S H A R Q M A
S H ’ A L I
36
ХИТОЙ ТИЛИДА МОРФЕМАЛИ КОНТРАКЦИЯНИНГ
“TONG KUO” УМУМЛАШТИРИШ УСУЛИ
БАКАЕВА БАРНО
таянч докторант, ТДШИ
Аннотация. Ушбу мақолада морфемали контракциянинг “умумлаштириш” усулига оид ўзига хусу-
сиятлар ҳақида маълумот берилиб, мазкур усулнинг турлари ва ясалиши мисоллар ёрдамида таҳлил
этилади. Илмий-тадқиқот иши мақсадидан келиб чиққан ҳолда қуйидаги вазифалар белгиланди: хитой
тилшунослигидаги назарий қарашларни таҳлил этиш; “умумлаштириш” усулининг турларига оид
ифодаланиш хусусиятларни ўрганиш; морфемали контракция усулларини хитой тилидаги ижтимоий-
сиёсий матнлардаги мисоллар орқали таҳлил этиш. Ҳар бир усул доирасида ўхшаш ва фарқли хусу-
сиятларга таяниб бир неча турларга ажратилди. Морфемали контракция усуллари ўрганилиб, турли
мисоллар орқали таҳлил этилди. Замонавий хитой тили морфемали контракциясида компонентлараро
муносабатнинг фақатгина тўрт хил модели кузатилди: копулятив, феъл-объектли, атрибутив, субъект-
предикатив моделлари. Мазкур усулда қисқартмалар “миқдор сон+компонент” кўринишига эга бўлади.
Қисқартма сўз нечта сўз асосида ҳосил бўлгани миқдор сон билан ифодаланади ҳамда сўзлар учун умумий
ҳисобланувчи, барча сўзларни англатувчи маъновий компонент миқдор соннинг олдига қўйилади.
Ушбу усулда қисқарувчи бирликлар иккига бўлинади: сўзнинг қисқариши, сўз бирикмасининг қис-
қариши. “Миқдор сон” ўзининг қатъий жойлашиш ўрнига эга. Икки компонентли мураккаб қисқартма
сўзларда “миқдор сон” сўзнинг бошланғич қисмида, яъни бошида келади, уч компонентли мураккаб
қисқартма сўзларда биринчи, иккинчи бўғинда келади, тўрт компонентлиларда иккинчи, тўртинчи
бўғинларда келади. “Умумлаштириш” усули юзасидан икки хил қараш мавжуд. Мазкур ишда биринчи
қараш маъқулланди, чунки “миқдор сон+ компонент”даги “компонент”, албатта, ҳар бир сўздаги
умумий компонент бўлиши шарт эмас, у умумий маънони ифодаловчи алоҳида сўз бўлиши ҳам мумкин.
Таянч сўз ва иборалар: морфема, контракция, ўзлашма, термин, ўзак, қисқартма сўз, сўз
бирикмаси, компонент.
Аннотация. В данной статье анализируется способ словообразования при помощи “обобщающего
способа” морфемной контракции в китайском языке, приводятся соответсвующие примеры. С этой
целью в в статье поставлены следующие задачи: проанализировать теоретические подходы на
китайской лингвистике; изучение особенностей выражения видов “обобщающего способа” морфемной
контракции; проанализировать способов морфемной контракции на примерах из китайских социальных
и политических текстов. В рамках каждого метода они были сгруппированы в несколько видов на
основе сходных и различных характеристик. Способы морфемной контракции были изучены и
проанализированы на различных примерах.
В морфемной контракции современного китайского языка наблюдались только четыре модели
словообразования: копулятивные, глагол-объектные, атрибутивные и субъект-предикативные. В этом
способе сложносокращенное слово будет выглядеть как «количество + компонент (слово / морфема)».
Количество сокращаемых слов выражается числом, основной компонент обобщает или означает
значение всех сокращаемых слов.
В способе «обобщение» единицы сокращения делятся на два: сокращение слов и словосочетаний.
«Количественное число» имеет фиксированную позицию. В двухсложных сложносокращенных словах
«количественное число» встречается в начале слова, то есть в первом слоге, в трехсложных
сложносокращенных словах в первом или во втором слогах, в четырехсложных сложносокращенных
словах во втором и четвертом слогах. Существует два разных мнения к подходу «обобщения». В этой
работе приветствуется первое мнение, поскольку «компонент» в «число + компонент» не обязательно
должен быть общим компонентом в каждом слове, но он также может быть отдельным словом,
представляющим общее значение
S H A R Q M A
S H ’ A L I
37
Опорные слова и выражения: морфема, контракция, заимствованное слово, термин, корень
слова, сокращенное слово, словосочетание, компонент.
Abstract. This article analyzes the method of word formation using the “generalizing method" of
morphemic contraction in the сhinese language, and relevant examples are given. To this end, the article
sets the following tasks: analyze theoretical approaches to сhinese linguistics; studying the features of the
expression of the types of “generalizing method” of morphemic contraction; analyze the methods of
morphemic contraction using examples from сhinese social and political texts. Within each method, they
were grouped into several species based on similar and different characteristics. Methods of morphemic
contraction have been studied and analyzed with various examples.
In the morphemic contraction of the modern сhinese language, only four word-formation models were
observed: copulative, object-verb, attributive, and subject-predicative. In this method, a compound word
will look like “quantity + component (word / morpheme)”. The number of abbreviated words is expressed
by the number and the main component, which summarizes or means the meaning of all abbreviated words.
In the “generalization” method, reduction units are divided into two: reduction of words and phrases.
The "quantitative number" has a fixed position. In two-compound complicated words, “quantitative
number” occurs at the beginning of the word, that is, in the first syllable, in three-complex compound
words in the first or second syllables, in four-complex compound words in the second and fourth syllables.
There are two different opinions on the “generalization” approach. In this work, the first opinion is
welcomed, since the “component” in “number + component” does not have to be a common component in
each equal word, but it can also be a separate word representing a common meaning.
Keywords and expressions: morpheme, contraction, loan word, the term, the root of the word, phrase,
component, abbrivated word.
Кириш:
Ушбу мақолада морфемали контракциянинг “умумлаштириш” усулига оид
ўзига хусусиятлар ҳақида маълумот берилади ва усулнинг турлари ва ясалиши мисоллар
ёрдамида таҳлил этилади. Саноқ қадимдан хитой маданиятида муҳим аҳамиятга эга бўлган.
Хитой халқи нарса ва ҳодисаларни ўзаро боғлаб, асосий тушунчаларини миқдор сонлар
ёрдамида умумлаштирган. Мазкур усулда мураккаб қисқартма сўз “миқдор сон+компонент”
кўринишига эга бўлади. Қисқартма нечта сўз асосида ҳосил бўлгани миқдор сон билан
ифодаланади ҳамда сўзлар учун умумий бўлган асосий компонент ёки барча сўзларни
англатувчи маъновий компонентдан иборат бўлади.
Мақсад ва вазифа:
Илмий мақоладан кўзланган мақсад хитой тилида морфемали конт-
ракция “умумлаштириш” усулининг ифодаланиш хусусиятларини ўрганиш ва таҳлил қи-
лишдан иборат. Илмий-тадқиқот иши мақсадидан келиб чиққан ҳолда қуйидаги вазифалар
белгиланди:
Хитой тилшунослигида назарий қарашларни таҳлил этиш; “умумлаштириш”
усули турларининг ифодаланиш хусусиятларини ўрганиш;
морфемали контракция усулла-
рини хитой тилидаги ижтимоий-сиёсий матнлардаги мисоллар орқали таҳлил этиш.
Усуллар:
Мавзуга оид материаллар тавсифий, таснифий, таҳлилий методлар ёрдамида
таҳлил этилди. Мазкур илмий тадқиқот ишида морфемали контракциянинг турли усуллари
тавсифий метод ёрдамида тавсифланди. Ҳар бир усул доирасида ўхшаш ва фарқли хусу-
сиятларга таяниб бир неча турларга ажратилди. Морфемали контракция усуллари ўргани-
либ, турли мисоллар орқали таҳлил этилди, структур моделлари мураккаб қисқартма сўзлар
таркибидаги бўғинлар сонига кўра таҳлил этилди.
Муҳокама:
Хитой тилшуносларидан Чен Вангдао
1
, Лю Шусианг ва Джу Деси
1
,
Чен
Жианмин
2
, Ли Сизун, Сун Лианфен
3
, Сю Яомин
4
, Ян Джипинг
5
, Дженг Янгшоу
6
, рус
1
陈望道
.
修辞学发凡
.
–
上海人民出版社
, 2009.
–
143
页
.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
38
олимларидан
И.Д.Кленин
7
, В.И.Горелов
8
, О.П.Фролова
9
. А.Л.Семенас
10
, А.А.Хаматова
11
кабилар хитой тилида сўз ясалиши, хусусан, морфемали контракция ҳодисаси хусусида ўз
фикр ва қарашларини билдирган.
Контракция янги сўз ясалишининг асосий жараёнларидан бири бўлиб, хитой тилида
бўғинлар қисқариши талабига мувофиқ рўёбга чиқади
12
. Динг Сиужу контракция ўзининг
ясалиш усулларига эга, қисқариши, бўғин тушиб қолиши, миқдор сонлар ёрдамида умум-
лашиш, шу билан бирга ҳар бир ясалиш усули ўзига қатор моделларни мужассамлаш-
тиради
13
, деб изоҳлаган. Морфемали контракция ҳодисаси рус тилшуносларидан дастлаб
И.Д.Кленин томонидан ўрганилган. И.Д.Кленин фикрича, замонавий хитой тилида кўп
бўғинли бирликларни қисқартириш, контракция жараёни бўғин таркибидаги ундош ва унли
фонемаларга таъсир ўтказмайди ва қисқартирмайди, яъни инициал аббревиатураларни
(акроним) ҳосил қилмайди, чунки бу фонетик-морфологик тузилиши хитой тилидан фарқ-
ланувчи тилларга хос ҳолат. Иероглифик ёзувда ҳар бир белги – иероглиф бир бўғинли сўз
ёки морфемани англатади, шунингдек, ёзма нутқда ҳам инициал аббревиатуралар ясал-
майди. Кўп бўғинли (кўп морфемали) сўз ёки сўз бирикмаси таркибидан муайян маъноли
компонентнинг (морфема) туширилиши морфемали контракция деб аталади. “Бўғинли
контракция” термини “морфемали контракция”га ўзгаришининг сабаби биринчиси ҳодиса-
нинг фонетик жиҳатини ифодалайди, ўз навбатида, контракция (қисқариш) моҳиятига кўра
семантик-морфологик жараён демакдир
14
.
Морфемали контракциянинг “умумлаштириш” усулида қисқарувчи бирликларнинг уму-
мий компоненти ажратилади ва контракция қилинувчи бирликларнинг миқдорини билди-
рувчи сон қўйилади. Бир неча тенг ҳуқуқли сўзларни “миқдор сон+ компонент” тарзида
умумлаштириш мумкин, шу турдаги қисқартмалар юзасидан икки хил қараш мавжуд.
Биринчи, “сон+умумий компонент”даги “умумий компонент” айнан ҳар бир тенг ҳуқуқли
сўзга тегишли компонент бўлиши шарт эмас, у барча компонентларнинг маъноларини
умумлаштириб келиши ҳам мумкин. Бу қарашнинг тарафдорлари сифатида Чен Жиан Мин,
Ли Сизонг, Сун Лианфен, Ян Джипинг, Ронг Пеи, Гуо Фулианг, Юй Фулин, Веи Джиченг
каби олимларни келтиришимиз мумкин. Масалан:
四季
“siji” “тўрт фасл” деб таржима
1
吕叔湘
,
朱德熙
.
语法修辞讲话
.
–
开明书店出版社
, 1951.
–
156
页
.
2
陈建民
.
现代汉语里的简称
–
附论统称和词语减缩
.
中国语文
, 1963.
–
291
页
.
3
李熙宗
,
孙连芬
.
略语手册
-
论略语
.
–
知识出版社
,
上海
, 1986.
–
520
页
.
4
张志毅
,
张庆云
.
汉语缩略语的特点
.
烟台师范学院学报
, 1995.
–
56
页
.
5
殷志平
.
构造缩略语的方法和原则
.
页语言教学与研究
, 1999.
–
73-82
页
.
6
郑阳寿
.
缩略语简论
.
山东教育学院学报
, 2000.
–
44-45
页
.
7
Кленин
И.Д.
Морфемная контракция и
ее типы в
современном китайском языке // Вопросы языкознания. –
М.: Наука, 1975. –
С. 89
-100.
8
Горелов В.И. Лексикология современного
китайского языка. − М.: Просвещение, 1984. − 216
c.
9
Фролова О.П. Словообразование в терминологической лексике современного китайского языка. –
Новосибирск
:
Наука. 2011. –
168
с.
10
Семенас А.Л. Лексика китайского языка. −
М.:
АСТ: Восток Запад, 200
5.
−
310 с.
11
Хаматова А.А. Словообразование современного китайского языка. −
М: М
y
равей,
2003.
−
233 c.
12
郑阳寿
.
缩略语简论
.
山东教育学院学报
, 2000.
–
44-45
页
.
13
丁秀菊
.
缩略语产生探析
.
山东大学学报
, 2003.
–
90-93
页
.
14
Кленин И.Д. Морфемная контракция и ее типы в современном китайском языке // Вопросы языкознания. –
М.: Наука, 1975. – С. 90.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
39
қилинади, бунда йилнинг тўрт фасли учун умумий бўлган сўз бу
季
ji “фасл” бўлиб,
四
si
“тўрт” сони
春
“chun” “баҳор”,
夏
“xia” “ёз”,
秋
“qiu” “куз”,
冬
“dong” “қиш” умумлашувчи
сўзларнинг миқдорини билдиради. Чен Жианмин сонли умумлаштириш усулини миқдор
сондан сўнг келувчи компонент қисқартма сўзда қайси позицияни эгаллашига кўра уч турга
ажратган
1
. Ли Сизонг ва Сун Лианфен мураккаб қисқартмаларни контракция хусусиятига
кўра уч турга ажратишди: 1) қисқарувчи сўзлар таркибидаги умумий компонентни олиб
умумлаштириш; 2) маънони умумлаштириш; 3) комлекс умумлаштириш усули. Бугунги
кунда миқдор сон ёрдамида умумлаштириш орқали қисқартириш усулини таснифлашда
ягона стандартга эга бўлинмаган. Баъзи бир олимларнинг фикрлари мутлақо фарқланади.
Бошқа қарашга кўра “умумий компонент” муайян бир неча тенг ҳуқуқли сўзларнинг
барида мавжуд бўлиши шарт дейилган, шундагина у миқдор сон орқали контракция деб
ҳисобланади. Бу қараш тарафдорлари сифатида биз Сю Гуочинг, Ян Джипинг ва ҳ.к.ларни
келтиришимиз мумкин. Бу фикрга мисол тариқасида қуйидаги мисолларни келтириш
мумкин:
三好
“sanhao” “уч яхши” маъносига эга бўлиб, бунда
身体好
“shenti hao” “яхши
соғлиққа эга бўлмоқ”,
学习好
“xuexi hao” “яхши ўқимоқ”,
思想好
“sixiang hao” “яхши
фикрга эга бўлмоқ” маъноларини билдиради. “Миқдор сон+умумий компонент”даги
“умумий компонент” нафақат ҳар бир тенг ҳуқуқли сўзлардаги умумий компонент бўлиши
мумкин, шу билан бирга у умумий маънони ифодаловчи алоҳида сўз бўлиши ҳам мумкин.
Бошқа бир мисол:
四美
“simei” “тўрт гўзаллик” деб таржима қилинади, бунда
心灵美
“xingling mei” гўзал қалб”,
行为美
“xingwei mei” “гўзал амал”,
语言美
“yuyan mei” “гўзал
нутқ”,
环境美
“huanjing mei” “гўзал атроф-муҳит”ни билдиради. Юқоридаги мисолларда “
好
” hao ва “
美
” mei ҳар бир сўз таркибида мавжуд.
Морфемали контракциянинг “умумлаштириш” усули қуйидаги турларга ажратилган
ҳолда таснифланади
2
:
1. Умумлаштириш орқали қисқартириш турида бир неча сўзлар учун умумий бўлган
компонент ажратиб олинади. Сўзлардаги бошланғич, сўнгги ёки ўрта позициядаги
компонент ажратиб олиниб, олдига миқдор сон қўйилади ва умумлаштирилади:
1) бошланғич компонент ажратиб олинувчи усулда ҳар бир сўзнинг биринчи компо-
ненти олинади, масалан:
两河
“lianghe” “иккита вилоят” маъносини билдиради, мазкур сўз
иккита
河南
“Henan” “Хэнан” ва
河北
“Hebei” “Хэбэй” сўзидан морфемали контракциянинг
мазкур тури орқали ташкил топган.
二陕
“ershan” “Икки Шан вилояти” деб таржима қилинади:
陕东
“Shandong” Шандонг ва
陕西
“Shanxi” Шанси вилоятларидан ташкил топган, бунда сўзлардаги “shan” морфемаси
олинган.
三超
“sanchao” “уч оширмоқ” маъносини билдиради:
超车
“chaoche” “машинадан ўзиб
кетмоқ”,
超 速
“chaosu” “тезликни оширмоқ”,
超 载
chaozai “ортиқча юк ортмоқ”
сўзларидан
超
“chao” морфемаси олинган.
五 爱
“wuai” “беш муҳаббат” деб таржима қилинади:
爱 祖 国
“ai zuguo” “ватанга
муҳаббат”,
爱人民
“ai renmin” “халққа муҳаббат”,
爱劳动
“ai laodong” “меҳнатни севиш”,
爱科学
“ai kexue” “илм-фанга муҳаббат” “
爱护公共财物
” “aihu gonggong caihu” “халқ
1
С
hen Jianmin. Xiandai hanyulide jiancheg [ Abbreviations in chinese language]. Zhongguo yuwen, 1963. 291 p.
2
Yan Zhiping. Shuzi shi suolve yude tedian [Features of numeral abbreviations]. Hanyuxuexi, 2002. No 2, p 27.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
40
мулкига бўлган муҳаббат” –
五 爱
Wuai “беш муҳаббат” сўзи
五
“Wu” ва
爱
“ai”
морфемаларидан иборат.
2) сўнгги компонент ажратиб олинувчи усулда ҳар бир сўзнинг охирги компоненти
олинади, масалан:
三北
“sanbei” “уч Бей (шимол) вилояти”:
西北
“Хibei” Сибей ҳудуди”,
华北
“Нuabei”
Ҳуабей ҳудуди”,
东北
“Dongbei” “Донгбей ҳудуди”. Бунда сўнгги морфема “
北
” bei олинган.
3) ўрта компонент ажратиб олинувчи усулда ҳар бир сўзнинг ўртасидаги компоненти
олинади, масалан:
双佳
“shuangjia” “Икки яхши” деб таржима қилинади:
最佳商店
“zuijia shangdian” “энг
яхши дўкон” ва
最佳营业员
“zuijia yingyeyuan” “энг яхши сотувчи” сўз бирикмаларидаги
佳
“jia” морфемаси олинади.
4) Ажратиб олинувчи компонент турли позицияларни эгаллайди:
四同一通
“sitongyi-
tong” “Тўрттасини биргаликда ўтказиш” деб таржима қилинади:
同吃
“tongchi” “халқ билан
бирга овқатланиш”,
同住
“tongzhu” “бирга яшаш”,
同劳动
“tong laodong” “бирга меҳнат
қилиш”,
同 商量
“tong shangliang” “бирга муҳокама қилиш”,
把政 策 同到 底
“bazhengce
tongdaodi” “қуйи қатламларда сиёсат олиб бориш” каби маъноларини англатади.
四
“si”
“тўрт” ва “
同
” “бирга” морфемаларидан иборат.
2. Маъновий умумлаштириш. Маънони олиб умумлаштиришнинг ясалиш усули қуйи-
дагича: унда сўзларнинг ҳар бир ташкил этувчи компонентларининг маънолари умумлаш-
тирилиб, тўғри ва маъно жиҳатидан яқин, сўзларнинг умумлашган маъносини ифодалаб
келувчи сўз танланиб, унинг олд қисмига компонентлар миқдорига тенг бўлган сонлар қўйиш
орқали ясалади Бу ҳар бир ташкил этувчи бирликлар ўртасида умумий компонент мавжуд
бўлмаган, аммо уларнинг умумий ёки ўхшаш хусусиятларининг йиғиндисидан умумий маъно
олинган умумийлаштириш туридир,
五味
“wu wei” “беш таъм” деб таржима қилинади: ва
酸
“suan” “нордон”,
甜
“tian” “ширин”,
苦
“ku” “тахир”,
辣
“la” “аччиқ”,
咸
“xian” “шўр” каби
маънолар назарда тутилади. Ушбу мисолдан аёнки, сўзларнинг умумий хусусияти таъм бериш-
дир. Бундан ташқари улар умумийликда беш хил таъмни ташкил этади, шунинг учун “
五味
”
“wuwei” “беш таъм” деб юритилади. Бу турдаги қисқартмалар ҳам бисёр, масалан:
四苦
“siku” “тўрт қийинчилик” деб таржима қилинади:
生
“sheng” “туғилмоқ”,
老
“lao”
“қаримоқ”,
病
“bing” “касал бўлмоқ”,
死
“si” “ўлиш” маъноларини қамраб олади.
四方
“sifang” “тўрт қутб” деб таржима қилинади ва
东
“dong шарқ”,
南
“nan” “жануб”,
西
“xi” “ғарб”,
北
“bei” “шимол” каби маъноларни умумлаштиради.
Шуни эсда тутиш керакки, қисқартиришларда – умумлаштиришда
两
“liang” – “икки”
миқдор сони кўп ҳолларда
双
“shuang” – “жуфт” сўзига алмаштирилади, масалан,
双百方针
“shuangbai fangzhen” – “икки юзликлар курси” деб таржима қилинади. Ушбу қисқартма
百
花 齐 放
“baihua qifang” “юзта гуллар очилсин” ва
百 家争 鸣
“baijia zhengming” “юзта
мактаблар рақобатлашсин” сўз бирикмаларидан иборат.
Морфемали контракциянинг “умумлаштириш” усулида қисқарувчи бирликлар
1
:
Сўзнинг қисқариши, масалан:
两伊
“liangyi” “Ироқ ва Эрон” деб таржима қилинади,
бунда икки
伊
“Yi”
伊朗
Yilang “Эрон” ва
伊拉克
Yilake “Ироқ” сўзларидан иборат;
三雕
1
Yan Zhiping. Shuzi shi suolve yude tedian [Features of numeral abbreviations]. Hanyuxuexi, 2002. No 2, p 27.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
41
“sandiao” “уч ўймакорлик” деб таржима қилинади. Бунда
木雕
“mudiao” “ёғоч ўймакор-
лиги”,
竹 雕
“zhudiao” “бамбук ўймакорлиги”,
石 雕
“shidiao” “тош ўймакорлиги” каби
сўзлар умумлаштирилади.
Сўз бирикмасининг қисқариши, масалан:
三同时
“santongshi” “бир вақтда уч нарса” деб
таржима қилинади:
同 时 设 计
“tongshizheji” “бир вақтда лойиҳалаштириш”,
同 时 施 工
“tongshi shigong” “бир вақтда қуриш”,
同 时 投 产
“tongshi touchan” “бир вақтда сармоя
киритиш” каби сўз бирикмаларидан иборат.
Икки, уч ва тўрт компонентли қисқартмалар.
Икки компонентли сонли қисқартмалар
нисбатан кучли умумлаштирувчи характерга эга бўлиб, асосан, сон ва мураккаб сўзларнинг
барча қисмларида мавжуд бўлган умумий ном, характер ва ҳолатдан ташкил топади.
Соннинг ўрни аниқ бўлади, яъни у турғунликка эга ва фақатгина бошланғич қисмда келади.
Сондан сўнг феъл, от ёки сифат морфемалари келиши мумкин.
Уч компонентли қисқартмаларда сонлар, асосан, биринчи ёки иккинчи позицияда
жойлашади. Уч компонентли сонли қисқартмалар нафақат отли, сифатли, феълли морфе-
маларни, балки от, феъл ва сифат сўз туркумларига кирувчи сўзларни ҳам ўз ичига олади.
Бундан ташқари баъзи бир сонли қисқартмаларда ҳисоб сўзлар ҳам учрайди, одатда, улар
иккинчи бўғинда бўлади. Яна баъзи иккинчи бўғиндаги сондан олдин “
老
” lao (эски), “
小
”
xiao (кичик), “
新
” xin (янги), “
黑
” hei (қора), “
红
” hong (қизил) каби сўзлар келади, бундай
шакл тўрт компонентли сонли қисқартмаларда кузатилмайди.
Тўрт компонентли сонли қисқартмаларда сон, одатда, биринчи ва учинчи бўғинда
жойлашади, фонетик қисмларга икки модел асосида бўлинади. Баъзи бир тўрт компонентли
сонли қисқартмалардаги фонетик тўлиқликни таъминлаш учун “
个
” ɡè (дона), “
大
” дà
(катта) қўшилади.
Сўзнинг қисқариши:
Икки компонентли мураккаб қисқартмалар, масалан:
(Атрибутив модел)
“сон+от”
三伏
“sanfu” “ёзнинг уч даражаси”, яъни ёз фасли иссиғининг максимал даражалари деб
таржима қилинади,
初伏
“chufu” “ёзнинг боши”,
中伏
“zhongfu” ёзнинг ўртаси,
末伏
“mofu”
ёзнинг охиридан иборат.
五行
“wuxing” “беш унсур” деб таржима қилинади:
木
“mu” ёғоч,
火
“huo” “олов”,
水
“shui” “сув”,
金
“jin” “метал”,
土
“tu” “тупроқ” маъноларининг умумлаштириш орқали қис-
қартирилган кўринишидир.
“сон+ боғловчи/олд кўмакчи”
三 边
“sanbian” uch “bian”, яъни бир вақтнинг ўзида уч ишни амалга оширмоқ деб
таржима қилинади,
边设计
“bian sheji” “ҳам лойиҳалаштирмоқ”,
边施工
“bian shigong” “ҳам
қурмоқ”,
边修改
“bian xiugai” “ҳам ўзгартирмоқ” сўзларидан иборат. “
边
...,
边
...” “bian...,
bian...” “ҳам..., ҳам...” боғловчиси ҳисобланади.
Уч компонентли қисқартмалар, масалан:
“сон+сифат+от”
四大洋
“si da yang” “тўрт катта океан” деб таржима қилинади. Бунда
大西洋
“Daxiyang”
“Атлантика океани”,
太 平 洋
“Тaipingyang” “Тинч океани”,
印 度 洋
“Yinduyang” “Ҳинд
океани”,
北冰洋
“Вeibingyang” “Шимолий муз океани” маънолари умумлаштирилган.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
42
“сон+ҳисоб сўз+от”
四家诗
“sijiashi” “тўрт нафар шоир” деб таржима қилинади. Бунда
鲁诗
“Lushi” “Луши”,
齐诗
“Qishi” “Чиши”,
韩诗
“Hanshi” “Ханши”,
毛诗
“Maoshi” “Маоши” назарда тутилади.
“сифат+сон+от”
黑五类
“heiwulei” “беш категория вакиллари” деб таржима қилинади. Бунда
地
“di” “ер
эгалари”,
富
“fu” “бойлар”,
反
“fan” “жиноятчилар”,
坏
“huai” “инқилобга қаршилар”,
右
“you” “ўнглар” умумлаштирилади.
“от+сон+от”
东三省
“dongsansheng” “уч шарқий провинция” деб таржима қилинади. Бунда
黑龙江
“Нeilongjiang” “Хеилунжианг”,
辽 宁
“Liaoning” “Лиаонин”,
吉 林
“Jilin” “Жилин”
провинциялари назарда тутилади.
Тўрт компонентли қисқартмалар, масалан:
(
Копулятив модел)
“(сон+от)+(сон+от)”
两报一刊
“liangbao yikan” “икки газета ва бир журнал” дея таржима қилинади. «
人民日
报
» “renmin ribao” “Ренмин рибао” газетаси, «
解放军报
» “jiefang junbao” “Ҳалоскор армия”
газетаси, «
红旗
»
杂志
“Нongqi zazhi” “Қизил байроқ” журнали сўзларин ўз ичига олади.
Беш ва ундан ортиқ компонентли қисқартмалар, масалан:
三 用 机
“sanyongji” “уч техника воситаси” деб таржима қилинади.
收 音
“shouyin”
“радио”,
扩音
“kuoyin” “микрофон”,
对讲
“рация” сўзларининг қисқартирилган кўриниши
ҳисобланади.
Сўз бирикмасининг қисқариши:
Икки компонентли қисқартмалар, масалан:
(Атрибутив модел)
“сон+сифат”
四 旧
“sijiu” “тўрт эскилик” деган маънони билдиради:
旧 思 想
“jiu sixiang” “эски
мафкура”,
旧文化
“jiu wenhua” “эски маданият”,
旧风俗
“jiu fengsu” “эски анъана”,
旧习惯
“jiu xiguan” “эски одатлар” маъноларини қамраб олади.
五小
“wuxiao” “беш кичик нарса” маъносини англатади.
小发明
“xiao faming” “кичик ихтиро”,
小革新
“xiao gexin” “кичик янгиланиш”,
小改造
“xiao gaizao” “кичик ўзгартириш”,
小设计
xiao
sheji “кичик лойиҳа”,
小建议
xiao jianyi “кичик маслаҳат” кабиларни ўз ичига олади олади.
Уч компонентли қисқартмалар, масалан:
“сон+равиш+от”
三连冠
“sanliangyan” “уч карра чемпион” деган маънони билдиради:
连续获得世界锦标
赛冠军
“lianhu huode shijiejinbiaosai” “кетма-кет жаҳон биринчилигида чемпион”,
世界杯赛
冠军
“shijie beisai” “жаҳон кубогида чемпион”,
奥运会决赛冠军
“aou yun hui juesai guanjun”
“олимпия ўйинлари финалида ғолиб чиққан одам” сўз бирикмаларининг қисқартмаси
ҳисобланади.
Тўрт компонентли қисқартмалар, масалан:
“сон+ҳисоб сўз+феъл”
三个面向
“san ge mianxiаng” “уч юзланиш” деб таржима қилинади, бунда “
面向现代化
”
“mianxiang xiandaihua” “модернизацияга юзланмоқ”,
面向世界
“mianxiang shijie” “жаҳонга
S H A R Q M A
S H ’ A L I
43
юзланмоқ”,
面向未来
“mianxiang weilai” “келажакка юзланмоқ” сўз бирикмаларидаги
面向
“mianxiаng” “юзланмоқ” компоненти орқали умумлаштирилади.
Кўриш мумкинки, “умумлаштириш” орқали ҳосил қилинган қисқартмалар хитой
тили лексикасини икки бўғинлаштириш ва тўрт бўғинлаштириш талабига жавоб бериш
учун пайдо бўлган. Қисқартмаларнинг маънолари аниқ белгиланган, иккиламчи маъноларга
эга эмас. Аксарият қисқартмалар турғунлашган сўз ва ибораларга айланган, масалан: “
四化
” “sihua” “тўрт модернизация”, “
一国两制
” “yiguo liangzi” “бир мамлакатда икки сиёсат”, “
两 用 人 才
” “liangyong rencai” “икки хусусиятга эга кадрлар” ва ҳ.к. Қисқартмалар жа-
миятнинг ривожланиши билан тўхтовсиз кўпайиб бораверади, аммо маълум бир қисми
луғатга киритилмасидан олдин йўқолиб кетади. Бунга нисбатан типик мисол тариқасида
маданий инқилоб пайтидаги бир-бирига қарши партиялар шиорларида қўлланилган
қисқартмаларни келтиришимиз мумкин, бундай қисқартмалар сиёсий тусга эга бўлган,
унинг тарқалиш тезлиги жуда тез, қўлланиш даражаси нисбатан юқори бўлган, масалан: “
红五类
” “hongwulei” “Қизил бешлик”, “
三忠于
” “sanzhongyu” “уч содиқ инсон”, “
三突出
”
“santuchu” “уч тўсатдан пайдо бўлган нарса”, “
四无限
” “siwuxian” “тўрт чексизлик”, “
三支
两军
”, “
两报一刊
” liangbao yikan (икки газета ва битта журнал) ва ҳ.к. Аммо янги ясалган
қисқартмаларнинг катта қисми маданий инқилобнинг тугатилиши билан йўқолиб кетди,
фақатгина оз миқдордаги қисқартмалар турғунлашган сўзларга айланган.
Шунингдек аффиксал морфема қисқартма таркибига кира олади, масалан, “
化
” “hua” (
四
化
“sihua” –
革命化
“geminghua” (инқилоблаштириш),
年轻化
“nianqinghua” (ёшартириш),
知识化
“zhishihua” (интеллектуаллаштириш),
现代化
“xiandaihua” (модернизациялаш)), “
性
”
“xing” (
三性
“san xing” –
思想性
“sixiangxing” (ғоявийлик),
科学性
kexuexing (илмийлик),
通
俗性
tongsuxing (оммабоплик)) ва ҳ.к. Улар маънони ифодалаш ва структуравий жиҳатдан
нисбатан мустақилликка эга. Сўзларда алоҳида айтиб ва қўллаб бўлмайдиган компонент-
ларни қисқартмаларда алоҳида айтиб ва қўлласа бўлади; Талаффуз жиҳатидан сўздаги
енгил оҳанг бошқа оҳангга ўзгаради; Маъно жиҳатидан сўзнинг маъноси сустроқ бўлса,
қисқартмада нисбатан кучлига айланади; Структуравий жиҳатдан марказий бўлмаган ком-
понент миқдор сонни қабул қилиб марказий компонентга айланади.
Равиш, сон ва бошқалар грамматика қоидаларидан чиқиб бир неча махсус қўлланиш
усулларини ҳосил қилади, масалан: “сон+равиш”, “сон+равиш+от” ва ҳ.к.
“Умумлаштириш” усулида миқдор сонининг махсус қўлланиши.
Ҳисоб сўзларни қўллаш
замонавий хитой тилининг катта хусусиятларидан биридир. қисқартманинг “сон+асосий
компонент” шаклида “асосий компонент” чеклашланишларни қабул этмайди, “марказий
сўз”нинг таркибига от, феъл, сифат, равиш, ҳаттоки сон, кўмакчи ва аффикс ҳам кириши
мумкин, масалан “
五讲
” “wujiang” (“беш қоидага риоя қилмоқ”), “
四美
” “simei” (тўрт гўзал-
лик), “
四化
” “sihua” (тўрт модернизация) ва ҳ.к.
讲
“гапирмоқ” (феъл),
美
“mei” “гўзаллик”
(сифат), “
化
” “hua” (аффикс).
Бошланғич Син сулоласи даврида хитой тилида буюмларнинг миқдорини ифодалаш
шакли “сон+от” бўлган, масалан, “
三纲五常
” “sangang wuchang” (уч қонун ва уч қоида), “
三
姑六婆
” “sangu liupo” (момолар ва бувилар), “
五代十国
” “wudai shiguo” (беш сулола ва ўн
давлат даври) ва ҳ.к.лар. Қадимги хитой тилида, миқдор сонлар ва саноқ сонларнинг фарқи
S H A R Q M A
S H ’ A L I
44
бўлмаган
1
. Масалан, “
六月
” liu yue (июн) ҳам олти ойлик вақт муддатини, ҳам олтинчи ой,
яъни июнни ифодалаб келган. Син ва Хан сулолаларидан сўнг от ҳисоб сўзлари
ривожланди, аммо нисбатан узоқ муддат давомида, айниқса, адабий ёзма тилда отларнинг
миқдорини кўрсатаётганда ҳисоб сўз қўлланмаган эди, ҳаттоки бугунги кунда замонавий
хитой тилида ҳам шу усул қўлланмоқда, масалан: “
三人
” “sanren” (уч шахс), “
五天
”
“wutian” (беш кун) ва ҳ.к. Контракциянинг “умумлаштириш” усулида ҳам бу анъанани
қўллаш давом этмоқда: “
三维
” “sanwei” (уч ўлчамли), “
两极
” “liangji” (икки қутб) ва ҳ.к.
Замонавий хитой тилида кузатиладиган “сон+от” шакли қадимги хитой тилида пайдо бўлиб,
бугунги кунгача қўлланиб келинмоқда.
“Сон+сифат” шаклида сондан сўнг келувчи сифат феъл хусусиятларига эга. Баъзи феъл ва
сифатлар сонлар билан бирикиб ҳаракатнинг бир неча обектини ифодалаб келмасдан ҳаракат
ёки хусусият билан боғлиқ бир қанча обектни ифодалайди. Ю Лиминг фикрича, структура ва
маъно ифодалаш жиҳатидан қаралса, марказий сўз вазифасида келган миқдорий бирликлар
қадимги хитой тили билан таққослаганда катта ўзгаришга учрамаган. У кесимнинг сон билан
алоқаси юзасидан қисқартмаларни тушунтирган, масалан, “
五讲四美三热爱
” “wu jiang simei
san reai”, яъни “
讲究五个方面的行为
” “jiangjiu wuge fang miande xingwei” (бешта амалга
аҳамият бермоқ), “
做到四个方面的美好
” “zuodao sige fangmianmeihao” (тўрт эзгу иш қилмоқ), “
热爱三件事物
” “re’ai san jian shiwu” (уч нарсага меҳр бермоқ)
2
. Қисқартмалардаги миқдор
сондан кейинги кесим обектни ифодаловчи мантиққа эга. Ҳисоб сўзнинг мавжуд бўлмаган
ҳолатида феъл ва сифат маъно ва структура занжирларидан ҳалос бўлади. Бу “умумлаштириш”
орқали ҳосил бўлган қисқартмаларнинг хусусиятидир.
“Умумлаштириш”да ёрдамчи сўзлар ҳам сонлар билан қўлланиши мумкин, масалан: “
三
从一大
” “sancong yida” (қийинчиликдан, реалликдан келиб чиқиб кўп миқдорда илмий
машқлар бажармоқ)даги “
从
” “cong” олд кўмакчи; “
三边
” “sanbian” (ҳам лойиҳалаштирмоқ,
ҳам қурмоқ, ҳам ўзгартирмоқ)даги “
边
” “bian” боғловчи. Бундан ташқари аффикс, одатда,
ёрдамчи компонент сифатида марказий сўз бўла олмайди, аммо сонли қисқартмаларда
марказий сўз сифатида миқдор сон билан қўлланади, масалан: “
四化
” sihua ва ҳ.к.
Ян Джипинг фикрича, қисқартмаларда миқдор сон билан қўлланган ҳар бир мавҳум сўз,
ёрдамчи сўз, аффикслар аввалги референт маъносини, грамматик маъносини йўқотади,
компонентлар, яъни от ифодалаб келаётган нарсаларни, феъл ифодалаётган ҳаракатни
ҳамда сифат ифодалаётган хусусиятни ифодалаб келмайди. У кўрсатиб келаётган сўз (сўз,
ибора ва гап) белги вазифасида келади. Бундай белгилар олдидан келувчи миқдор сон
белгилар ифодалаб келаётган иш-ҳаракат, хусусиятни ифодалаб келмайди, балки шу
белгиларни ўзини кўрсатиб келади, чунки белги бўлиб келган компонент хоҳ от бўлсин, хоҳ
феъл, сифат ёки кўмакчи бўлсин барчасини умумий миқдор сон билан ифодаласа бўлади
3
.
У “
三难
” “sannan” (уч қийинчилик) мисоли ёрдамида тушунтирадики, “
三难
” “sannan”
(уч қийинчилик)даги “
难
” nan (қийин) “
易
” yi (енгил/осон)нинг антонимини ифодаламайди,
балки “
难
” nan (қийин) белгисининг ўзини ифодалаб келади. “
三
” san (уч) “
难
” nan (қийин)
хусусиятининг миқдорини ифодаламайди, балки “
难
” nan (қийин) белгисининг миқдорини
ифодалаб келади. Ян Джипинг яна бир бор таъкидлайдики, юқорида кўрсатилган сабаблар
1
Yu Liming. Hanyu suolve yude yanjiu.
–
Sichuan daxue, 2002. P 97.
3
Yan Zhiping. Shuzi shi suolve yude tedian [Features of numeral abbreviations]. Hanyuxuexi, 2002. No 2, p 27.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
45
туфайли морфемалар қисқартмаларда предметли сўз хусусиятига эга бўлган морфема
функциясига эга бўлади. а) феъл-кесим вазифасини бажармайди, бошқарувчи компонентга
эга бўлмайди, вақт категориясига кирувчи компонентга эга бўлмайди; сифат ҳам кесим
вазифасини бажармайди, аниқловчи компонент ҳам бўлолмайди; равиш феълнинг ҳолатини
ифодаловчи компонент бўла олмайди; б) боғловчи, кўмакчи ва бошқа ёрдамчи сўзлар грам-
матик сўзлар вазифасида хизмат қилмайди, балки марказий сўзлар вазифасида хизмат қилади,
мустақил маънога эга бўлган сўзларнинг грамматик хусусиятини қабул қилишган; c) аффикс-
лар сўз ясовчи қўшимча компонент вазифасини бажармайди, балки марказий сўз компоненти
вазифасини бажаради, сўз ўзагининг грамматик хусусиятини қабул қилган бўлади.
“миқдор сон+(
个
“ge” (дона) /
大
“da” (катта))+марказий сўз” модели. “
三个
” “san gè”
(учта), “
四个
” “sige” (тўртта) миқдор сонлар феъл ва сифатга нисбатан қўлланмайди, лекин
қисқартмалар орасида бундай композиция кузатилади. “
面向
” “mianxiang” (юзланиш), “
不
变
” “bubian” (ўзгармаслик), “
伟大
” “weida” (буюк) сўзлари “
个
” “ge” (дона) сўзи ёрдамида
қурилмайди, лекин тўрт компонентли шаклни таъминлаш учун қисқартиришларда “
个
” ge
(дона) ни қўллаш мумкин бўлди.
Ҳисоб сўз хусусиятига эга бўлмаган “
大
” da (катта) сифати ҳам қисқартма таркибида
ҳисоб сўз хусусиятига эга бўлади, масалан: “
十大文明
” “shi da wenming” (тўрт катта
маданият), “
四大自由
” “sida ziyou” (тўрт эркинлик), “
十大关系
” “shidaguanxi” (ўнта катта
алоқа) ва ҳ.к. Бундан ташқари “
大
” “da” (катта) ҳудди “
个
” “ɡè” (дона) сингари уч
компонентли қисқартмалар орасига қўшилганда бўғинлар ўртасидаги муносабатни сақлаш
вазифасини бажаради.
Хулоса:
Хитой тилида қисқартма сўзлар ясалиш қонуниятлари ҳамда грамматик
хусусиятларга эга. Замонавий хитой тили морфемали контракциясида компонентлараро
муносабатнинг фақатгина тўрт хил модели кузатилди: копулятив, феъл-обектли, атрибутив,
субект-предикатив моделлари.
Хитой тилида мураккаб қисқартма сўзлар отлашган, феъллашган, сифатлашган турдаги
гап бўлакларига бўлинади. Атрибутив моделда: “сон+от/сифат/феъл/равиш+(от)”,
“сон+сифат/равиш/феъл, “сон+ҳисоб сўз+от/феъл” каби турларидан ташқари “сон+(ҳисоб
сўз)+ боғловчи/олд кўмакчи”, “(от)+ҳисоб сўз+аффикс(префикс/суффикс)” ва “сифат /
феъл/от+сон+от” шаклидаги моделлар аниқланди.
“Умумлаштириш” усули юзасидан икки хил қараш мавжуд. Мазкур ишда биринчи
қараш маъқулланди, чунки “сон+ компонент”даги “компонент” умумий маънони ифода-
лаши ҳам мумкин.
Морфемали контракциянинг “умумлаштириш” усулида қисқарувчи бирликлар сифатида
сўзнинг қисқариши, сўз бирикмасининг қисқариши кузатилди. Ушбу усулда сон ўзининг
қатъий жойлашиш ўрнига эга. Икки компонентли қисқартма сўзларда сон сўзнинг бош-
ланғич қисмида, яъни бошида келади, уч компонентли сонли мураккаб қисқартма сўзларда
сон биринчи, иккинчи позицияда келади, тўрт компонентлиларда сон иккинчи, тўртинчи
позицияларда келади.
