S H A R Q M A S H ’ A L I
20
МИН
ДАВРИ
АДАБИЁТИ
РУС
ХИТОЙШУНОСЛИГИДА
МУСТАФАЕВА
САМИДА
Phd,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мин
сулоласи
Хитой
адабиёти
тарихида
янги
даврни
бошлаб
берган
.
Бу
даврда
яратилган
илк
романлар
шарқ
адабиётининг
машҳур
намуналарига
айланган
.
Рус
хитойшунос
-
лигида
ушбу
давр
алоҳида
ўрганилган
.
Мазкур
мақолада
рус
синологиясигида
хитой
адабиёти
,
хусусан
,
Мин
даври
адабиётининг
ўрганилиш
масаласи
ёритилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
адабиёт
,
таржима
,
роман
,
жанр
,
Мин
сулоласи
,
синология
.
Аннотация
.
Династия
Мин
начала
новую
эру
в
истории
китайской
литературы
.
В
этот
период
появились
первые
романы
,
которые
стали
шедеврами
восточной
литературы
.
Русская
школа
синологии
занимает
особое
место
в
изучении
китайской
литературы
.
В
данной
статье
освещается
вопрос
изучения
китайской
литературы
,
в
частности
,
литературы
Китая
эпохи
Мин
в
русской
синологии
.
Опорные
слова
и
выражения
:
литература
,
перевод
,
роман
,
жанр
,
династия
Мин
,
синология
.
Abstract.
The Ming dynasty began a new era in the history of Chinese literature. In this period the first
novels appeared, which became masterpieces of Eastern literature. The Russian school of synology
occupies a special place in the study of Chinese literature. This article focuses in study of Chinese
literature, particularly, Chinese literature in the period of Ming dynasty in Russian Sinology.
Keywords and expressions:
literature, translation, novel, genre, Ming dynasty, sinology.
Мин
сулоласи
(1368–1487)
хитой
давлат
-
чилиги
тарихида
сиёсий
,
иқтисодий
,
ижти
-
моий
,
халқаро
муносабатлар
каби
турли
жаб
-
ҳаларда
туб
бурилиш
ясаган
давр
ҳисобла
-
нади
.
Юань
сулоласи
даврида
ҳар
жиҳатдан
жар
ёқасига
келган
мамлакат
Мин
сулоласи
бошқарувида
ўз
мавқеини
ҳам
мамлакат
ичи
-
да
,
ҳам
ташқарисида
қайта
тиклаш
ва
мус
-
таҳкамлашга
муваффақ
бўлди
.
XIV
аср
ўрталарига
келиб
,
империя
иқти
-
содиёти
аянчли
аҳволга
келиб
қолган
эди
.
Юань
ҳукумати
сиёсати
шаҳар
ҳаёти
ва
Ши
-
молий
Хитой
қишлоқ
хўжалигини
пароканда
қилди
.
Бутун
мамлакат
ўта
аянчли
аҳволга
келиб
қолган
эди
.
Юань
ҳукумати
тўсатдан
юзага
келиши
мумкин
бўлган
халқ
қўзғалон
-
ларининг
олдини
олиш
мақсадида
фуқаро
-
ларга
уйда
қурол
сақлашни
ман
қилиш
хусу
-
сида
янги
қарорлар
қабул
қилар
эди
.
Булар
-
нинг
бари
Юань
бошқаруви
қулаш
арафаси
-
да
турганидан
далолат
берар
эди
1
.
Юань
ҳукумати
назоратни
кучайтириши
-
га
қарамай
барча
провинцияларда
деҳқонлар
1
История
Китая
. –
М
.:
Главная
редакция
восточной
литературы
, 1974. – C. 127.
қўзғалони
авж
ола
бошлади
,
уларни
шаҳар
аҳли
ва
Жануб
аҳолиси
қўллаб
-
қувватлар
эди
.
Ана
шундай
оғир
вазиятда
халқнинг
ҳукуматга
қарши
норози
кайфияти
,
қайғуси
халқ
қўшиқлари
,
эртак
ва
ривоятларда
акс
этар
эди
.
Енгилмас
қаҳрамонлар
,
машҳур
қўмондонлар
,
ботирлар
ва
адолатли
инсон
-
лар
ҳақидаги
ривоятлар
айниқса
,
халқ
ора
-
сида
машҳур
эди
2
.
Бу
мавзудаги
саҳна
намо
-
йишлари
қўйилар
ва
бадиий
асарлар
ижод
қилинар
эди
.
Айнан
шундай
вазиятда
“
Уч
шоҳлик
”
романи
юзага
келди
.
Мин
даври
адабиётини
хитой
олимлари
икки
давр
:
前期
qianqi (
илк
давр
)
ва
后期
houqi (
сўнг
давр
)
га
ажратади
.
Илк
давр
мамлакатда
иқтисодий
,
ижтимоий
ва
сиёсий
тикланиш
даври
бўлгани
учун
адабиётда
ривожланиш
нисбатан
суст
кечиб
,
бу
даврда
салмоқли
икки
асар
《三国演义》
«
Уч
шоҳ
-
лик
»
ва
《水浒传》
«
Дарё
ўзанлари
»
яратил
-
ди
.
Мазкур
икки
романнинг
ёзилиши
Юань
сулоласи
бошқаруви
тугаб
,
Мин
сулоласи
ҳукмронлиги
бошланган
даврга
тўғри
кела
-
2
Там
же
. – C. 128.
S H A R Q M A S H ’ A L I
21
ди
.
Маълумотларга
кўра
,
ижтимоий
синфлар
ўртасида
чиққан
низолар
ва
миллий
зиддият
-
лар
оқибатида
Юань
сулоласи
ҳукмронлиги
-
нинг
сўнгги
йилларида
кўтарилган
деҳқон
-
лар
қўзғалони
кенг
миқёсда
ёйилиб
,
мамла
-
катнинг
деярли
барча
ҳудудларида
уруш
алангасини
ёқди
.
Бу
ҳолат
бевосита
ёки
бил
-
восита
бўлса
-
да
,
зиёлилар
,
хусусан
ёзувчи
-
ларга
ўз
таъсири
ўтказмай
қолмади
. “
Уч
шоҳлик
”
романи
муаллифи
Луо
Гуанжунг
(罗贯中
)
ва
“
Дарё
ўзанлари
”
романи
муалли
-
фи
Ши
Найъан
（施耐庵）
ҳам
ана
шундай
қўзғалонларда
иштирок
этган
.
Шу
боис
,
муаллифлар
халқ
орасида
асрлар
давомида
машҳур
бўлган
уч
шоҳлик
ва
дарё
қурилиши
билан
боғлиқ
ривоятларни
жамлаш
ҳамда
уларга
сайқал
берган
ҳолда
юқорида
номлари
зикр
этилган
икки
йирик
дурдона
асарни
яратишга
муваффақ
бўлганлар
1
.
“
Уч
шоҳлик
”
(《三国演义》)
хитой
ада
-
биётида
яратилган
биринчи
тарихий
роман
ҳисобаланади
.
Асарнинг
йирик
ҳажми
,
му
-
раккаб
сюжети
Шарқий
Хан
империясининг
сўнгги
йиллари
ҳамда
уч
ҳокимлик
даври
феодаллари
шакллантирган
сиёсий
гуруҳлар
ўртасидаги
ҳарбий
,
сиёсий
,
дипломатик
ва
бошқа
соҳалардаги
можароларни
батафсил
ёритиш
имконини
берган
2
.
Бу
романнинг
бошқа
романлардан
энг
асосий
фарқли
жиҳа
-
ти
шундаки
,
унинг
асосий
баёнини
тарихий
воқеалар
ташкил
этади
.
Романдаги
қаҳра
-
монлар
тақдири
эса
,
қайсидир
маънода
ик
-
кинчи
даражага
кўтарилади
3
.
“
Дарё
ўзанлари
” (
《水浒传》
)
деҳқонлар
қўзғалонини
акс
эттирган
роман
,
у
қўзғалон
-
нинг
юзага
келиши
,
кескинлашиши
ва
бости
-
рилиши
жараёнини
бадиий
санъат
воситала
-
ри
билан
моҳирона
ёритиб
берган
асар
саналади
.
Асарда
минглаб
қаҳрамонлар
мадҳ
этилади
,
улар
жонли
гавдалантирилиб
,
қаҳ
-
1
www.cnki.net
2
Там
же
.
3
Зиямуҳаммедов
Ж
.,
Очилов
О
.,
Насимова
С
.
Хитой
адабиёти
. –
Т
., 2016. –
Б
. 198.
рамонлар
характери
аниқ
очиб
берилган
.
“
Дарё
ўзанлари
”
хитой
адабиётида
қаҳра
-
монлик
романларининг
илк
намунаси
ҳисоб
-
ланади
. “
Уч
шоҳлик
”
романидан
фарқли
равишда
асар
қаҳрамонлари
тўқима
образлар
ҳисобланади
.
Роман
конфуцийчилик
ғоялари
билан
суғорилган
.
Хитой
миллий
мафкураси
ва
қадриятларига
оид
сюжетларнинг
ҳам
борлиги
“
Дарё
ўзанлари
”
нинг
хитой
адабиё
-
тидаги
беқиёс
ўрнини
белгилайди
4
.
Тарихий
ва
қаҳрамонлик
романлари
илк
намунаси
бўлган
бу
икки
асар
кейинги
давр
ушбу
жанрда
яратилган
асарларга
салмоқли
таъсир
кўрсатган
.
Шу
боисдан
ушбу
давр
асарларини
ўрганиш
,
уларни
дунёнинг
бош
-
қа
тилларига
таржима
қилиш
масаласи
доим
илм
аҳлининг
диққат
марказида
бўлган
.
Мумтоз
хитой
адабиётини
тадқиқот
объек
-
ти
сифатида
ўрганаётган
рус
синологиясининг
адабиётшунослик
йўналишига
XIX
аср
сўнги
-
да
асос
солинган
. XX
асрга
келиб
Россияда
европа
хитойшунослик
мактабидан
қатор
жи
-
ҳатларига
кўра
фарқланган
рус
синологияси
-
нинг
адабиётшунослик
мактаби
шаклланди
.
Мумтоз
хитой
адабиёти
тадқиқотларининг
янги
босқичи
бевосита
академик
В
.
М
.
Алек
-
сеев
(1881–1951)
номи
билан
боғлиқ
.
У
синологияни
университет
доирасидан
ташқа
-
рига
олиб
чиқиб
,
соҳадаги
тадқиқотларга
академик
тус
берди
.
В
.
М
.
Алексеев
шу
билан
бир
қаторда
,
рус
таржима
мактаби
ва
бадиий
таржима
назариясининг
асосчиси
ҳам
саналади
.
Россияда
хитой
романчилиги
юзасидан
олиб
борилган
тадқиқотлар
бевосита
В
.
А
.
Панасюк
(“
Уч
шоҳлик
”, “
Қизил
кўшк
-
даги
туш
”),
А
.
П
.
Рогачев
(“
Дарё
ўзанлари
”,
“
Ғарбга
саёҳат
”),
В
.
С
.
Манухин
,
Д
.
Н
.
Вос
-
кресенский
,
В
.
И
.
Семанов
,
О
.
Л
.
Фишман
томонидан
амалга
оширилган
мазкур
жанрда
ёзилган
асарлар
таржимаси
билан
боғлиқ
.
Д
.
Н
.
Воскресенский
асосий
мақсади
ада
-
4
Зиямуҳаммедов
Ж
.,
Очилов
О
.,
Насимова
С
.
Хитой
адабиёти
. –
Т
., 2016. –
Б
. 198.
S H A R Q M A S H ’ A L I
22
биётда
бадиий
шахсиятнинг
психологик
об
-
разини
яратиш
бўлган
ўзига
хос
илмий
тадқиқот
йўналишига
асос
солди
.
Ўзининг
қатор
мақолаларида
у
хитой
романларидаги
буддизм
ва
дао
таълимоти
мотивлари
,
насрнинг
утопик
мотивлари
,
миллий
хитой
маданиятида
ўзига
хослик
концепциясини
,
кўп
бобли
роман
жанрининг
ўзига
хослик
-
лари
ҳамда
унинг
маданиятдаги
ўрнини
ёри
-
тиб
берган
. XVII
асрнинг
ёрқин
намояндала
-
ридан
драматург
ва
ёзувчи
Ли
Юе
ҳақидаги
эссе
мақола
(1994), XVIII
асрда
ёзилган
“
Қи
-
зил
кўшкдаги
туш
”
романи
муаллифи
Цао
Сюэцин
ҳақидаги
(1995)
мақолалар
шулар
жумласидандир
.
Романлар
тадқиқи
,
хусусан
,
муаллифлик
романларининг
ўрганилиши
тад
-
қиқотчиларни
мазкур
жанр
тадқиқи
диапазо
-
нини
кенгайтиришга
ундади
.
Бунинг
маҳсули
ўлароқ
,
қатор
терминлар
кириб
келди
: “
Ғарбга
саёҳат
”
романига
нисбатан
“
роман
-
эпос
”; “
Қи
-
зил
кўшкдаги
туш
”
романига
“
маиший
”, “
кат
-
та
оила
”
тарихи
”; “
эпопея
”
терминининг
“
Уч
шоҳлик
”
романига
нисбатан
қўлланиши
шу
-
лар
сирасига
киради
.
Жанр
тадқиқотчилари
ва
роман
таржимонлари
Д
.
Н
.
Воскресенский
(“
Конфуцийчиларнинг
норасмий
тарихи
”),
Н
.
Е
.
Боревская
(“
Чжэн
Хэнинг
Ҳинд
океани
бўйлаб
саёҳати
”),
С
.
В
.
Никольская
(“
Ғарбга
саёҳат
”),
Б
.
Л
.
Рифтин
(“
Уч
шоҳлик
”, “
Цзинь
пин
мэй
”)
лар
ўз
тадқиқотлари
воситасида
мумтоз
хитой
романчилиги
бўйича
тасаввурни
шакллантиришга
муваффақ
бўлдилар
.
Хитой
маданияти
рамзларининг
романларда
очиб
берилиши
масаласи
Л
.
П
.
Сичевнинг
“
Буюм
ва
исмларнинг
анъанавий
символикаси
” (1970)
номли
илмий
тадқиқот
иши
,
Л
.
П
.
Сичев
ва
В
.
Л
.
Сичевнинг
“
Хитойча
либос
...” (1975)
номли
китобларида
ўз
аксини
топган
1
.
Хулоса
ўрнида
айтадиган
бўлсак
:
1.
Бадиий
адабиётнинг
мумтоз
намуна
-
ларини
ўрганиш
миллат
тарихи
,
маданияти
,
1
Ред
.
М
.
Л
.
Титаренко
и
др
.
Духовная
культура
Китая
.
Т
. 3.
Литература
.
Язык
и
письменность
. – M., 2008. –
С
. 176–193.
ижтимоий
жиҳатларини
тадқиқ
этиш
,
бир
миллатни
яқиндан
англаш
имконини
бериш
билан
бир
қаторда
,
асар
яратилган
давр
тилини
тадқиқ
ва
таҳлил
этиш
,
адабий
тилнинг
ривожланиш
босқичларини
аниқ
-
лаш
имконини
ҳам
беради
;
2.
XIX
аср
сўнгида
рус
синологиясида
хитой
адабиётшунослиги
ва
таржима
мак
-
табига
асос
солинган
бўлса
,
ўтган
давр
мо
-
байнида
кўплаб
хитой
адабиёти
дурдона
асарларининг
таржималари
ҳамда
асарлар
юзасидан
салмоқли
илмий
тадқиқот
ишлари
амалга
оширилди
;
3.
Рус
хитойшунослигида
мумтоз
хитой
адабиёти
намуналари
,
жумладан
,
Мин
даври
адабиётига
даҳлдор
тадқиқот
ва
таржима
ишлари
Марказий
Осиё
,
хусусан
,
ўзбек
хи
-
тойшунослигига
ҳам
ўз
таъсирини
ўтказмай
қолмади
.
