S H A R Q M A S H ’ A L I
79
Aсарда ўзбек тилига кирмаган, лекин шоир вазн ва қофия тақозоси билан қўллаган баъзи
бир арабий сўз бирликлари ҳам учрайди, лекин улар нисбатан камчиликни ташкил қилади.
Достонда бир қатор Қуръон оятлари ва ҳадислардан келтирилган сўз ва жумлалар ҳам
қўлланганки, анъанага кўра, бу тазмин санъати бўлиб, асарга ўзгача бир гўзаллик ва нашида
бағишлайди.
Умуман олганда, арабий ўзлашмалар нафақат ўзбек тилидаги шеъриятга, балки форс
тили ва минтақадаги бошқа тиллардаги шеъриятда ҳам 40–60% ни ташкил қилади.
АРАБ ТИЛИДА МАФЪУЛ БИҲИ ВА УНИНГ
ИШЛАТИЛИШ ЎРНИ
БЕГМАТОВА БУЗАҲРО
Юридик фанлари номзоди, доцент, ТДШИ
АИДА ФАТТАҲОВА
Филология фанлари номзоди, Қозон федерал университети
(Халқаро муносабатлар институти)
Аннотация. Ҳозирги пайтда хорижий тилларни ўрганиш ва ўргатишга юртимизда катта
аҳамият берилмоқда. Чунки, жаҳон ҳамжамиятидан ўзига муносиб ўрин эгаллашга интилаётган
мамлакатимиз дунёнинг кўпгина мамлакатлари билан иқтисодий, сиёсий, маданий, дипломатик,
илмий-маърифий ҳамда бошқа жуда кўп соҳаларда алоқаларни ўрнатаяпти. Бу эса, ўз навбатида,
чет тилларини, жумладан, араб тилини ва унинг тенгсиз гўзаллигини, тарихи ва грамматикасини,
қолверса, ҳозирги замонда бу тилнинг дунё тилларидан бири сифатида чуқур ўзлаштирилиши муҳим
вазифалардан бирига айланиб бораётганини кўрсатмоқда. Шунингдек, уни мукаммал ўзлаштириш
учун грамматик қонун-қоидалари, терминларини таржима манбалардан эмас, балки асл манба-
лардан ҳам ўрганиш давр тақозосидир.
Маълумки, она тилимизда мавжуд олтита келишик, араб тилида учта келишикда мужассам-
лашган ва улар бош, қаратқич ва тушум келишикларидир. Бош келишик олти ўринда, қаратқич
келишиги икки ўринда, тушум келишиги эса ўн бир ўринда ишлатилади. Кўриниб турибдики, араб
тилида энг кўп ишлатиладиган келишик, бу тушум келишиги бўлиб, гап бўлакларининг кўпгина
қисми мана шу келишикда ифодаланади.
Араб тили грамматикасида воситасиз тўлдирувчи тушум келишигида ифодаланади ҳамда
гапнинг эга ва кесимидан кейин келади.
Шу ўринда, машҳур тилшунос олим Мустафо Ғалайиний ўзининг “
َرَعلا ِسوُرُّدلا ُعِماَج
ِةَّيِب
” асарида бошқа
наҳвшунос олимлардан фарқли равишда, воситасиз тўлдирувчини икки тур (аниқ ва яширин)га бўлгани ва
ўз ўрнида уларни ҳам бир неча турларга бўлиниши ҳақида маълумотлар бериб ўтганини таъкидлаб ўтиш
зарур. Шунингдек, олимнинг юқорида зикр қилинган асарида воситасиз тўлдирувчи ҳақида бошқа
манбаларда учрамайдиган яна кўплаб маълумотларни учратиш мумкин. Улардан “масдари муъаввал” ёки
“жумла муъаввал” билан ифодаланган воситасиз тўлдирувчилардир.
Юқорида маълумот берилганидек, мафъулун биҳи, яъни воситасиз тўлдирувчининг келиши гапда
ўтимли феълларнинг ишлатилши билан боғлиқ. Шу нуқтаи назарда тилшунос олимлар мана шу
феълларни ҳам тўрт турга бўлганлар. Жумладан, Ўрта асрнинг машҳур тилшунос олими Саййид
S H A R Q M A S H ’ A L I
80
Шариф Журжоний ўзининг “Наҳви Мир” номли асарида уларни битта, иккита ва учта воситасиз
тўлдирувчининг келишини талаб қилувчи ҳамда от-кесимли гапнинг эга ва кесимини воситасиз
тўлдирувчига айлантирувчи феъллар, деб номлаган.
Таянч сўз ва иборалар: асл ва аслига ўхшаш тушум келишиги, мафъул биҳи, яъни воситасиз
тўлдирувчи, мутлоқ мафъул, мафъул фиҳи, аниқ ва яширин воситасиз тўлдирувчи, масдари муъав-
вал, жумла муъаввал.
Аннотация. В настоящее время в нашей стране уделяется огромное внимание обучению
иностранных языков. Наша страна, которая стремится занять достойное место в мировом
сообществе, установила экономические, политические, культурные, научно-просветительские
отношения со многими странами мира. В свою очередь, углубленное изучение иностранных языков,
а также арабского языка, его несравненной красоты, истории и грамматики стало одной из
важнейших задач. В то же время глубокое изучение языка требует исследования грамматических
правил и терминов не на основе переведенных книг, а из самих оригинальных источников.
Известно, что все три падежа: именительный, родительный и винительный соответствуют
шести падежам в узбекском языке. Именительный падеж употребляется в шести, родительный в
двух, а винительный в одиннадцати случаях. В арабском языке винительный падеж является самым
многоупотребительным, большинство частей речи выражаются этой падежной формой и
называются «ан-насб».
Данный падеж является средством подчинения имени глаголу. Исходя из этого, слово,
выраженное формой насб, семантически тесно связано с глагольным сказуемым.
В арабском языке прямое дополнение выражается формой насб и находится в постпозиции по
отношению к подлежащему и сказуемому.
Нужно отметить, что известный лингвист Мустафа Галайини в своем произведении “
ُعِماَج
لا ِسوُرُّدلا
ِةَّيِبَرَع
” в отличие от других грамматистов, выделяет две разновидности дополнения: откры-
тое и скрытое. В свою очередь, они разделяются на несколько видов. Также в вышеназванном
произведении описываются свойства дополнения, о которых не говорится в других книгах,
например, автор выделяет такие типы дополнения, которые выражаются «масдари муъаввал»
или же «джумла муъаввал».
Как сказано выше, употребление прямого дополнения, т.е. «мафъулун бихи» в предложении
обязывает употребление переходного глагола. С этой точки зрения ученые выделяют 4 типа пере-
ходных глаголов. Например, известный ученый грамматист средневековья Саййид Шариф Джуржани
в своем произведении «Нахви мир» называет их глаголами, употребление которых требует при-
сутствие в предложении одного, двух, даже трех прямых дополнений, в результате подлежащее и
сказуемое предложения с именным сказуемым преобразовываются в прямое дополнение.
Опорные слова и выражения: винительный падеж и аналогичный ему, «мафъул бихи», прямое
дополнение, абсолютный мафъул, «мафъул фихи», прямое и косвенное дополнение, «масдари
муъаввал», «джумла муъаввал».
Abstract. At present, our country pays great attention to learning and teaching foreign languages.
Because, our country is striving to gain a worthy place in the world community, maintaining relations with
many countries in the economic, political, cultural, diplomatic, scientific and educational spheres. This in
turn indicates that one of the most important tasks is the deep learning of foreign languages, including
Arabic and its incomparable beauty, history and grammar. It is also important to learn grammatical rules
and terms from the original sources rather than translated sources for better understanding.
As it is known, there are six cases in our mother tongue and all these are included in three of cases of
Arabic language. They are nominative, genitive and accusative cases. Nominative case is used in six kind of
situations while, genitive and accusative cases are used in two and eleven kind of situations respectively. As
we can see, the most commonly used term in Arabic is accusative case, and most of the parts of the sentence
are expressed in this arrangement, which is called "an-nasb –
بصنلا
".
S H A R Q M A S H ’ A L I
81
Accusative case is a means of formalizing the verb’s dominance over name. Accordingly, the word in
accusative case is strongly linked to the verb in the sentence itself to which it relates. Accusative case completes
the action of the verb in meaning and answers the questions such as "Who?", "What?", "Who from?", "From
what?" It is divided into object of a transitive verb and adverbial object.
Object of a transitive verb answers the
questions "who?" and “what?” known as
هب لوعفملا
and comes after subject and predicate.
It should be noted that the famous linguist Mustafa Gallaini, in contrast to other modern scientists, in
his book
"ةيبرعلا سوردلا عماج"
distinguishes two types of accusative (cognate and hidden) and divides them
into several species. Also, in the aforementioned book of the scholar, there are many other sources of
information about object of a transitive verb. "Masdar muwwal" or "jumlah mu'awwal" are can be
examples of this.
As mentioned above, the origin of the mafulun bihi is related to the use of transitive verbs in the
sentence. From this point of view linguists have divided these verbs into four types. In particular, the well-
known medieval linguist Sayyid Sharif Jurjoni in his book “Nahvi Mir” called them verbs that required
one, two, and three objects, changing subject and predicate of sentences into maful bihi.
Keywords and expressions: Cognate and circumstantial accusative case, maful bihi - object of a
transitive verb, maful mutlaq, maful fihi – cognate accusative and hidden accusative, masdar muawwal,
Jumlah muawwal.
Кириш.
Араб, ўзбек ва рус тиллари учун турланиш ва тусланиш ҳодисаси таниш.
Турланиш ҳодисаси ўзбек ва рус тилларида от сўз туркумида юз берса, тусланиш феъл сўз
туркумига хос ҳодисадир. Турланиш ва тусланиш тилшуносликда флексия номи билан ифо-
даланади. Араб тили грамматикасида эса турланиш ва тусланишга алоҳида грамматик
ҳодисалар сифатида қаралмайди, балки улар эъроб деб номланиб, исм ва феълнинг эъроб-
ланиши, деб аталади
Флексия – эъроб деганда сўзларнинг охирги бўғин унлисининг ўзгариши тушунилади.
Исмлардаги бу ўзгариш унинг келишигини, феъллардаги (ҳозирги замон) ўзгариш эса унинг
майлини ифодалайди.
Таҳлил ва тадқиқот натижалари.
Энди араб тилшунослари, яъни наҳвшунос олим-
ларни флексия, яъни эъроб масаласига қандай ёндашганликларини кўриб ўтсак. Жумладан,
ўрта асрнинг машҳур тилшунос олими Маҳмуд Замахшарий (1075–1144) “Ал-Унмузаж фи-
н-наҳв” асарида флексияга шундай таъриф беради:
َو ...ِتاَك َرَحلاِب اَّمِا ِر ِخَلأا ُفَلاِتْخِا .ُلِما َوَعلا ُفَلاِتْخِاِب ِةَمِلَكلا ِر ِخَأ ُفَلاِتْخِا َوُه ُبا َرعلإا"
ِا
." ِفو ُرُحْلاِب اَّم
1
“Омиллар ўзгариши сабабли сўзларнинг охирида юз берадиган ўзгариш “эъроб”
дейилади. Сўз охиридаги ўзгариш ё ҳаракатларда бўлади, ёки ҳарфларда намоён бўлади”.
Шайх Мустафо Ғалайиний ҳам бу фикрни тасдиқлаб:
ْحَي َرَثَأ :ُبا َرْعلإاَف
ُثُد
َح ،اًمو ُزْجَم ْوا اًبوُصْنَم ْوا اًعوُف ْرَم اَه ُر ِخآ ُنوُكَيَف ،ِةَلْمُجلا ىِف اَهِماَظِتْنِا َدَعَب ،ِةَمِلَكلا ِر ِخَا يِف
اَم َبْس
:لثم و ،"ٍلجرب ُتررم و ،ًلاجر ُتيأر ،ٌلُج َر َءاَج َكِل ْوَق ْنِم "ٌلُج َر" :لثم ،ِةَلْمُجلا ىِف اَهُعِق ْوَم ِهي ِضَتْقَي
ْذت"
:كلوق نم " ُبَه
." ْبهذت لا و ، َبهذت نل و ، ُبهذت"
2
“Эъроб – жумладаги вазифасига қараб, сўз охирида рўй берадиган ҳодисадир. Сўзнинг
охири жумладаги вазиятга қараб, даммаланган (اًعوفرم) ё фатҳаланган (اًبوصنم), ёки касра-
ланган (сукунланган) (اًموزجم) бўлиши мумкин. Масалан, “киши” сўзи қуйидаги кўриниш-
ларда келиши мумкин: ٌلُج َر َءاَج – киши келди (бу ерда бош келишикда), ًلاجر ُتيأر – кишини
кўрдим (бу ерда тушумда), ٍلجرب ُتررم – киши билан учрашдим (бу ерда қаратқич келиши-
гида). Шунингдек, феъллар ҳам турлича эъробланган бўлади, масалан: ُبهذت – бораяпсан
1
Mahmud az-Zamaxshariy. Al-unmuzaj fi-n-nahv. – Misr, 1987. – B. 2.
2
Ash-shayx Mustafo al-Galayini. Jome ad-durusi-l-arabiyati. – Bayrut, 1993. – B. 22.
S H A R Q M A S H ’ A L I
82
(даммаланган اًعوفرم), َبهذت نل – умуман бормайсан (фатҳаланган اًبوصنم), ْبهذت لا – борма
(сукунланган اًموزجم)”.
Исм ва феъллар юқорида келтириб ўтилган тўртта қисқа унлилар билан ҳаракатлани-
шини билишимиз зарур. Улар “дамма”, “фатҳа”, “касра”, “сукун”дир. Агар сўз дамма билан
ҳаракатланса, “рафъ” ҳолатида, фатҳага тугаса, “насб” ҳолатида, касра билан ҳаракатланса,
“жарр” ҳолатида, сукунга тугаса, “жазм” ҳолатида бўлади. Демак, дамма, фатҳа, касра ва
сукун асл эъроб аломатларидир. Шу билан бирга, жарр ҳолати фақат исмларга, жазм эса
фақат феългагина хослигини унутмаслигимиз керак
1
.
Шунингдек, Мустафо Ғалайиний исм сўз туркумига кирувчи сўзлар нафақат ҳаракатлар,
балки ҳарфлар билан ҳам турланиши ҳақида маълумот берган.
Юқоридаги маълумотлардан кўриниб турибдики, араб тили грамматикасида ўзбек
тилидаги каби турланиш ва тусланиш ҳодисасини ифодаловчи алоҳида термин мавжуд
эмас. “Рафъ”, “насб”, “жарр” ҳолатлари деганда она тилимиздаги келишиклар, тўғрироғи
бош, тушум ва қаратқич келишиклар назарда тутиляпти. Демак, бу бизга маълум турла-
нишга тўғри келади. Феълларнинг рафъ, насб, жазм ҳолатлари деганда эса, феълларнинг
майлларда ўзгариши, яъни она тилимиздаги тусланиш ҳодисаси ҳақида сўз бораяпти.
Феълларнинг рафъ ҳолати она тилимиздаги хабар майлига, насб ҳолати истак майлига ва
ниҳоят жазм ҳолати шарт майлига тўғри келади.
Маълумки, она тилимизда олтита келишик мавжуд бўлиб, улар бош, тушум, қаратқич,
жўналиш, ўрин-пайт ва чиқиш келишикларидир. Араб тилида эса, учта келишик мавжуд ва
улар рафъ ( عفر) – бош келишик, жарр ( ّرج) – қаратқич ҳамда насб ( بصن) – тушум келишигидир.
Мазкур келишиклар орасида тушум келишиги энг сермаҳсулидир. Шунинг учун бўлса керак,
кўплаб наҳвшунос олимлар ўз асарларида бу келишикка алоҳида тўхталиб ўтганлар ёки у
ҳақида батафсил маълумот беришга ҳаракат қилганлар. Жумладан, ўрта асрнинг машҳур
тилшуноси, ватандошимиз Маҳмуд Замахшарий насб ҳолати-тушум келишиги ҳақида ўзининг
“АлУнмузаж” деб номланган асарида келтирган маълумотлар қуйидагича:
ِب َرْضأ ِةَسْمَح ىَلَع َوُه َو ُلوُعْفَملا َوُه ِلْصأَف .ِهِب قَحْلُم َو ٌلْصَأ :ِنْيَب ْرَض ِتاَبوُصْنَملا
.
“Насб ҳолатидаги исмлар икки хил бўлади: 1. Асл [насб ҳолатидаги исмлар]. 2. Аслга
ўхшаш [насб ҳолатидаги исмлар]. Асл насб ҳолатидаги исмлар لوعفم – мафъуллардир
2
.
1.
قلطملا لوعفملا – мутлоқ мафъул (ўзўзини тўлдирувчи). У кўпинча масдар билан
ифодаланган. Масалан: اًسوُلُج ُتْدَعَق و ِنيَتَب َرَض و ًةَب َرَض و اًب َرَض ُتْب َرَض “зарб билан урдим, бир зарб
билан урдим ёки икки марта зарб билан урдим”.
Мутлоқ мафъул, одатда, ноаниқ ҳолатда насб ҳолатида бўлади.
2.
لا
هب لوعفم – мафъул биҳи (яъни, воситасиз тўлдирувчи).
“Мафъул биҳи яширинган феъл сабабли насб ҳолатида туради. Масалан: ى ِما َرلل َو َةَّكَم ِجاَحلِل
َساطرقلا – Ҳожига Маккани, мерганга нишонни тилайман”
3
.
3. هيف لوعفملا -мафъул фиҳи (яъни, ўрин ва пайт ҳоллари).
Мафъул фиҳи – у икки (хил) ҳолдир. Пайт ҳоли ва ўрин ҳоли. Уларнинг ҳар бири мав-
ҳум ва аниқ кўринган ҳол бўлиши мумкин. Пайт ҳоли ҳар доим насб ҳолатида туради.
Масалан:
ُتْيَتا
ٍةليل تاذ و َة َرْكُب و َموَيلا
– бугун келдим, кеча келдим, бир куни тунда келдим”.
1
Ash-shayx Mustafo al-Galayini. Jome ad-durusi-l-arabiyati. – Bayrut, 1993. – B. 21.
2
Mahmud az-Zamaxshariy. Al-unmuzaj fi-n-nahv. – Misr, 1987. – B.4.
3
Ibid. – B.30.
S H A R Q M A S H ’ A L I
83
Ўрин ҳолларда фақат мавҳумлари насб ҳолатида бўлади. Аниқ ўрин ҳолларида эса
албатта олд кўмакчиси бўлади. Масалан: كَماما تمُق – Олдинга турдим,
-
يف ُتيَلَص
ِد ِجسَملا
Масжидда намоз ўқидим”
1
.
4.
–
هعم لوعفملا мафъул маъаҳу, яъни биргалик тўлдирувчиси.
Биргалик тўлдирувчиси, масалан,
-
َص اَم
َن
َكاَبَا َو ُتْع
Мен отанг билан ҳеч нарса қилмадим, -
اًديزو َكُناَشاَم و – Зайд билан сенинг ишинг йўқ. Бундай тўлдирувчи бўлиши учун [гапда] феъл
ёки феъл маъноси бўлиши керак.
5.
–
هل لوعفملا мафъул лаҳу, яъни сабаб ва мақсад ҳоли.
Масалан,
-
ُهل اًبيدأت هتبرض Унга одоб бериш мақсадида урдим. Бирор ишҳаракатнинг содир
бўлиши учун мақсад ёки сабабни билдирган ҳар қандай сўз ҳам هل لوعفملا деб аталади
2
.
Араб тилида насб ҳолати, яъни тушум келишиги ҳақида машҳур рус арабшуноси
Б. М. Гранде қуйидагича маълумот беради: “Тушум келишиги исмнинг феълга тобелигини
ифодалайди. Бу тобелик турлича, яъни воситасиз тўлдирувчидан тортиб, ишҳаракатни
аниқлайдиган, чеклайдиган ва ривожлантирадиган турларгача бўлиши мумкин. Бу тўлди-
рувчилар насб ҳолатида туради ва феълга тавсиф беради. Бундай тавсифлар ҳиндевропа
тилларида, масалан, равиш ёки ҳолатни билдирувчи сўзлар ёрдамида ифодаланади. Бу
келишикни кенг маънода “феъл” ёки “равиш” келишиги деб аташ тўғрироқ бўлар эди.
Бунда “равиш” келишиги тушунчаси билан бирга объект келишиги ҳам тушунилиши
керак”
3
. Араб тилида насб ҳолати – тушум келишиги исмнинг феълга тобелигини расмий-
лаштириш воситасидир. Шунга кўра, насб ҳолатидаги сўз ўзи боғлиқ бўлган гап бўлаги
феълкесим билан маъно томонидан мустаҳкам боғланган бўлади.
Юқоридаги маълумотлардан кўриниб турибдики, тушум келишигида ифодаланадиган
гап бўлакларидан бири бу – воситасиз тўлдирувчи бўлиб, у араб тилида
لا
هب لوعفم – мафъул
биҳи, деб номланади. Ал-мафъул биҳи асл тушум келишигидаги исмлар таркибида ўрга-
нилади ва энг кўп ишлатиладиган гап бўлакларидан биридир.
Феъл ифодалаган ишҳаракатни мазмунан тўлдириб “кимни?”, “нимани?”, “кимдан?”,
“нимадан?” каби сўроқларига жавоб бўлувчи гап бўлаги тўлдирувчи дейилади.
Тўлдирувчи воситали ва воситасиз бўлади. Ишҳаракатнинг объектини билдириб,
“кимни?”, “нимани?” сўроқларига жавоб бўлувчи тўлдирувчи воситасиз тўлдирувчи дейи-
лади. Масалан, “Мен китобни ўқидим”, “Сен Аҳмадни учратдингми?” Бу икки жумлада ҳам
воситасиз тўлдирувчи мавжуд ва у “китобни” ҳамда “Аҳмадни” сўзларидир.
Араб тилида феъл кесимли гапларда гапнинг эга ва кесимидан кейин бевосита воситасиз
тўлдирувчи келади ва юқорида айтиб ўтганимиздек, у насб ҳолатида бўлади. Масалан: َبَتَك
َبجاولا ُبِلاَطلا – Талаба вазифани ёзди. َعوُضوَملا ُبَنْي َز ْتَمِهَف – Зайнаб мавзуни тушунди. Мана шу
икки гапдаги “вазифани” ҳамда “мавзуни” сўзларимиз
لا
هب لوعفم , яъни воситасиз тўлдирувчи-
дир ва айтиб ўтганимиздек, улар насб ҳолати, яъни тушум келишигида ифодаланган.
Араб тилшунослари
لا
هب لوعفم га қандай таъриф берганларига тўхталиб ўтадиган бўлсак,
жумладан, Мустафо Ғалайинийнинг асарида шундай маълумотларни учратишимиз мумкин:
ِهِب لوُعْفَملا
ٌبوُصْنَم ٌمْسا
.ِلْعِفلا ُة َروُص ُهَعَم ُرَّيَغَتَت لا َو ِلِعاَفلا ُلْعَف ِهْيَلَع َعَق َو ْنِم ىَلَع ُّلُدَي
4
1
Nosirova M. Mahmud Zamaxshariyning “AlUnmuzaj finnahv” risolasi. – T.:ToshDShI, 2005. – B. 97.
2
Mahmud az-Zamaxshariy. Al-unmuzaj fi-n-nahv. – Misr, 1987. – B.30.
3
Grande B.M. Kurs arabskoy grammatiki v sravnitelno-istoricheskom osveshenie (Arabic Grammar Course in
Comparative Historical Reflection). – M.: Nauka, 2001. – S. 328.
4
Fuad Nemat. Mulahhas qavaidu-l-lugati-l-arabiyati. – Nahdatu Misr, 1973. – B. 66.
S H A R Q M A S H ’ A L I
84
Воситасиз тўлдирувчи насб ҳолатидаги исм бўлиб, иш-ҳаракат йўналтирилган объект
бўлади. Бунда феъл ўзгармайди. Воситасиз тўлдирувчининг келишига гапнинг бўлишли ёки
инкор гап эканлигининг аҳамияти йўқ. Ҳар икки турдаги гапда ҳам тўлдирувчининг бу тури
ишлатилаверади. Масалан: "َملقلا ُتَيرب" – Қаламни учини чиқардим; "َملقلا ُتي َرَب ام" – Қаламнинг
учини чиқармадим
1
.
Жумла таркибида битта эмас, бир нечта воситасиз тўлдирувчи келиши мумкин. Маса-
лан: "امهرِد ريقفلا ُتيطعأ" – Камбағалга дирҳамни бердим. اًعقاو َرملأا ُتننظ – Ишни амалга
оширилган, деб ўйладим. اًيلَج رملأا اًديعس ُتملعأ – Саидга буйруқни аниқ етказдим
2
.
Юқоридаги жумлалардаги هرِد
اًم
– дирҳамни,
لأا
َرْم – ишни ҳамда اديعس – Саидни сўзлари
насб ҳолатида бўлиб, гапда воситасиз тўлдирувчи вазифасида келган
3
.
Мустафо Ғалайиний ўзининг “ ِةَّيِب َرَعلا ِسو ُرُّدلا ُعِماَج” асарида бошқа наҳвшунос олимлардан
фарқли равишда воситасиз тўлдирувчини икки турга бўлган, булар аниқ ва яширин
لا
هب لوعفم
лардир. Олим ҳар икки турга қуйидагича таъриф берган: Аниқ воситасиз тўлдирувчи ҳам
икки турга бўлинади ва улар кўриниб турган ҳамда бирикма ёки ажратувчи олмош
ёрдамида ифодаланган мафъуллардир. Масалан:
ِلَاخ َحَتَف
ةري ِحلا د
– Холид Ҳийра (шаҳри)ни
очган. مُهُتم َرْكأ و َكُتْم َرْكأ – Сени ва уларни ҳурмат қиламан. ُديرُأ ُهاَّيِإ – Уни хоҳлайман
4
.
Биринчи жумлада кўриниб турган воситасиз тўлдирувчи келган ва у “Ҳийрани” сўзи,
иккинчи ва учинчи жумлаларда бирикма ҳамда ажратувчи олмош билан ифодаланган, улар
“сени, уларни”, “уни” олмошларидир
.
Яширин воситасиз тўлдирувчи эса уч турга бўлинади. Биринчиси масдари муъаввал
билан ифодаланиб, масдарий юкламалардан кейин келади ва бундай жумла таркибида
воситасиз тўлдирувчи кўринмайди. Масалан: ٌدِهَتْجُم َكَّنأ ُتْمِلَع – Биламанки, дарҳақиқат сен
тиришқоқсан
.
Жумладан кўриниб турибдики, бу ерда ҳеч қандай воситасиз тўлдирувчи йўқ,
чунки у масдари муъаввал билан ифодаланиб, юкламадан кейин келган. Шу ўринда
“масдари муъаввал”нинг ўзи нима дегани, у қандай термин, шунга изоҳ бериб ўтсак.
“Масдари муъаввал” ҳақиқий масдар билан эмас, балки сифатдош ёрдамида қуйидаги
формула (агар шундай дейиш мумкин бўлса) орқали ҳосил қилинади: эгага таъсир қилувчи
юклама + унинг эгаси + унинг от-кесими. От-кесим вазифасида сифатдош келади. Бу гапни
аниқ воситасиз тўлдирувчи билан ҳам ифодалаш мумкин, шунда у қуйидаги тарзда бўлади:
كداَهِتْجا ُتْمِلَع – Сени тиришишингни биламан
5
. Бу мисолада “тиришишингни” сўзи воситасиз
тўлдирувчи ва у яширин эмас, балки кўриниб турибди.
Иккинчиси бирликдаги жумла муъаввал билан ифодаланади. Масалан: ُدِهتْجَت كتَّنَظ – Мен сени
ҳаракат қиласан, деб ўйладим. Бу мисолда “сен ҳаракат қиласан” жумласи гапда воситасиз
тўлдирувчи вазифасида келган ва у араб тилида “жумла муъаввал”, деб номланади.
Учинчи тури бу аслида келиши лозим бўлган предлогнинг тушиб қолиши натижасида
сўзнинг тушум келишигида туришидир
6
. Масалан: َةَف ْرُغْلا َلَخَد – Хонага кирди. Бу жумлада
“хона” сўзининг насб ҳолатида туришига сабаб, аслида келиши лозим бўлган “ إ
ىَل ” предло-
гининг тушиб қолганлигидир
7
. Шу ерда таъкидлаб ўтишимиз керакки, предлогнинг тушиб
1
Ash-shayx Mustafo al-Galayini. Jome ad-durusi-l-arabiyati. – Bayrut, 1993. – B. 5.
2
Ibid.
3
Ibid. – B. 5.
4
Ibid. – B. 6.
5
Ash-shayx Mustafo al-Galayini. Jome ad-durusi-l-arabiyati. – Bayrut, 1993. – B. 5.
6
Ibid. – B. 6.
7
Ibid. – B. 6.
S H A R Q M A S H ’ A L I
85
қолиши натижасида бирор сўзнинг насб ҳолатида туриши кўпгина ўзбек ёки рус
арабшуносларининг асарларида воситасиз тўлдирувчи, деб кўрсатилмаган. Предлогнинг
тушиб қолиши натижасида тушум келишигида турган сўзнинг
لا
هب لوعفم , деб ҳисобланишини
Мустафо Ғалайинийнинг биз ўрганаётган асарида учратдик.
Шунингдек, Мустафо Ғалайиний
لا
هب لوعفم ни тўрт хил ҳолатда ифодалаш мумкинлиги
ҳақида тўхталиб, жумладан, шундай маълумотларни келтириб ўтган: биринчидан, воситасиз
тўлдирувчи насб ҳолатида бўлади.
Иккинчидан, гапда у тушиб қолиши ҳам мумкин. Уни араб наҳвида “тақдирда мавжуд
бўлиш” деб айтилади. Масалан: ُةَيِشاَملا تَع َر – Йўловчи авайлади. Бу гапда воситасиз тўлди-
рувчи тушиб қолган, яъни йўловчи нимани авайлагани жумлада номаълум, лекин тақдирда
нима эканлиги аниқ. Аслида бу жумла қуйидагича бўлган: َبشعلا ُةَيِشاَملا تَع َر – Йўловчи ўт-
ўланни авайлади. Ёки يِلَخ َتْيا َر ْلَه
ًلا
– Халилни кўрдингми? деб сўралса, ُتيا
َر – кўрдим, деб
қисқа жавоб берамиз. “Халилни” сўзини айтмасак-да, уни ёдимизда сақлаймиз.
Учинчидан, воситасиз тўлдирувчи ифодаланиб, уни келишини талаб қилувчи феъл тушиб
қолиши мумкин. Бу ҳолат ҳақида Мустафо Ғалайиний шундай маълумот беради: агар сендан “ ْنَم
ُم ِرْكُأ” – “кимни ҳурмат қилишим керак”, деб сўрасалар, сен
َءاملعلا – “олимларни”, деб қисқагина
жавоб берасан. Кўриб турганимиздек, бу ерда феълни тушириб қолдиргансан
1
.
Жумлаларда воситасиз тўлдирувчининг келишини талаб қилувчи феълнинг тушиб
қолиш ҳолати кўпроқ мақол, матал ва масалларда учрайди. Масалан: ِرَقَبلا ىَلَع َبلاكلا –
Итларни ҳўкизга, деб айтадилар. Аслида бу, ِرَقَبلا ىَلع بلاكْلا َلَس ْرأ – Итларни ҳўкизга юбор
тарзида бўлган
2
. Уйимизга меҳмон келганида ишлатадиган иборамиз, аҳлан ва саҳлан و ًلاْهأ
ًلهَس – Хуш келибсиз, иборасида ҳам унда ишлатилиши керак бўлган феъллар тушиб қолган.
Иборанинг тўлиқ шакли қуйидагича:
َتْئ ِج
ًلاهَس َتل َزَن و ًلاْهأ
Тўртинчидан, воситасиз тўлдирувчи феъл ва эгадан олдин ҳам, кейин ҳам келиши
мумкин.
Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш жоизки, айрим манбаларда воситасиз тўлдирувчилар, одатда,
эгадан кейин келади дейилган. Араб тилшуноси Мустафо Ғалайиний эса воситасиз тўлдирувчи
ўз эгасидан ёки кесимидан олдин ҳам, кейин ҳам келиши мумкин, деб маълумот беради.
Масалан: Деҳқон пахтани теради –
َنطقلا ىنجي
ُحلافلا
Жумладаги
نطقلا – воситасиз тўлдирувчи бўлиб,
حلافلا – бу феълий жумланинг эгасидир ва
у воситасиз тўлдирувчидан кейин келган.
Мустафо Ғалайиний қуйидаги ҳолатларда ҳам воситасиз тўлдирувчи ўз эгасидан олдин
келиши мумкинлиги ҳақида фикр билдирган.
.َلاصفنم ا ًريمض ناك اذا هلعاف ىلع هب لوعفملا ميدقت بجي و
3
“Воситасиз тўлдирувчи (هب لوعفملا) ажратиб ёзилувчи олмош орқали ифодаланган бўлса,
ўз эгасидан олдин келади. Масалан,
و دبعن كايإ
نيعتسن كايإ
“Сенгагина ибодат қиламиз ва сендангина ёрдам сўраймиз”.
Машҳур араб тилшуноси Ҳифни Носиф воситасиз тўлдирувчининг ишлатилиш ўрни
ҳақида қуйидаги фикрни келтириб ўтган:
1
Ash-shayx Mustafo al-Galayini. Jome ad-durusi-l-arabiyati. – Bayrut, 1993. – B. 6.
2
Ibid. – B. 8.
3
Ash-shayx Mustafo al-Galayini. Jome ad-durusi-l-arabiyati. – Bayrut, 1993. – B. 11.
S H A R Q M A S H ’ A L I
86
هب لوعفملا феъл-кесим ва эгадан олдин ҳам келиши мумкин, агар сўзловчи уни таъкидламоқчи
бўлса. Масалан: ُتْم َركأ ًايلع – Алини ҳурмат қилдим. Бу мисолда “Алини” сўзи воситасиз тўлди-
рувчи бўлиб, таъкидланаётгани учун, феъл-кесим ва эгадан олдин қўйилган
1
.
Яна бир араб тилшуноси Фуад Неъмат ўзининг “Араб тили қоидаларининг қисқача
баёни” асарида воситасиз тўлдирувчига оид қуйидаги маълумотларни беради:
Тўлдирувчи насб ҳолатидаги исм бўлиб, иш-ҳаракат йўналтирилган объект бўлади.
Масалан:
1) Маҳмуд шохни кесди – َنصغلا دومحم عطق
2) Ақлли (киши) илмни излайди – َملعلا لقاعلا بلطي
3) Аллоҳ инсонни яратди – َناسنلإا الله قلخ
4) Бўри қўйни ейди – منغلا بئذلا لكأي
Юқоридаги жумалалардаги نصغلا – шохни, َملعلا – илмни, ناسنلإا – инсонни, َمنغلا – қўйни
сўзлари насб ҳолатида бўлиб, гапда воситасиз тўлдирувчи вазифасида келган
2
.
Бу асарда воситасиз тўлдирувчи вазифасида келувчи исмлар ҳақида ҳам фикр юритилган
бўлиб, уларга шундай таъриф берилган:
Воситасиз тўлдирувчи вазифасида қуйидагилар келиши мумкин:
а) юқоридаги мисоллардаги ( َنصغلا, َملعلا, َناسنلإا, منغلا каби келишикларда турланадиган)
исмлар;
б) ёки ҳеч қандай ўзгаришларга учрамайдиган, яъни келишикларда турланмайдиган
исмлар (бирикма олмошлар, кўрсатиш олмошлари ва бошқалар). Масалан:
Мен сени кўрдим –
كتيأر
Биз сенгагина ибодат қиламиз – دبعن كايإ
Биринчи жумладаги
ك – бирикма олмоши, иккинчи жумладаги
ايإ – ажратиб ёзилувчи
олмош бўлиб, воситасиз тўлдирувчи вазифаларида келган.
بعلالا اذه ةيروهمجلا عجشي
ََ
– Омма бу ўйинчини рағбатлантиради.
Бу жумладаги اذه – кўрсатиш олмоши насб ҳолатидаги исм вазифасида келган
3
.
Шу ўринда воситасиз тўлдирувчи ўзбек арабшунослари томонидан қандай ёритилганига
ҳам тўхтаб ўтсак. Жумладан, Н. Иброҳимов ва М. Юсупов араб тилида феъл-кесимли
гапларда бош бўлаклардан сўнг воситасиз тўлдирувчи келиши ҳақида маълумот бериб, мана
шу воситасиз тўлдирувчи гапнинг феъл-кесимига қўшилган бирикма олмошлар билан ҳам
ифодаланиши мумкинлигини таъкидаганлар ҳамда унга қуйидаги мисолларни келтирган-
лар: ةلاسرلا تبتك – мен хатни ёздим ёки اهتبتك – уни ёздим шаклида
4
. Шунингдек, улар восита-
сиз тўлдирувчи вазифасида келаётган бирикма олмошлар ҳақида қуйидаги маълумотларни
келтириб ўтганлар: “Баъзан тарихий ёдгорликларда бирикма олмошлар бевосита феълга
қўшилмай, “اَّيإ” юкламасига қўшилган. Масалан: دبعن كايإ – Биз сенгагина ибодат қиламиз
5
.
Яна бир ўзбек арабшуноси А. Абдужабборов эса қуйидаги маълумотларни бериб ўтган:
Феъл билан бириккан олмош тушум келишигидаги
воситасиз тўлдирувчи вазифасини бажа-
ради: ه تبرض
–
уни урдинг
,
اه لتق
–
уни (муаннас) ўлдирди
,
ك انيأر
–
сени кўрдик. Тушум келиши-
гидаги бирикма олмошни таъкидлаш учун уни “ اَّيإ” ёрдамчи сўзи билан ишлатиш мумкин:
كوُجرأ – сендан сўрайман, كوجرأ كايإ – сенинг ўзингдан сўрайман
;
1
Hifni Nosif, Muhammad Diyab. Ad-durusu-n-nahviya. – Daru-l-aqida, 2007. – B. 338.
2
Fuad Nemat. Mulahhas qavaidu-l-lugati-l-arabiyati. – Nahdatu Misr, 1973. – B. 234.
3
Fuad Nemat. Mulahhas qavaidu-l-lugati-l-arabiyati. – Nahdatu Misr, 1973. – B. 64.
4
Ibrohimov N., Yusupov M. Arab tili grammatikasi. –Namangan: Ibrat, 2009. –B.218.
5
Ibid. – B. 218.
S H A R Q M A S H ’ A L I
87
انتدرط –
бизни
ҳайдадинг, انتدرط انايإ – бизни (ўзимизни) ҳайдадинг
;
اهتجوزت – унга уйландим ёки اهتجوزت اهايإ – ҳудди ўшанга (унинг ўзига) уйландим
1
.
Юқоридаги (ўзбек арабшунослари томонидан берилган) маълумотлардан шуни хулоса
қилса бўладики, бу ерда Мустафо Ғалайиний “аниқ мафъул биҳи” деб номлаб, “кўриниб
турган ҳамда бирикма ёки ажратувчи олмош ёрдамида ифодаланган мафъуллар”, деб
номлаган воситасиз тўлдирувчи назарда тутилган.
Машҳур рус арабшуноси Б. М. Гранде ўзининг “Курс арабской грамматики в сравни-
тельноисторическом освещении” асарида ҳам воситасиз тўлдирувчи ҳақида кенгроқ маълу-
мот беради
2
.
Бу асарда ҳам араб тилшунослари таъкидлаганидек, тўлдирувчилар кўпроқ турли хил
феъллардан кейин келиши кўрсатиб ўтилади ва насб ҳолатидаги тўлдирувчилар асосан
иккига бўлинади:
1)
бевосита насб ҳолатидаги объект (винительный падеж прямого объекта);
2) билвосита насб ҳолатидаги объект (винительный падеж внешного объекта).
Бу икки объектни ҳам асосан ўтимли феъллар бошқаради. Бу феъллар қуйидаги турларга
ажратилади. Улардан кейин воситасиз тўлдирувчи келади.
а) “нутқ орқали мурожаат қилмоқ”, “буйруқ бермоқ”, “жавоб бермоқ” маъносини
англатувчи феъллар. Масалан:
Мен киши билан гаплашдим – َلجرلا تملك
У менга ваъда берди ىندعو
-
б) “кийинтирмоқ”, “таъминламоқ”, “тўлдириш” маъноларини англатувчи феъллардан
кейин. Масалан:
У кийим кийди – اًبوث سبل
У нонга тўйдирилди (тўйди) – ا ًزبخ عبش
в) “келмоқ”, “етиб келмоқ” маъносини англатувчи феъллардан кейин ҳам воситасиз
тўлдирувчи келади. Масалан:
У шаҳарга етиб келди – َةنيدملا لصو
У уйга кирди –
َتيبلا لخد
г) “бирор нарсани ташламоқ” маъносидаги феълларда “ташланиши лозим бўлган
предмет” одатда кўмакчи билан келади, нарса ташланаётган предмет ёки шахс эса насб
ҳолатига қўйилади. Масалан:
Мен унга тошни ташладим –
ٍرجحب هتيمر
У овга ўқ узди مهسب ديصلا ىمر
-
д) “жўнатмоқ” маъносини англатувчи феъллардан кейин ҳам воситасиз тўлдирувчи келади
ва баъзида бундай феъллар “ ب” кўмакчиси билан ҳам ишлатилиши мумкин. Масалан:
У элчини юборди –
ًلاوسر ثعب
У китобни юборди – باتكب ثعب
Келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, гапда тўлдирувчининг келиши
феълга боғлиқ бўлади. Шу нуқтаи назардан феъллар икки турга бўлинади, биринчиси
ўтимли феъллар – ةيدعتم لاعفأ бўлса, иккинчси ўтимсиз феъллар – ةمزلا لاعفأ деб аталади.
Ўтимли феъллар – ةيدعتم لاعفأ ўзидан кейин “кимни?”, “нимани?” сўроқларига жавоб
бўлувчи воситасиз тўлдирувчининг келишини талаб этади.
1
Abdujabborov A. Arab tili. – T.: Toshkent islom universiteti, 2007. – B. 91–92.
2
Grande V.M. Kurs arabskoy grammatiki v sravnitelnoistoricheskom osveщenii. – M.: Nauka, 2001. – S. 434–440.
S H A R Q M A S H ’ A L I
88
Наҳвшунос олимлар воситасиз тўлдирувчини талаб қилувчи мана шу ўтимли феълларни
ҳам тўрт турга бўладилар. Жумладан, ўрта асрнинг машҳур тилшунос олими Саййид
Шариф Журжоний ўзининг “Наҳви Мир” номли асарида ўтимли феълларни қуйидаги
турларга бўлган:
1. Битта мафъул (воситасиз тўлдирувчи)ни келишини талаб қилувчи феъл. Масалан:
ًرْمَع ٌدْي َز َب َرَض
ا
– Зайд Амрни урди. Бу жумлада
ََبَرَض
– урди, феъли ўтимли бўлиб, гапда фақат
битта воситасиз тўлдирувчининг келишини талаб қилган ва у “Амрни” сўзидир.
َتَي :اَهيِناَث َو
ْعَأ« : ُوْحَن ُهاَنْعَم يِف اَم َو »ىَطْعَأ« :ُلْثِم ،اَمِهِدَحَأ ىَلَع ُراَصِتْقلإا ِهيِف ُزوُجَي ،ِنْيَلوُعْفَم ىَلِإ ىَّدَع
،»اًمَه ْرِد اًدْي َز ُتْيَط
.اًضْيَأ »اًمَه ْرِد ُتْيَطْعَأ« ُزوُجَي
2. Гапда икки мафъул биҳининг келишини талаб қилувчи феъл. Бундай феълларга ىَطْعَأ
ва унинг маъносидаги феъллар киради. Масалан: اًمَه ْرِد اًدْي َز ُتْيَطْعَأ – Зайдга дирҳамни бердим.
Бу гапни اًمَه ْرِد ُتْيَطْعَأ – Дирҳамни бердим, шаклида битта мафъулни қисқартирган ҳолда
ифодалаш ҳам мумкин.
َّدَعَتَي :اَهُثِلاَث َو
َظ َو ،ُتْمِلَع :ُلْثِم ِبوُلُقْلا ِلاَعْفَأ يِف اَذَه َو ،اَمِهِدَحَأ ىَلَع ُراَصِتْقلإا ُزوُجَي َلا َو ،ِنْيَلوُعْفَم ىَلِإ ى
، ُتْبِسَح َو ،ُتْنَن
َو ،» ًلا ِضاَف اًدْي َز ُتْمِلَع« : ُوْحَن ،ُتْدَج َو َو ،ُتْيَأ َر َو ،ُتْمَع َز َو ،ُتْل ِخ َو
اًمِئاَق اًدْي َز ُتْنَنَظ«
.»
3. Гапда икки мафъул биҳининг келишини талаб қилувчи феъл. Бу ҳолат “тахмин,
фараз” маъносидаги феълларда учрайди ва улар араб тилида “ ِبوُلُقْلا ِلاَعْفَأ”деб аталади. Бундай
феъллар таркибига:
ْبِسَح َو ،ُتْنَنَظ َو ،ُتْمِلَع
، ُتْمَع َز َو ،ُتْل ِخ َو ،ُت
َ
َو
ُتْدَج َو َو ،ُتْيَأ َر
каби феъллар киради. Бу
феъллар ишлатилганида албатта иккита воситасиз тўлдирувчи келиши шарт, яъни юқори-
даги каби битта мафъулни қисқатириб ифодалаб бўлмайди. Масалан: ًلا ِضاَف اًدْي َز ُتْمِلَع – Зайдни
фозил (инсон) деб билдим. اًمِئاَق اًدْي َز ُتْنَنَظ – Зайдни тик турган, деб ўйладим
1
.
Шу ўринда яна бир маълумотни келтириб ўтишимиз керакки, “таҳмин ва фараз”
маъносидаги феъллар аслида феълий эмас, балки исмий жумла таркибида келиб, мана шу
исмий жумланинг мубтадо (эга) ва хабар (от-кесим)ини ўзининг икки мафъули, яъни
воситасиз тўлдирувчиси сифатида насб (тушум келишиги)да туришини талаб қилади
.
Юқоридаги, اًمِئاَق اًدْي َز ُتْنَنَظ – Зайдни тик турган, деб ўйладим, жумласи аслида مئاق ديز –
Зайид
тик турибди
шаклида исмий жумла бўлган ва бу жумла таркибига “тахмин ва фараз”
маъносидаги феъллардан бири бўлган “ ُتْنَنَظ” феъли қўшилган ва у асли гапнинг эга ва от-
кесими бўлган сўзларни ўзининг воситасиз тўлдирувчисига айлантирди.
َلِإ ىَّدَعَتَي :اَهُعِبا َر َو
ْثِم ،َليِعاَفَم ِةَث َلاَث ى
.» ًلا ِضاَف ا ًرْمَع اًدْي َز ُالله َمَلْعَأ« :ُلْثِم ،َثَّدَحو ،َأَّبَنو ، َرَّبَخو ، َرَبْخَأو ،َأَبْنَأو ،ى َرَأو ، :ُل
Араб тилида َثَّدَحو ،َأَّبَنو َرَّبَخو ، َرَبْخَأو ،َأَبْنَأو ،ى َرَأو ، َمَلْعَأ каби бир қатор ўтимли феъллар борки,
улар жумлада учта воситасиз тўлдирувчининг келишини талаб қилади.
Масалан: ًلا ِضاَف ا ًرْمَع اًدْي َز ُالله َمَلْعَأ – Аллоҳ Зайдга Амрни фозил инсон эканлигини билдирди.
Маълумки, юқоридаги мисолда келтирилган اًدْي َز, اًرْمَع, ًلا ِضاَف сўзлари тушум келишигида ифо-
даланган ва уларнинг ҳар бири мафъул биҳи (воситасиз тўлдирувчи)дир. Араб тили граммати-
касида мафъул биҳи (воситасиз тўлдирувчи) гапда ноибу-л-фоил (гапнинг грамматик эгаси)
вазифасини бажариши мумкин. Бунда гапдаги феъл мажҳул даражада ва ўтимли бўлиши керак.
Масалан: ا ًرْمَع ٌدْي َز َب َرَض – Зайд Амрни урди. Бу жумлада “Амрни” сўзи воситасиз тўлди-
рувчи бўлиб, унинг келишига аниқ даражадаги ўтимли феъл сабаб бўлган. Агар бу
жумладаги феълни мажҳул даражага қўйсак, жумла қуйидагича ифодаланади: ورمع َب ِرُض –
Амр урилди. Кўриб турганимиздек, феъл мажҳул даражага қўйилиши билан аввалги гапда
воситасиз тўлдирувчи бўлган “Амрни” сўзи бош келишикда ифодаланиб, гапда энди ноибу-
л-фоил (гапнинг грамматик эгаси) вазифасини бажариб келаяпти.
1
Sayyid Sharif Jurjoniy. Nahvi Mir. – Karachi: Qadimiy kutubxona, 1997. – B. 51.
S H A R Q M A S H ’ A L I
89
Хулоса.
Араб тилида воситасиз тўлдирувчи, унинг ифодаланиши ва ишлатилиш ўрнини
ўрганиш қуйидаги хулосаларга олиб келади:
1.
Тўлдирувчи воситали ва воситасиз бўлади. Ишҳаракатнинг объектини билдириб,
“кимни?”, “нимани?” сўроқларига жавоб бўлувчи тўлдирувчи воситасиз тўлдирувчи дейилади.
2.
Араб тилида воситасиз тўлдирувчи –
لا
هب لوعفم – мафъул биҳи, деб номланиб асл
тушум келишигидаги исмлар таркибида ўрганилади ва энг кўп ишлатиладиган гап
бўлакларидан биридир.
3.
Наҳвшунос олимлар воситасиз тўлдирувчини икки турга бўлганлар, булар аниқ ва
яширин
ال
هب لوعفم лардир. Гапда у тушиб қолиши ҳам мумкин. Уни араб наҳвида “тақдирда
мавжуд бўлиш” деб айтилади.
4.
Гапда тўлдирувчининг келиши феълга боғлиқ бўлади ва ўтимли феъллар –ةيدعتم لاعفأ
ўзидан кейин “кимни?”, “нимани?” сўроқларига жавоб бўлувчи воситасиз тўлдирувчининг
келишини талаб этади.
Наҳвшунос олимлар воситасиз тўлдирувчини талаб қилувчи мана шу ўтимли феълларни
ҳам тўрт турга бўладилар ва уларни битта, иккита ва учта воситасиз тўлдирувчининг ке-
лишини талаб қилувчи ҳамда от-кесимли гапнинг эга ва кесимини воситасиз тўлдирувчига
айлантирувчи феъллар, деб номлайдилар.
ЎЗБЕК ТИЛИДАГИ АРАБИЙ ИСМЛАРНИНГ
ЛЕКСИК-СЕМАНТИК ХУСУСИЯТЛАРИ
ОРИФХЎЖАЕВ НОСИРХЎЖА
Катта ўқитувчи, ТДШИ
Аннотация. Ушбу мақола киши исмларининг ўзбек тили луғавий бойлигининг таркибий қисми
эканлиги, бу исмлар ўзбек халқининг улкан маданий ва маънавий қадриятининг ажойиб дурдо-
наларидан биридир. Чунки бу исмларда халқимиз босиб ўтган машаққатли ва зиддиятли тарихий
йўл, кенг халқ оммасининг турли-туман орзу-умидлари, армонлари, фалсафий, диний, маънавий-
ахлоқий, тарбиявий-эстетик қарашлари, эътиқодлари, ўзига хос одат ва расм-русумлари, инсонга
бўлган ҳурмат эҳтироми, фарзандига қаратилган муҳаббати ўз ифодасини топган.
Исм қўйилиши эстетик ва этик тамойиллар, исм танловчиларнинг орзу-истаклари, расм-
русумлари, диний эътиқод, дунёқараши, миллий хусусият ва бошқаларга боғлиқ. Ўзбек оилаларида
исм қўйишда ижтимоий шарт-шароитлар, ота-онанинг ижтимоий-синфий табақаси, хўжалик
фаолияти ҳам маълум аҳамиятга эга бўлган.
Маълумки, ўзбек тилидаги аксарият исмларни араб тилидан кирган исмлар ташкил этади. Улар
араб тилидаги сифатдошдан, масдар – ҳаракат номи ҳамда изофа бирикмали отлардан иборат.
Бундан ташқари, ўзбек тилида ажнабий тилдан кирган араблашган отлар ҳам бор. Айниқса,
фарзандларга ном қўйилаётганда уларни асл шаклидагига мос тарзда имловий, фонетик ва сематик
жиҳатларини эътиборга олиб қўйиш ҳам этик, ҳам эстетик жиҳатдан катта аҳамиятга эга.
Таянч сўз ва иборалар: исм, от, маданий ва маънавий қадриятлар, эстетик ва этик тамойиллар,
антропономия, ономастика, истилоҳий маъно, фонетик ва имловий қоидалар, лексик қатлам.
