatga olmagan holda ularning rasioniga yoshiga mos bo'lmagan ovqatlarning kiritilishi;
•
onalaming go'daklarni parvarishi bo'yicha yetarli bilim va tajribalarga ega emasligi;
•
onalar va go'daklaming mikronutrientlarning organizm tomonidan o'zlashtirilishiga salbiy ta'sir qiladigan oziq-ovqat
maxsulotlarni iste'mol qilishi, tashqi muhit ob'ektlarida makro- va mikroelementlar tanqisligi yoki ortiqcha miqdorda bo'lishi;
•
makro- va mikroelementlarning yetishmovchiligi bilan bog'lik boshlang’ich patologik holatlarni vaqtida aniqlash va
o'z vaqtida tegishli davo choralarining ko'rilmasligi.
Adabiyotlar
1.
Боровик Т.Э.., Ладодо K.C... Ладодо Г.В. Ладодо, Скворцова В.А., Конь И.Я. Национальная стратегия
вскармливания детей первого года жизни в российской федерации. Организация прикорма. «Практика пе-
диатра». 2008; 9:81-87.
2.
Коденцова В.М., Вржесинская О.А., Лукоянова О.Л. Витамины и питании кормящей женщины и её ребенка.
Гинекология.-2002,- Т.4. --№4.
3.
Стрижаков А.Н., Буданов. В.П. Синергичная витаминотерапия-основа оптимизации предгравидарной под-
готовки и ведение беременных. Вопросы гинекологии, акушерства и перинатологии-2006.
4.
Hernandes-Diaz, S. et al. Association of maternal short stature with stunting in Mexican children: common genes vs
common environment. European journal of clinical nuttition. 2009; 53:938-945.
