S H A R Q M A S H ’ A L I
158
Маҳмуд Замахшарийнинг маъно ва мазмунга бой ибратли ҳикматлари ўсиб келаётган
келажак авлодни ота-онани ҳурмат қилиш, Ватанни севиш ва уни ардоқлаш, катталарни
ҳурмат, кичикларга иззатда бўлиш, барчага яхшилик қилиш, эзгулик улашиш, муҳр-мурув-
ват кўрсатиш каби олий қадриятларни эгаллашга қаратилган
.
Маҳмуд Замахшарийнинг ахлоқий қарашларининг ўзига хос хусусиятлари ҳақида
шундай хулоса қилиш мумкинки, унинг ахлоқ-одоб, таълим-тарбия, эзгу амаллар каби
долзарб масалалар тарихий ва ижтимоий тамойиллар асосида тадқиқ қилиниши ва улардан
комил инсонни тарбиялашда самарали фойдаланишни тақозо қилади. Ҳозирги даврга келиб,
умуминсоний, ахлоқий ва маънавий қадриятлар фуқаролик жамиятини ривожлантириш
омиллари сифатида ўзини намоён қилганлиги Маҳмуд Замахшарий илгари сурган ахлоқий
ғояларнинг қанчалик муҳим аҳамиятга эга эканлигини кўрсатиб беради.
Маҳмуд Замахшарийнинг аxлоқ-одобга оид қарашлари ҳамда ибратли насиҳатларидан
она Ватанини севадиган, юксак маънавиятли, маданиятли, тарбияли, билимдон ва мустақил
фикрлайдиган ёшларни тарбиялаш дастури амал сифатида фойдаланиш мумкин.
Дарҳақиқат, Маҳмуд Замахшарий келтирган барча ахлоқий фазилатлар, гўзал хислатлар
орқали инсон улуғ ишларни қилишга ва юксак марраларга эришишга муваффақ бўлади.
АБДУРА
Ҳ
МОН
ЖОМИЙНИНГ “АЛ
-
ФАВОИДУ
-
З
-
ЗИЁИЙЙА”
АСАРИДА “ТОБЕ СЎЗЛАР”НИНГ ИФОДАЛАНИШИ
ЖЎРАЕВА МАДИНА
Мустақил тадқиқотчи, ТДШИ
Аннотация. Абдураҳмон Жомий “Ал-Фавоиду-з-Зиёиййа” асарида “Тобе сўзлар”нинг ёритили-
ши ва грамматик таҳлилини кенг тадқиқ этган. “Тобе сўзлар” мавзуси наҳвга оид бошқа асарлар
билан қиёслаб шарҳланган. Шунингдек, асарда “тобе сўзлар”нинг “мослашган аниқловчи” ва унинг
турлари бўлган ҳақиқий ва сабабли мослашган аниқловчилар, “бирикувчи изоҳловчи” ва унинг тур-
лари бўлган боғловчилар ёрдамида боғланган
]
уюшиқ бўлаклар
[
ва “атфун-насқ” (боғловчи ёрдами-
да мослашиш орқали жумланинг бир бўлагига боғланган исм), “таъкидловчи аниқловчи” ва унинг
турлари бўлган лафзий ва маънавий таъкидловчи аниқловчи, “изоҳловчи ўрнидаги исм” ва унинг
таркибига кирувчи бадал ал-кулл ва бадал ал-баъз, шунингдек “аниқловчи изоҳловчи” каби турлари
илмий жиҳатдан таҳлил этилган. Мазкур ишда “Ал-Фавоиду-з-Зиёиййа” асаридаги “тобе сўз-
лар”нинг ифодаланиши мавзусининг ўзига хос хусусиятлари атрофлича таҳлил қилиниб, наҳвга оид
бошқа асарлар билан қиёсланди ва фарқли жиҳатлари кўрсатиб ўтилди. Ўзига хос мураккабликка
эга бўлган, араб тили грамматикасидаги “тобе сўзлар”ни манба асосида таҳлил қилишга эришил-
ди. Жумладан, Жомийнинг асарида “Тобе сўзлар” мавзуси жуда чуқур ва кенг таҳлил этилган
бўлиб, маълумотлар кетма-кетлик билан берилган ва мавзуни ёритишда Қуръони карим оятлари-
дан, арабларнинг ўзига хос бўлган сўзлари ва бошқа шу каби мисоллар орқали қизиқарли ва аниқ
далиллар билан таҳлил этилган. Мазкур далиллар атрофлича тадқиқ этилди. Ушбу грамматик
категория ҳақидаги назарий билимлар манбадан олинган мисоллар билан тўлдирилди. Ушбу мавзуда
учрайдиган грамматик қоидаларни ёритишда Жомийнинг ўзига хос ёндашуви кузатилади ва ишда
булар аниқ ёритилиб ўтилди. Жумладан, “Ал-Фавоиду-з-Зиёиййа” асарида берилган “тобе сўзлар”
S H A R Q M A S H ’ A L I
159
мавзуи наҳвга оид бошқа асарлар билан қиёслаб ўрганилганда, унда баён этилган масалалар ҳозирги
кун талабларига жавоб берадиган тамойил билан изоҳлангани аниқланди. Мавзуни ёритишда
Жомий мантиқий ва грамматик жиҳатдан таҳлил қилиб, аниқлик киритади. Ҳар бир мавзу баёни,
албатта, фактик мисоллар таҳлили билан чуқур ёритилган.
Таянч сўз ва иборалар: тобе сўз, изоҳловчи, таъкидловчи аниқловчи, мослашган аниқловчи,
ҳақиқий ва сабабли мослашган аниқловчилар, ўрин босувчи изоҳловчи, уюшиқ бўлаклар.
Аннотация. Произведение Абдурахмана Джами «Ал-Фаваиду-з-Зийаиййа» посвященно грамма-
тике арабского языка. Оно известно в Центральной Азии под названием «Шарх мулло» и является
комментарием к произведению «Кофия» Ибн Ходжиба. Однако «Ал-Фаваиду-з-Зийаиййа» известно
в арабситике Маверауннахра в качестве самостоятельного произведения. В статье своеобразно
комментируются правила нахва арабского языка, отмечается научное значение и место в разви-
тии арабского языкознания произведения, его рукописных копий. Обширный анализ подчиненных
слов на примере сочинения по грамматике арабского языка Абдурахмана Джами «Ал-Фаваиду-з-
Зийаиййа». Были изучены материалы по темам: «заменительное приложение», «атрибутивное
приложение», «усиленное определение», «соединительное приложение». В сочинениях также упо-
минаются «адаптивные идентификаторы» подчиненных слов и их истинные и аргументированные
адаптивные идентификаторы, «связывающая аннотация» и связанные с ними типы связи и
“атфун-наск” (существительное), «определяющий идентификатор», а также выразительный и
духовный определитель их типов, таких как «имя в месте аннотатора» и его заменитель аль-кулл
и бадал аль-ас, а также «определяющий объяснительный» научный анализ. В этом сочинении
тщательно проанализированы особенности выражения слова «подчинение» в книге «Ал-Фаваиду-з-
Зийаиййа» по сравнению с другими произведениями похоти, и выделены их различия. В статье
проанализированны связанные с источником слова в арабской грамматике, которые имеют свою
сложность. В частности, в работе Джами тема «Подчинения» глубоко и всесторонне проанали-
зирована, и информация представлена последовательно, с интересными и точными фактами из
Корана, арабских слов и других примеров. В статье рассмотрены эти аргументы более подробно.
Теоретические знания об этой грамматической категории были дополнены примерами из
источника. Джами придерживался особого подхода к интерпретации грамматических правил,
которые следуют по этой теме, и это четко указано в статье. В частности, когда предмет
возвышенных слов в «Ал-Фаваиду-з-Зийаиййа» сравнивался сдругими работами, было обнаружено,
что упомянутые в нем вопросы были объяснены в соответствии с сегодняшними требованиями.
Освещая предмет, Джами проводит его логический и грамматический анализ. Каждое
тематическое изложение, анализируется на фактических примерах.
Опорные слова и выражения: Зависимое слово, определение, согласованное определение,
заменительное приложение, атрибутивное приложение, однородные члены.
Аbstrаct. In the work of Аbdurаhmаn Jаmi in “Аl-Fаvoidu-z-Ziyoiyyа” by аnаlysed the property of
Аrаbic subordinаte words,under the subject “The subordinаte words”,mаteriаls of grаmmаticаl issues
such аs “аttribute аpposition”, “connective аpposition”, “enhаnced аttribute” hаve been аnаlised. The
аrticle аlso refers to “аdаptive identifiers” of “subordinаte words” аnd their true аnd reаsoned аdаptive
identifiers, their “connecting аnnotаtion” аnd their аssociаted types of binders] [аnd “аtfun-nаsq” noun),
"defining identifier", аnd the expressive аnd spirituаl determinаnt of their types, such аs "nаme in the plаce
of аnnotаtor" аnd its substitute аl-kull аnd bаdаl аl-аs, аnd аlso "determinаtive explаnаtory" scientific
аnаlysis. In this аrticle, the peculiаrities of the expression of the word “subjugаtion” in the book Аl
Fаwаidu z Ziyoiyyа аre thoroughly аnаlyzed, compаred with other works of lewdness, аnd their differences
аre highlighted. The аrticle hаs been аble to аnаlyze source-relаted words in Аrаbic grаmmаr thаt hаve
their own complexity. In pаrticulаr, in the work of Jаmi, the subject of "Subjugаtions" is deeply аnd broаdly
аnаlyzed, аnd the informаtion is presented in а consistent mаnner, with interesting аnd аccurаte fаcts, from
the Qurаnic verses, the Аrаbiаn words аnd other similаr exаmples. Theoreticаl knowledge аbout this
S H A R Q M A S H ’ A L I
160
grаmmаticаl cаtegory wаs supplemented by exаmples from the source. Jаmi's pаrticulаr аpproаch to the
interpretаtion of grаmmаticаl rules thаt follow on this topic is followed, аnd this is cleаrly stаted in the аrticle.
In pаrticulаr, when the subject of the sublime words in аl-Fаwаidu-z-Ziyаhiyyа wаs compаred with other works
of dhаrmа, it wаs found thаt the issues mentioned in it were explаined in а mаnner consistent with todаy's
requirements. In covering the subject, Jаmi mаkes а logicаl аnd grаmmаticаl аnаlysis of the subject. The fаct
thаt eаch topic stаtement is, of course, аnаlyzed by fаctuаl exаmples, is detаiled in the аrticle.
Keywords аnd expressions: Jаmi, subordinаte words, syntаx, explаnаtory, substituting explаnаtory,
emphаtic determinаnt, аttribute clаuse, linking clаuses, replаcing clаuse.
Кириш.
Ф
орс-тожик адабиётининг етук намояндаси Абдураҳмон Жомий ўзининг кўп
сонли адабий-бадиий асарлари билан илмий жамоатчиликка танилган. Мутафаккир ада-
биётшунослик соҳасидан ташқари, тилшунослик, жумладан, араб тилшунослиги соҳасида
ҳам баракали ижод қилган. Жомийнинг Марказий Осиё мадраса таълим тизимида машҳур
бўлган “Ал-Фавоиду-з-Зиёиййа” асари ана шундай нодир манбалардан саналади. Ушбу
асарнинг илмий аҳамияти унинг кўплаб қўлёзма ва босма нашрларда тарқалганлигида ҳам
кўринади. Асар анча мураккаб манба бўлганлиги сабабли ундаги грамматик категориялар
шу кунгача тилшунослик жиҳатидан илмий тадқиқ этилмаган. Абдураҳмон Жомийнинг
араб тили грамматикасига бағишланган “Ал-Фавоиду-з-Зиёиййа” асарининг араб тилшунос-
лиги тарихида тутган ўрнини ўрганиш, муаллифнинг грамматик категорияларни ёритиш
принциплари, йўл-йўриқларини тадқиқ этиш, муаллифнинг баён этиш принципларини
даврдош бошқа тилшунослар ишига қиёслаш ва шу йўл билан Абдураҳмон Жомийнинг
тилшунослик соҳасидаги хизматларини очиб беришдан иборат.
Мақсад ва вазифа:
Мазкур мақолада “Ал-Фавоиду-з-Зиёиййа” асаридаги “тобе сўзлар”-
нинг ифодаланиши, хусусиятларини атрофлича таҳлил қилишни, ўзига хос мураккабликка
эга бўлган жиҳатларини илмий тадқиқ этишни, муаллифнинг “тобе сўзлар” ҳақидаги
қарашларини таҳлил этиб ва унга муносабат билдиришдан иборат.
Усуллар:
Мақолани ёритишда анализ ва синтез, семантик, қиёсий-типологик таҳлил каби
усуллардан фойдаланилган.
Араб грамматикасида ўзидан олдин келаётган сўзга эргашиб, шу сўзнинг келишигига
мос келишикда келадиган сўзлар “тобе сўзлар” дейилади. Абдураҳмон Жомий “Ал-
Фавоиду-з-Зиёиййа” асарида тобе сўзларни шарҳлар экан, аввало бу сўзнинг қайси қолип-
дан келиб чиққанлигига алоҳида урғу беради. Жомийнинг фикрича:
1
)لهاوكلا( ىلع )لهاكلا(ك )لعاوف( ىلع عمجي يمسلاا لعافلا و ، ةيمسلاا ىلا ةيفصولا نم لوقنم عبات عمج ىه و عباوتلا
عباوتلا (тавобеъ) сўзи عبات (тобе)нинг кўплигидир. Васфиятдан (сифатдан) исмиятга кўчган
ҳар бир عاف
ل (фоъил) вазни (қолипи)даги исмни لعاوف (фавоъил) қолипида жам қилмоқлик,
демак. Масалан, لهاك (коҳил) сўзи
2
لهاوك (кавоҳил) шаклини олганидек.
Жомий “тобе сўзлар”ни қуйидагича таърифлайди:
ول ىتم رخأتم ىا ناث لك عباوتلا
عم ظح
هقباس
يناثلا ةبترلا ىف ناك
سبتلم ادعاصف ثلاثلا و ىناثلا عباتلا هيف لخدف هنم ة
هقباس بارعإب
بارعا سنجب ىا
ثيحب ،هقباس
بارعا نوكي
هقباس بارعا سنج نم ه
امهلاك ئشان ،
ةدحاو ةهج نم
م ةيصخش
)ملاعلا( ناف )ُملاعلا ٌديز ىنءاج( لث
هنم ةيناثلا ةبترلا ىف ناك )ديز( عم ظح ول اذا
1
1
F.Z.2/30
2
لهاك (
ko’plik-
لهاوك)
-
yelka, gardan
ma`nosida
. Qarang: Nosirov O, Yusupov M. “Аn-Nа’im” arabcha-o’zbekcha
lug’at (لهاك ]ka`hil [ (plural – لهاوك) means a shoulder, with a neck. See Nosirov O, Yusupov M. An An-Na'im Arabic-
Uzbek Dictionary). – Т.: А.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2003. – B. 731.
S H A R Q M A S H ’ A L I
161
Жомийга кўра, наҳвчилар (араб тилшунослари) наздида: жумлада исмдан кейин келган
сўз ўзидан олдин келган исмнинг эъробига (ҳаракатига) тобе бўлса (эргашса), уни
тобе
дейдилар. Масалан, ُملاعلا ٌديز ىنءاج (Менинг олдимга ўқимишли, билимдон Зайд келди)
жумласида ُملاعلا калимаси ٌديز га тобедир. Муаллиф жумлада тобе сўз битта билан
чекланмайди, балки у икки ва ундан ортиқ бўлиб келиши ҳам мумкинлигини таъкидлайди.
Аллома тобе сўзларнинг бешта турга бўлинишини баён этади. Улар: 1) تعنلا )ةفص Сифат ( –
Мослашган аниқловчи. 2)
لا
فطع – Бирикувчи изоҳловчи (ёки уюшиқ бўлаклар) 3) ديكأتلا –
Таъкидловчи аниқловчи. 4) لدبلا – Изоҳловчи ўрнидаги исм. 5)
لا
نايب فطع – Аниқловчи изоҳловчи.
Мослашган аниқловчи жумлада бирор-бир сўзга тобе бўлиб, у билан тўртта ҳолатда-
жинсда, сонда, келишикда ва ҳолатда мослашиб келадиган исмдир. Абдураҳмон
Жомийнинг айтишича:
عبات تعنلا
نج
تلل لماش س
اهلك عباو
هلوق و
هعوبتم ىف ىنعم ىلع لدي
هتئيهب لدي ىا
ىنعم لوصح ىلع هعوبتم عم ةيبيكرتلا
هعوبتم ىف
اقلطم
حا ،داوملا نم ةدام ةيصوصخب ةديقم ريغ ةقلطم ةللاد ىا
عباوتلا رئاس نع زارت
2
У, яъни наът ( تعنلا) сифат (تفص) ҳам деб номланади. Мослашган аниқловчи ўзи тобе
бўлганни ёхуд унга тааллуқли сўзнинг маъносини аниқлаштирувчи тобе сўздир. Масалан:
ُهُملع ٌديز ىنبجعا жумласи аслида ُهُملع و ٌديز ىنبجعا – “Зайд ва унинг илми ҳайрон қолдирди”
кўринишида бўлган, аммо араблар кўп ҳолларда “و” “ва” боғловчисини тушириб қолдиради.
Мослашган аниқловчини гапда қайси сўзни изоҳлаб келишига қараб Жомий 2 турга:
ҳақиқий ва сабабли мослашган аниқловчиларга ажратади:
1.
Ҳақиқий мослашган аниқловчи (ةيقيقحلا تفص (сифату-л-ҳақиқиййа) ёки
ةيقيقحلا تعن
(наъту-л-ҳақиқиййа) – бу сифат воситасида аниқланаётган исмга таъриф беришдир.
Масалан:
ُنسحلا
ليوطلا
– Узун (бўй-бастли) Ҳасан. Мазкур бирикмада ليوطلا – “узун (бўйли)”
сўзи ُنسحلا – “Ҳасан” исмини аниқлаб келаётган сифатдир.
2.
Сабабли мослашган аниқловчи ( هيببس تفص (сифат сабабия) ёки هيببس تعن (наът сабабия)) –
аниқланаётган исмга боғлиқ бўлган ёки унга алоқадор бўлган нарсаларга таъриф беришдир.
Масалан: ديلا ليوطلا نسحلا – Узун қўлли Ҳасан. Ушбу мисолда ليوطلا – “узун” сўзи ُنسحلا – “Ҳасан”
исмини аниқлаб келмаяпти, балки
ا
ُنسحل – “Ҳасан” га алоқадор бўлган ديلا –“қўл” сўзига
мослашган аниқловчи бўлиб келяпти, чунки унинг эгасига нисбатан айтилгандир.
Шунингдек, Маҳмуд Замахшарий
3
ўзининг “Муфассал” асарида мослашган аниқловчи-
нинг қайси келишикда туришлиги мослашаётган исмнинг келишигига боғлиқ бўлиб, у
билан бир хил бўлишини таъкидлайди. Шу билан бирга мослашган аниқловчи бирлик,
иккилик ва кўплик сонларда, муаннас ва музаккар жинсларда, аниқ ва ноаниқ ҳолатларда
аниқланиб келаётган исмга тўлиқ мослашишини уқтиради. Сибавайҳи эса мослашган
аниқловчининг аниқланмиш билан боғланиб келишини таъкидлайди.
Абдураҳмон Жомий наът, яъни мослашган аниқловчининг ички моҳиятини жуда чуқур
таърифлаган, мазкур категория баъзан:
ءانثلا درجمل نوكي دق و
،حيضوت وأ صيصخت دصق ريغ نم
مسب :وحن
محرلا الله
ميحرلا ن
وأ
درجمل
ّمذلا
لا ناطيشلا نم للاب ذوعأ : وحن ،
ميجر
1
F.Z.2/30
2
F.Z.2/33
3
.114-116.ص-1990.توريب.ةيناثلا ةعبطلا .ةيبرعلا ملع ىف لصفملا .ىرشخمزلا رمع نب دومحم مساقلا وبا
]'abu alqasim mahmud bin eumar alzamkhsharaa. almufsil fa eilm alearabiati. altibeat althaanit. – Birut, 1990. – S.
116–114[ (Abu al-Qasim Mahmoud bin Omar al-Zamakhshari. Detailed in Arabic science. Second Edition. – Beirut,
1990. – P. 116–114)
S H A R Q M A S H ’ A L I
162
وا
درجمل
ديكأتلا
)ةدحاولا(ب تدكأف )ةخفن( ىف ءاتلا نم مهفت ةدحولا ذا ٌةدحاو ٌةخفن :لثم ،
1
фақат мақтовни ифодалаб келишини таъкидлайди, масалан: ميحرلا نمحرلا الله مسب (Меҳрибон
ва раҳмли Аллоҳнинг номи ила) жумласида ميحرلا نمحرلا сўзлари الله ни мақташликни
ифодалаб келган. Жомий келтирган мазкур жумлада نمحرلا"
"
– “меҳрибон” ва "ميحرلا" –
“раҳмли” сўзлари мослашган аниқловчи бўлиб келган. Чунки бу икки сўз Аллоҳнинг
сифатини кўрсатмоқда. Ёки наът баъзида фақат ёмонлаш ва қоралашни ифодалаб келади.
Масалан:ميجرلا ناطيشلا نم للاب ذوعأ (Қувилган лаънати шайтон ёмонлигидан Аллоҳ паноҳини
сўрайман) Бу ўринда шайтоннинг ёмонлиги ва унинг ёмонлигидан паноҳ тилаш
лозимлигини ифодалаб келган. Келтирилган ушбу жумла "
"
ميجرلا
– “лаънатланган,
қувилган” сўзи мослашган аниқловчи бўлиб, бу ерда аллома бу сўзни ёмон хислатни,
камчиликни ифодалаб келишини назарда тутган. Шунингдек, олим мослашган аниқловчи
таъкидни ифодалаб келиши мумкинлигини ҳам изоҳлаб қуйидаги мисолни келтиради:
"
ٌةخفن
" ٌةدحاو – “Бас, қачонки, сур бир бор чалинганида”. “Алҳаққо” сураси 13-оят
2
. Бу ерда
ягоналик ةخفن (оғиздан пуфлаб чиқариш)
3
нинг “та”сидан билинса-да, аммо ةدحاو (бир)нинг
“та”си билан мазкур ягоналик таъкид қилинган.
Шунингдек, Жомий келтирган ىذلا اذهب تررم
4
ٌميرك ىا ٌم َرَك – “Саховатли ғоят лутфи карамли одамнинг ёнидан ўтдим” жумласида ( ٌم َرَك)
саховат сўзи такрор келиб таъкидланган.
Абдураҳмон Жомийнинг мослашган аниқловчи борасидаги шарҳлари араб тилшунос
олими Сибавайҳининг фикрларига жуда яқиндир. Сибавайҳи
5
мослашган аниқловчини
аниқланмиш билан боғланиб келишини таъкидлаб баъзи ҳолларда аниқ исмга ноаниқ
ҳолатдаги сифат қўшилиб келиши мумкинлигини айтиб ўтади. Масалан: كنم رش لجرب تررم –
Сендан ёмонроқ кишининг ёнидан ўтдим. Жумлада "رش" – “ёмон” сўзи мослашган аниқлов-
чи вазифасида келган бўлиб, бу сўз инсоннинг камчилигини билдириб келмоқда. لجرب تررم
كنم ريخ – Сендан яхшироқ кишининг ёнидан ўтдим. Бу жумлада эса "
ريخ" – “яхши” сўзи
мослашган аниқловчи вазифасида келиб, инсоннинг хислатини билдириб келган.
Кўринадики, Абдураҳмон Жомий “Мослашган аниқловчи” бирикманинг ўрта асрнинг кўп-
лаб араб тилшунослари эътиборидан четда қолган бир қатор хусусиятларини изоҳлаб ўтган.
Тобе сўзларнинг иккинчи тури бўлган
فطعلا –
боғловчи (бирлаштирувчи) изоҳловчи
ҳақида Абдураҳмон Жомий қуйидаги фикрларни келтириб ўтади:
فطعلا
فرحلاب فوطعملا ىنعي
ٌدوصقم عبات
يش ىلا هتبسن َد ِصُق ىأ
هيلا ئيش ةبسن وأ ئ
ةبسنلاب
ملاكلا ىف ةعقاولا
عم
هعوبطم
ةبسنلا كلتب ًادوصقم وه نوكي امك ىأ
كي
هعوبتم نو
ات )ورمع(ف ، ورمع و ديز ىنءاج : وحن ،اهب ادوصقم اضيا
،عب
ئجملا ةبسنب هيلا ئيجملا ةبسن دصق )ديز( ىلع فوطعم هنل
ملاكلا ىف ةعقاولا
6
Жомийга кўра атф (боғловчи) шундай (эргашувчи) тобедирки, матбуъ (эргашган сўз)
билан бир хил нисбатдадир. Яъни, тобедан олдин келган иборада мақсад қилинган нисбат
1
F.Z.2/33–34.
2
Qur`oni karim ma`nolarining tarjima va tafsiri. Tarjima va tafsir muallifi Shayh Abdulaziz Mansur (Translation and
interpretation of the meanings of the Holy Quran. Translated and translated by Sheikh Abdulaziz Mansur). – T.:
Тoshkent islom universiteti nashriyot-matbaa birlashmasi, 2009. – B. 567.
3
Nosirov O, Yusupov M. “Аn-Na’im” arabcha-o’zbekcha lug’ati (Arabic-Uzbek Dictionary of An-Na'im). – Т.:
А. Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2003. – B. 840.
4
F.Z.2/33–34.
5
– 2003 ,توريب .لولاا ءزجلا .نوراه دمحم ملاسلا دبع حرش و قيقحت .هيوبيس باتك .ربنق نب نامثع نب ورمع رشب وبا 423-422,ص ] 'abu
bashar eamr bin euthman bin qanbir. kitab sibwyh. tahqiq w sharah eabd alsalam muhamad harun. aljuz' alawl. –
Birut, 2003. – S. 422–423[ (Abu Bishr Amr bin Othman bin Qanbar. Sibawayh Book. Investigation and explanation of
Abdul Salam Muhammad Harun. part One. – Beirut, 2003. – P. 422–423.
6
F.Z.2/34.
S H A R Q M A S H ’ A L I
163
тобе сўзда ҳам мавжуд демакдир. Масалан, ورمع و ديز ىنءاج “Мени олдимга Зайд ва Умар
келди” мисоли каби. Бу ерда аллома исм қаратқич ёки тушум келишигида келишидан қатъи
назар атф, яъни боғловчини икки исмнинг ўртасида келиб, ҳар иккисини ҳам бир хил
келишикда келишини таъминлашини назарда тутган.
Жомий асарда тобе сўзларнинг فرحلاب فطع – Боғловчилар ёрдамида боғланган ]уюшиқ
бўлаклар[ тури ҳам мавжудлигини айтиб ўтади. Жомийга кўра уюшиқ бўлакларни
َّنلا
ْس
ق
فطع
– “Атфун-насқ” (Боғловчи ёрдамида мослашиш орқали жумланинг бир бўлагига боғланган
исм) деб ҳам номлашади. Бунда боғдовчилар бир сўзни ёки бутун бошли бир жумлани
ўзидан олдинги сўзга ёки жумлага боғлайди. Масалан:
ورمع و ديز ءاج – Зайд ва Амр келди,
اللهدبع بهذ
هوخاف
– Абдуллоҳ ва унинг акаси кетди,
دلاخ رفاس
هوبأ رفاس مث
– Холид сафарга чиқди,
сўнгра унинг отаси, каби.
نيب و عباتلا كلذ نيب ىا هنيب طسوتي و
ةرشعلا فورحلا دحأ هعوبتم
ورمع و ديز ماق : لثم
1
Асарда “Тобе (сўз) билан матбуъ (эргашган сўз) ўртасида 11 “ъатф” деб аталмиш
ҳарфлар (боғловчилар)дан бири келади, масалан: “Зайд ва Амр ўрнидан турди” мисолида
“Амр” эъробда “Зайд”га тобедир” дейди. Абдураҳмон Жомий асарда бошқа араб наҳвшунос
олимларидан фарқли равишда “ъатф” деб аталмиш боғловчи юкламаларнинг 11 та турини
келтириб ўтади. Олим айтадики:
ىه و
مهضعب دع و نكل و لب و لاو ما و اّمإ و وأ و ىتح و مث و ءافلا و واولا :
.اهنم ةرسفملا "ىأ" – Улар "و" ва "ف" – “ва” маъносида, "مث" – “сўнгра”,
-
"ىتح" “...гача, хатто”,
"وأ" ва "مأ" - “ёки”, "لب" – “балки”, "لا" – “йўқ”, "نكل" – “лекин”, “ىا” – “яъни”, " اّمإ"- “ёки”
маъноларидаги юкламалардир. Жомий:
"اّمإ" ىلع ةلخادلا واولا نأ :باوجلا و
اهفطعل ةيناثلا
و ىلولأا "اّمإ" ىلع
وغل لاف, ىرخأةدئاف امهنم لكلف ىلولأا "اّمإ" دعب ىلعاهدعب ام فطعل ةيناثلا "اّمإ" – “Баъзи наҳв олимлари “ىا”
(“яъни”)ни ҳам боғловчи юкламалардандир деб ҳисоблашган” дейди. Шунингдек, олим
عل ةيناثلا "اّمإ" يلع ةيلخادلا واولا نأ :باوجلاو
" اّمإ " دعب ىلع اهدعب ام فطعل ةىناثلا " اّمإ " و ىلولاا " اّمإ " ىلع اهفط
2
وغل لاف‘ىرخأ ةدئاف امهنم لكلف ىلولاا -" اّمإ " (“ёки”) юкламасини ҳам боғловчи юкламалар қаторига
киритади ва "
اّمإ" нинг "وأ" билан ёки
"و" – “вов” боғловчиси билан бирга келишини
таъкидлаб унга қуйидаги мисолларни келтиради: و ٌرمعوأ ديز اّمإ ىنءاج – Менинг олдимга ё
Зайд ёки Амр келди. و ٌرمع اّمإ و ديز اّمإ ىنءاج - Менинг олдимга ё Зайд ва ёки Амр келди.
Жомий: Баъзи наҳв олимлари бу ерда “вов” боғловчи юкламалар اّمإ эмас, дейишганини
айтиб ўтади ва олим яна шуни айтадики: Агар
اّمإ боғловчи юклама бўлмаса, нега келяпти,
демак,
اّمإ боғловчи юклама бўлганлиги учун жумлада ёзилгандир, дейди.
Мустафо Ғалайиний
لا
فطع –
боғловчи (бирлаштирувчи) изоҳловчини қуйидагича таъ-
рифлайди: “Боғловчилар ёрдамида боғланган – бу тобе сўз бўлиб, исм ҳамда унга эргашиб
келаётган сўзнинг орасида боғловчи юкламалардан бирининг келишидир. Масалан:
-
كا
ُتمر
اميلس مث ادعس Мен Саидни, сўнгра Салимни меҳмон қилдим. Боғловчи юкламалар 9 тадир. Улар
"و" ва "ف" – “ва” маъносида, "مث" “сўнгра”,
-
"ىتح" “...гача, хатто”, "وأ" ва
-
"مأ" “ёки”, "لب"-
“балки”, "لا" – “йўқ”, "نكل" – “лекин” маъноларидаги юкламалардир
3
.
Гапда икки исмнинг ўртасида боғловчи юкламалардан бири келиб, уларни бир-бирига
боғлайди ва бир хил келишикда келади. Ушбу икки исм араб тили грамматикасида тобе
сўзлар дейилса, ўзбек тилшунослигида уюшиқ бўлакларга тўғри келади.
1
F.Z.2/35.
2
F.Z.572.
3
.576 .ص– .2003 ،توريب– ءازجأ ةثلاث نم ةعوسوم.ةيبرعلا سوردلا عماج .ينييلاغلا يفطصم ]mustafa alghalayini. jamie aldurus
alearabia.mawsueat min thlatht 'ajza'. – Beyrut, 2003. – S. 576[ (Mustafa Al-Ghalayini. The Arabic Lessons Collector.
An encyclopedia of three parts. – Beirut, 2003. – P. 576)
S H A R Q M A S H ’ A L I
164
Тобе сўзларнинг учинчи тури ديكأتلا – таъкидловчи аниқловчи асарда қуйидагича
ифодаланган:
ابوسنم هنوك ىف ىا ةبسنلا ىف هدنع اررقم اتباث هلاح لعجي ىنعي ،عماسلا دنع هنأش و هلاح ىا عوبتملا رمأ ررقي عبات ديكأتلا
هيلا
،
هدنع تبثيف
ا وه ةبسنلا هذه ىف هيلا بوسنملا وأ بوسنملا نأ ققحتي و
نع ةلفغلا ررض عفدل اما كلذل و ،ريغ لا عوبتمل
1
لومشلا وأ طلغلا ملكتملاب هنظ عفدل وأ عماسلا
Абдураҳмон Жомий таъкидловчи аниқловчи тобе (эргашувчи) сўз, айтилган матбуъ
(эргашган сўз)ни таъкид билан (яъни, сўзни такроран келтириш ёки шунга яқин алоқадор
исмнинг келиши орқали) аниқлайдиган исмдир, дейди. Масалан, ديز ىنءاج (Менинг олдимга
Зайд келди) дейилганида, келганлик нисбати (яъни, ҳолати) Зайдга берилган бўлади. Аммо
эшитувчининг ҳаёлига: “Зайд эмас, балки унинг ўғли ва ё хизматкори, ёхуд Зайдга алоқадор
биронтаси келган бўлиши ҳам мумкин-ку”, деган фикр ўтиши мумкин. Шу боисдан ديز ىنءاج
ديز (Зайд (келди), Зайд келди) деб айтилса, жумладаги иккинчи “Зайд” сўзи таъкид бўлиб, у
жумлада биринчи “Зайд” сўзи учун устуворлик ва муқаррарликни ифодаламоқда. Шунинг-
дек, асарда келтирилган
مهلك موقلا ىنءاج (Қавмнинг барчаси олдимга келди) жумласида موقلا
сўзи гарчи ҳаммани қамраб олса-да, аммо مهلك таъкиди аксариятни (кўпчиликни)
ифодалайди. Аллома таъкидловчи аниқловчини 2 турга ажратади: 1. Лафзий; 2. Маънавий.
1. Лафзий таъкидловчи аниқловчи сўзни такроран таъкидлаш орқали ифодаланади.
Масалан: ديز ديز ىنءاج (Зайд (келди), Зайд келди). Жомийга кўра, лафзий таъкид аниқ исм,
феъл, юклама ёки жумла бўлиши мумкин. Масалан:
Исмда:
ديز ديز ىنءاج – Зайд, Зайд келди.
Феълда: ديز برض برض – Зайд урди, урди.
Ҳарфда:
مئاق اديز نا نا – Ҳақиқатан, ҳақиқатан Зайд оёқда тик турибди.
Такрорий жумлада: ديز برض ديز برض – Зайд урди, Зайд урди.
2.Маънавий таъкидловчи аниқловчи араб тилидаги ўзлик олмошини ва (هنيع,هسفن) “ўзи”,
ا,امهلك(
)عمج
“ҳаммаси, бари”, (امهتلك) “улар иккови” каби сўзларни келтириш орқали ҳосил
бўлади. Масалан, كسفن تنا تبرض – сени ўзинг урдинг.
Маҳмуд Замахшарий ҳам “Муфассал” асарида таъкидловчи аниқловчини икки турга
ажратади. Аммо, уларни бошқача ном билан, яъни “Такрорий аниқ таъкидловчи аниқловчи
ва ноаниқ таъкид” деб таъриф берган. Замахшарий уларни қуйидагича изоҳлайди:
1.
Такрорий аниқ таъкидловчи аниқловчи. Унинг вазифасида исм, феъл, предлог, жумла, исм
ва олмош (кишилик олмоши) келиши мумкин. Масалан:
تبرض
اديز اديز
– Зайдни, Зайдни урдим.
2.
Ноаниқ таъкид. Масалан: هنيع و هسفن ديز لعف – Зайднинг ўзи, ўзи қилди
2
.
Сибавайҳи эса таъкидловчи аниқловчини турларга ажратмасдан, Абдураҳмон Жомий
ёритиб ўтган турларини гапда келиш ҳолатлари тарзида тадқиқ этган. Сибавайҳининг
фикрича, таъкидловчи аниқловчи жумлада бир сўзни таъкид билан, яъни сўзни такрорий
келтириш ёки шунга яқинроқ бўлган исмнинг келиши орқали аниқлайдиган исмдир. Маса-
лан: اديز اديز
ر
تيأ – Зайдни, Зайдни кўрдим, هسفن رمع ىتأ – Умарнинг ўзи келди.
Мустафо Ғалайиний Абдураҳмон Жомийнинг сўзларини тасдиқлаб, таъкидловчи аниқ-
ловчини икки турга ажратиб, у ҳам Жомийдек “лафзий ва маънавий таъкидловчи аниқ-
ловчи” деб баён қилади.
1
F.Z.2/36.
2
.114-116.ص-1990.توريب.ةيناثلا ةعبطلا .ةيبرعلا ملع ىف لصفملا .ىرشخمزلا رمع نب دومحم مساقلا وبا ]'abu alqasim mahmud bin
eumar alzamkhsharaa. almufsil fa eilm alearabiati. altibeat althaaniat. – Birut, 1990. – S. 116–114[ (Abu al-Qasim
Mahmoud bin Omar al-Zamakhshari. Detailed in Arabic science. Second Edition. – Beirut, 1990. – P. 116–114)
S H A R Q M A S H ’ A L I
165
Абдураҳмон Жомий, Маҳмуд Замахшарий ва Мустафо Ғалайинийнинг фикрлари бир-
бирига яқин бўлиб, таъкидловчи аниқловчининг турлари, унинг вазифасида келадиган сўз
туркумлари борасидаги маълумотларни берган. Сибавайҳига келсак, у таъкидловчи аниқ-
ловчининг жумлаларда қўлланилиш ҳолатларини ёритиб ўтган.
Араб тили грамматикасида таъкидловчи аниқловчи жумлада бирор нарсага алоҳида урғу
бериш учун ишлатиладиган исм ҳисобланади. Баъзан, ديكأتلا – таъкидловчи аниқловчини
кучайтирувчи изоҳловчи деб ҳам аташади. Таъкидловчи аниқловчини жумлада ифодалаш
учун маълум бир сўзни такрорий келтириш ёки ўзлик олмошини (هنيع,هسفن) “ўзи”, )عمجا,امهلك(
“ҳаммаси, бари”, (امهتلك) “улар иккови” каби сўзларни қўллаш орқали амалга оширилади.
Тобе сўзларнинг тўртинчи тури لدبلا – изоҳловчи ўрнидаги исмдир. Абдураҳмон Жомий
изоҳловчини қуйидагича шарҳлайди:
ةبسنلا نوكت لا ىا عوبتملا نود ىا هنود عوبتملا ىلا بسن ام هيلا ةبسنلا دصقي ىا عوبتملا ىلا بسن امب دوصقم عبات لدبلا
همت و ةئطوت هيلا ةبسنلا نوكت لب هيلا بسن ام ةبسنب ءادتبا ةدوصقم عوبتملا ىلا
دي
ا ةبسنلل ا
ادنسم هيلا بسن ام ناك ءاوس عباتلا ىل
1
)كيخأ ديزب تررم( و )كاخأ اديز تبرض( و )كوخأ ديز ىنءاج( لثم ،هريغ وأ هيلا
Бадал – яъни изоҳловчи – ўзидан аввал келаётган сўзга ҳеч қандай воситасиз тобе бўлиб
ва уни изоҳлаб келаётган сўздир. Масалан:
نءاج
ى
كيخأ ديز
– Менинг олдимга сенинг аканг –
Зайд келди. (Бу каломдан мақсад ئجم нинг нисбати
ديز га эмас, балки كوخأ гадир. Бу ерда ديز
нинг зикри тобенинг муқаддимасидир)
Мана шу ўринда Жомий изоҳловчини тўртга бўлиб, уларни қуйидагича таърифлайди:
-
لدب
ا
. لكل
1
(Бадал ал-кулл) изоҳланиб келаётган исмнинг тўлиқ маъносини ифода этувчи
изоҳловчи. Масалан: كوخأ كوخأ ديز ىنءاج – Менинг олдимга сенинг аканг – аканг Зайд келди..
. ضعبلا لدب
2
– (Бадал ал-баъз) изоҳланиб келаётган исмнинг фақатгина бир қисминигина
ифодаловчи изоҳловчи. Бу каби изоҳловчилар изоҳланиб келаётган исмнинг маъносини
тўлиқ ифодаламасдан, маълум бир бўлагини ёки ярмисини ёритиб беради. Масалан: برض
ت
هسأر اديز (Мен Зайднинг бошига урдим).
. لامتشلاا لدب و
3
– (Бадал ал-иштимал) изоҳланиб келаётган исмнинг маълум бир хусусия-
тини тавсифлаб келувчи изоҳловчи. Масалан: هيف لاتق مارحلا رهشلا نع كنولأسي – Сиздан “Шаҳри
Ҳаром”да жанг қилиш (ҳукми) ҳақида сўрамоқдалар анояти каби
2
. Бақара сураси 217-оят.
ловчики, у исмни маъжозий маъно билан ундай изоҳш бу – )ғалат-(Бадал ал –
3
4. طلغلا لدب و
тавсифлайди. Масалан: رامح ديز ىنءاج
– Менинг олдимга Зайд – (кечирасиз, мен билмасдан ,
хато қилиб бу исмни айтдим) тўғрироғи, эшак келди.
Умуман олганда, араб тилида бирор сўзнинг ўрнида ишлатилувчи изоҳловчи دبلا
ل дейилади.
Замонавий араб тилшунослари мазкур изоҳловчини “Ўрин босувчи изоҳловчи” деб ҳам тар-
жима қилишади. Бундай изоҳловчи изоҳланмишдаги маънони тўлалигича ёки қисман ўз ичига
олади. Бу изоҳловчилар изоҳланмишдан кейин келади ва унга мос бўлган бирикма олмошни
ўзига қабул қилади ҳамда изоҳланмиш билан бир хил келишикда келади. Масалан: ُهُمْلِع ٌدومحم
ىِنُب ِجْعُي – Менга Маҳмуднинг билими ёқади. (Менга Маҳмуд, унинг билими ёқади)
4
1
F.Z.2/62.
2
Qur`oni karim ma`nolarining tarjima va tafsiri. Tarjima va tafsir muallifi Shayx Abdulaziz Mansur (Translation and
interpretation of the meanings of the Holy Quran. Translated and translated by Sheikh Abdulaziz Mansur). – T.:
Тoshkent islom universiteti nashriyot-matbaa birlashmasi, 2009. – B. 34.
3
F.Z.2/63.
4
Ibrohimov N., Yusupov M. Arab tili grammatikasi (Arabic Grammar). – Т.: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi
O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat nashriyoti, 1997. I jild. – B. 351.
S H A R Q M A S H ’ A L I
166
Абдураҳмон Жомий ўрин босувчи изоҳловчи ва унинг жумлада келиш ҳолатларини
батафсил ёритган. Шунингдек, илк ўрта асрнинг арабшунос олими Сибавайҳининг мазкур
изоҳловчига берган таърифига назар ташласак олим ўрин босувчи изоҳловчини Жомий каби
алоҳида турларга ажратмайди, фақатгина изоҳловчининг жумлада қўлланиш ҳолатларини
умумий ёритиб ўтади
1
. Маҳмуд Замахшарий
2
ва Мустафо Ғалайинийлар
3
Абдураҳмон
Жомий каби изоҳловчини тўртта турга бўлиб, уларни алоҳида таърифлаб ўтишган.
Тобе сўзларнинг бешинчи тури бўлган
لا
نايب فطع – Аниқловчи-изоҳловчини Жомий
қуйидагича шарҳлаган:
فطعلا و لدبلا نع هب زارتحا هعوبتم ُح ِّضو ُي ةفصلا نع هب زرتحا ةفص ريغ عباوتلا عيمجل لماش عبات نايبلا فطع
ايبلا فطع نوكي نأ كلذ نم مزلي لا و ديكأتلا و فورحلاب
مل حاضيا امهعامتجا نم لصحي نأ ىغبني لب هعوبتم نم حضوأ ن
ريمأ ةينك صفح وبأف رَمُع ٍصفح وبأ للاب َمسقأ :لثم ،ىناثلا نم حضوأ لولأا نوكي نأ حصيف دارفنلاا ىلع امهدحأ نم لصحي
4
هل نايب فطع رمع و هنع الله ىضر باطخلا نب رمع نينمؤملا
Аниқловчи-изоҳловчи – у сифат бўлмаган ва ўзининг матбуъини (яъни, эъробда ўзига
тобе бўлган сўзнинг маъносини) аниқ, равшан очиб берувчи исмдир. Жомий аниқловчи
изоҳловчини мана шу хусусияти билан бошқа тобе сўзлар, яъни бадал (изоҳловчи ўрнидаги
исм) ва таъкид (таъкидловчи аниқловчи)дан катта фарқ қилишини қайд этади. Масалан, للاب َمسقأ
رَمُع ٍصفح وبأ “Аллоҳга қасамки, Хафснинг отаси Умар” жумласида رَمُع – “Умар” сўзи аниқловчи-
изоҳловчидир. У шундай тобе сўзки, дейди Жомий ушбу сўз сифат эмас ва у ўзининг матбуъи
(эъробда ўзига тобе бўлган сўзнинг) ٍصفح وبأ – “Хафснинг отаси” иборасини аниқлаштириб
келмоқда. Мазкур мисолда “Умар” дейилганда асл мақсад “Мўминлар амири Умар ибн Хаттоб
розийаллоҳу анҳу” назарда тутилиб, мана шу инсонни зикр этишдир.
Хулоса.
Жомий аниқловчи-изоҳловчига таъриф берар экан, унинг ўзига хос фарқли
жиҳатларини тавсифлаб ўтади. Маҳмуд Замахшарий
5
ва Мустафо Ғалайиний
6
ҳам Жомий-
нинг фикрларига жуда яқин бўлган маълумотларни келтиришган. Аммо, Сибавайҳининг
асарида аниқловчи-изоҳловчи тадқиқ қилинмаган.
Умуман олганда, Жомийнинг “Ал-Фавоиду-з-Зиёиййа” асарида “Тобе сўзлар” мавзуси
жуда чуқур ва кенг таҳлил этилган бўлиб, маълумотлар кетма-кетлик билан берилган ва
мавзуни ёритишда Қуръони карим оятларидан, арабларнинг ўзига хос бўлган сўзлари ва
бошқа шу каби мисоллар орқали қизиқарли ва аниқ далиллар билан таҳлил этилган.
1
2003 .570-572,ص– ,توريب .لولاا ءزجلا .نوراه دمحم ملاسلا دبع حرش و قيقحت .هيوبيس باتك .ربنق نب نامثع نب ورمع رشب وبا ]'abu
bashar eamrw bin euthman bin qanbir. kitab sibwyh. tahqiq w sharah eabd alsalam muhamad harun. aljuz' alawl. –
Birut, 2003. – S. 572–570[ (Abu Bishr Amr bin Othman bin Qanbar. Sibawayh Book. Investigation and explanation of
Abdul Salam Muhammad Harun. part One. – Beirut, 2003. – P. 572–570).
2
122-123.ص-1990.توريب.ةيناثلا ةعبطلا .ةيبرعلا ملع ىف لصفملا .ىرشخمزلا رمع نب دومحم مساقلا وبا ]'abu alqasim mahmud bin
eumar alzamkhsharaa. almufsil fa eilm alearabiati. altibeat althaanit. – Birut, 1990. – P. 123–122[ (Abu al-Qasim
Mahmoud bin Omar al-Zamakhshari. Detailed in Arabic science. 2nd ed. – Beirut, 1990. – P. 123–122)
3
570 – 572. ص– .2003 ،توريب– ءازجأ ةثلاث نم ةعوسوم.ةيبرعلا سوردلا عماج .ينييلاغلا يفطصم ]mustafaa alghalayini. jamie
aldurus alearabia. mawsueat min thlatht 'ajza'. – Beyrut, 2003. – S. 572–570[ (Mustafa Al-Ghalayini. The Arabic
Lessons Collector. An encyclopedia of three parts. – Beirut, 2003. – P. 572–570)
4
F.Z.2/68.
5
122-123.ص-1990.توريب.ةيناثلا ةعبطلا .ةيبرعلا ملع ىف لصفملا .ىرشخمزلا رمع نب دومحم مساقلا وبا ]'abu alqasim mahmud bin
eumar alzamkhsharaa. almufsil fa eilm alearabiati. altibeat althaanit. – Birut, 1990. – P. 123–122[ (Abu al-Qasim
Mahmoud bin Omar al-Zamakhshari. Detailed in Arabic science. 2nd ed. – Beirut, 1990. – P. 123–122)
6
574. ص– .2003 ،توريب– ءازجأ ةثلاث نم ةعوسوم.ةيبرعلا سوردلا عماج .ينييلاغلا يفطصم ]mustafaa alghalayini. jamie aldurus
alearabia.mawsueat min thlatht 'ajza'. – Beyrut, 2003. – S. 574[ (Mustafa Al-Ghalayini. The Arabic Lessons Collector.
An encyclopedia of three parts. – Beirut, 2003. – P. 574)
S H A R Q M A S H ’ A L I
167
Хулоса ўрнида яна шуни айтиш мумкинки, ушбу мавзуда учрайдиган грамматик қоида-
ларни ёритишда Жомийнинг ўзига хос ёндашуви кузатилади. Жумладан, “Ал-Фавоиду-з-
Зиёиййа” асарини наҳвга оид бошқа асарлар билан қиёслаб ўрганилганда, унда баён этилган
синтаксис ва морфология масалалари ҳозирги кун талабларига жавоб берадиган тамойил
билан изоҳлангани аниқланди. Мавзуни ёритишда Жомий мантиқий ва грамматик жиҳатдан
таҳлил қилиб, аниқлик киритади. Ҳар бир мавзу баёни, албатта, фактик мисоллар таҳлили
билан берилган.
Шунингдек, баён этилган ҳар бир мавзу “Ал-Фавоиду-з-Зиёиййа” асарида бирмунча
кенгроқ, батафсил, содда, равон тилда изоҳлангани билан ажралиб туради. Жомий мавзуни
ёритишда Сибавайҳи, Маҳмуд Замахшарий каби машҳур араб тилшуносларининг фикрла-
рини келтириб, қиёслаб уларга муносабат билдирган.
