S H A R Q M A S H ’ A L I
160
ЯҚИН ШАРҚ МАМЛАКАТЛАРИ: СЎНГГИ ЎН ЙИЛЛИКЛАРДАГИ
ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ЎЗГАРИШЛАР
АРИПОВ ШАВКАТ
Сиёсий фанлар номзоди, ТДШУ
Аннотация. Ушбу мақолада Яқин Шарқ ва Шимолий Африканинг араб мамлакатларида "Араб
баҳори" деб номланган фуқаролик қўзғолони ҳақида батафсил маълумотлар берилган.
Араб баҳори қандай бошлангани, уни енгган штатлардаги қўзғолоннинг оқибатлари, ундан кейин
халқнинг ҳаёти яхшиланганми ёки йўқми каби саволларга жавоб беради.
Таянч сўз ва иборалар:
Араб давлатлари, Яқин Шарқ, "Араб баҳори", сиёсий тизим, сиёсий
барқарорлик, саволлар.
Аннотация. В данной статье подробно рассказывается о гражданском восстании под названием
«Арабская весна», произошедшем на Ближнем Востоке и в арабских странах Северной Африки.
Он дает ответ на такие вопросы, как то, как началась арабская весна, результаты восстания в
государствах, которые преодолели его, и улучшились ли после него жизни людей.
Опорные слова и выражения: Арабские государства, Ближний Восток, «арабская весна»,
политическая система, политическая стабильность, вопросы.
Аbstrаct. The given article covers the detailed information about the civil revolt which bears the name The
Arab Spring, that took place in the Middle East and arabic countries of North Africa.
It gives the answer to such questions as how the Arab Spring started, the outcomes of the revolt in the states
which overcame it, and whether the people's lives have been improved after it or not.
Keywords аnd expressions:
The Arab states, Middle East, “Arabic Spring”, political system, political
stability, questions.
Яқин Шарқ минтақаси мамлакатларида “Араб баҳори” номи билан тарихга кирган халқ
қўзғолонлари бўлиб ўтганига ҳам ўн йилдан ошди. Хўш, бу халқ қўзғолонлари қандай
натижалар билан тугади? Орадан шунча йил ўтган бўлса ҳам Яқин Шарқ минтақаси ҳанузгача
нотинчлик ва беқарорликдан азият чекмоқда. Тўғри, “араб баҳори” натижасида минтақанинг
айрим давлатларида узоқ йиллар давомида ҳукмронлик қилган тузумларни ағдариб ташлани-
шига муваффақ бўлинди, жумладан, Тунисда мамлакатни 1987 йил 7 ноябрдан 2011 йил 14
январгача бошқарган Президент Зейн ал-Абидин Бен Али, Миср Араб Республикасида мам-
лакатга 1981 йил 14 октябрдан 2011 йил 11 февралгача ҳукмронлик қилган Хусни Муборак,
Ливияга 1969 йил 1 сентябрдан 2011 йил 20 октябргача раҳбарлик қилган Муаммар Қаддафи ва
Яманда 1978 йил 17 июлдан 1990 йил 22 май,1994 йил 1 октябрдан 2012 йил 27 февралгача
Президент бўлган Али Абдулло Солиҳ халқ инқилоби натижасида узил-кесил “тахт”дан ағдариб
ташланди. Сурия Араб Республикасида эса “араб баҳори” бу жиҳатдан қонли тўқнашувлар ва
вайронагарчиликларга олиб келувчи фуқаролар урушига айланиб кетди. Натижада, сўнги
маълумотларга қараганда, шу кунгача 380 мингдан ортиқ суриялик ҳалок бўлган, яна минглаб
аҳоли хорижга чиқиб кетди ва мамлакатда ҳақиқий тинчлик қачон тўлиқ ўрнатилиши ҳамон
мавҳум. Кўпчилик сиёсий кузатувчилар бу каби давлатларда турли сабабларга кўра тартиб-
сизлик (хаос) ҳукм суриши, шунингдек, уларнинг халқлари ўзгаришларга тайёр эмаслиги ва
ҳокимиятга келган сиёсий партиялар ва кучлар демократия ўйинини, унинг натижаларини қабул
қилишга тайёр эмаслигини тушунтиришга ҳаракат қилдилар.
“Араб баҳори” натижаларини турли нуқтаи назарлардан ёндашиб, чуқур таҳлил қилар
эканмиз қуйидаги айрим хақиқатлар юзага чиққанлигини кўриш мумкин:
S H A R Q M A S H ’ A L I
161
Яқин Шарқ минтақасидаги Қиролликлар кучли “бўронни” енгиб ўтдилар.Улар ичида
Бахрайн Қироллиги қатъий хавфсизлик усулидан фойдаланишга тайёрлигини кўрсатиб
қўйди. Бошқа Қиролликлар эса жуда мослашувчанлик чораларини кўрдилар. Масалан,
Қатарда ҳукумат араб норозилиги тўлқинлари бошланишининг биринчи ойларидаёқ давлат
секторида ойлик маошларини ошириб қўйди. Мамлакатдаги кам ҳақ тўланадиган ишларда
чет эллик ишчилар машғул эдилар ва агар меҳнат шароитларидан шикоят қилсалар, уларни
мамлакатдан чиқариб юбориш ҳукумат учун муаммо туғдирмасди. Иккинчидан, Қўшма
Штатлар эндиликда ўйин тизгинини бой берди
. “Араб баҳори” Қўшма Штатлар учун ман-
фаатли эмас эди: даставвал АҚШ турғун ҳолатда қолган Яқин Шарқ билан юзма-юз келгани-
да, унда у ерда Миср, Исроил ва Саудия Арабистони каби иттифоқчилари бордек тасаввур
шаклланган эди. Аслида эса, АҚШ Мисрда исломий Президент Муҳаммад Мурси Президент-
ликка сайланган ва кейинчалик, бир йил ўтгач, оммавий чиқишлар натижасида, армия уни
истеъфога чиқарган воқеалардан ортда қолган эди. Албатта, АҚШ ҳали ҳам буюк давлат,
аммо у эндиликда, бизнинг таҳлилимизча, Яқин Шарқдаги воқеалар ривожини белгиламай-
ди. Айрим сиёсий таҳлилчилар араб давлатларидаги ижтимоий портлаш сабабларини 2009
йилдаги жаҳон молиявий инқирози натижасида инвестицияларнинг пасайиб кетиши, нарҳ-
навонинг ошиб бориши ва бунинг натижасида аҳолининг турмуш даражасини тушиб кетиши
оқибатида Яқин Шарқ минтақасидаги мамлакатларда иқтисодиётнинг ночор аҳволдалиги,
деб изоҳладилар. Халқ норозилиги ҳукмрон тузумнинг коррупциялашган шароитида янада
кучайган эди. Буларнинг барчаси аллақачон пишиб етилган ижтимоий ва сиёсий муаммо-
ларни кескинлаштириб юборган эди. Шу билан бирга, минтақадаги хар бир араб мамлакатида
иқтисодий ва сиёсий вазиятларни ёмонлашувини кучайтирувчи “ўз” ижтимоий хавф-
хатарлари мавжудлигини ҳам ёддан чиқариш керак эмас. Унга қуйидаги айрим муаммолар
мисол бўлиши мумкин:
- турли қабила ва гуруҳларнинг ҳокимият учун кураши;
- иқтисодиётни фаол модернизация қилиш асносида сиёсий турғунлик ва бошқалар.
“Араб баҳори” жараёнида ташқи омил ўзининг аниқ фаол ролини ўйнади. Биламизки,
Яқин Шарқ минтақаси стратегик муҳим жой ҳисобланади. Шу боис йирик давлатлар мазкур
минтақадан ўз манфаатлари йўлида фойдаланишга ҳаракат қиладилар. “Араб баҳори” бўлиб
ўтган давлатларга эътибор билан қаралса, Тунис, Миср ва Жазоирда олий маълумотли
ёшларни омма олдида ўз-ўзини ёқиб юбориши ҳақиқатда умумхалқ норозилигини келтирган
эди. Ливияда эса, айрим муниципалитетларда қабилавий сепаратизм жараёнини кузатиш
мумкин бўлган. Ямандаги инқилоб эса халқнинг тузум билан курашиши эмас, балки қабила
ва гуруҳларни ҳокимиятни қайта тақсимлаш ва бу йўлда “Ал-Қоида” ҳарбий гуруҳлари
хизматларидан фойдаланиш мақсад қилинган эди.
Форс кўрфази қиролликларида “араб баҳори” ўз хусусиятлари билан ажралиб турди.
Масалан, “ғазаб куни”да Саудия Арабистонида бор-йўғи бир одам чиқди, мухолифат ҳаракати
намойиш ва норозилик акцияси сифатида чиқиш қилиш билан эмас, балки қиролга сиёсий партия
тузиш бўйича очиқ хатдан иборат илтимос қилиш билан чекланди. Кўпчилик тадқиқотчилар
“араб баҳори” араб қиролликларини четлаб ўтиб, араб республикаларида фуқаролик уруши ва
мавжуд тузумни синдириш бўйича ҳалокатли оқибатларга олиб келганлигига ишора қиладилар.
Шунингдек, таҳлилчилар минтақадаги, истисносиз, барча мамлакатларда рўй берган инқилобий
жараёнларда тарғибот ва замонавий ахборот технологиялари, бевосита, алоҳида рол ўйнаган-
лигини сабаб қилиб қўрсатадилар. Айрим давлатларда халқ инқилоблари “инқилоб-фейсбуки”,
“твиттер инқилоби” деб ҳам аталди. Лекин шунга қарамасдан, “араб баҳори” доирасидаги
S H A R Q M A S H ’ A L I
162
халқларнинг чиқишлари иқтисодий, сиёсий, ижтимоий ва мафкуравий сабабларга кўра рўй
берган бўлишига қарамасдан, мавжуд ҳолатларни кескинлаштиришда ижтимоий тармоқлар
билан замонавий оммавий ахборот воситалари ҳам ўз ҳиссаларини қўшганлар. Рус сиёсий
таҳлилчиси А.Подцероб ўзининг “Араб ғалаёни: тарғибот ва замонавий ахборот технология-
ларининг ўрни” асарида тарғибот урушида стереотипларни яратиб, уларни оммавий онгга
етказувчи сунъий йўлдошга асосий ўрин берилганлигига ишора қилади. Ҳақиқатан ҳам, “Ал-
Жазира” ва “Ал-Арабия” телеканаллари содда араб аҳолиси онгига рўй бераётган янгиликларни
етказиш билан бирга бой ва ўта ривожланган ғарб давлатлари ва уларнинг аҳолисининг
ҳашаматли ҳаётини ҳам кўрсатиб, гўёки демократиянинг жамиятга берадиган барча имтиёзлари
шундай бўлади, деган тасаввур пайдо бўлишига ҳаракат қилганлар. Натижада, ўзларининг
қашшоқлигини ғарб муҳташам ҳаёти билан таққослаган миллионлаб ёшларда фаровонликни
кутиш билан ҳақиқийлик ўртасида фарқ пайдо бўлади ва бу уларни кейинчалик ҳукмрон тузумга
фаол қарши туришга ундайди.
Ҳусни Муборакнинг ўттиз йиллик президентлик даврида мамлакат ялпи ички махсулот
4,5 бараварига – 100 млрд.дан 450 млрд.гача ўсган бўлиб, бу кўрсатгич учинчи дунё
мамлакатлари ичида энг юқори кўрсаткич эди. Шунингдек, бой ва камбағал аҳоли ўртасидаги
фарқ анча қисқарган бўлиб, бу 23 давлатдаги ижтимоий тенгсизлик Мисрга қараганда анча
пастроқ эди. Миср ушбу кўрсаткич бўйича АҚШ, Хитой каби мамлакатлардан олдинда эди.
Мамлакатда коррупция билан муваффақиятли кураш олиб борилардики, у Ҳиндистон,
Греция ва Хитой даражасига тушиб қолган эди. Лекин ижтимоий-иқтисодий йўналишдаги бу
каби муваффақиятлар оддий халқ тушунадиган даражада тарғиб қилинмади, айрим холларда
оддий одамлар учун тушунарсиз ва қизиқишларсиз тарғиб қилинарди. Натижада халқ
орасида “Президент Муборак Ватан учун, унинг тараққиёти учун ҳеч нима қилмаяпти,
нафақат нефт ишлаб чиқарувчи Форс кўрфази давлатлари, балки Малайзия ҳам иқтисодий
ривожланиш бўйича биздан ўтиб кетди, Миср араб дунёсида ёки Африка Қитъасида етак-
чилигини бериб қўйди”, деган фикрлар кенг тарқалиб кетди. Бу ҳам Президент Х. Муборак-
нинг олиб бораётган фаолиятига қарши ишлади, на Президентнинг ўзи, на уни қуршаб олган
арконлари сиёсий рекламани кучайтиришга эътиборларини қаратмадилар. Улар замонавий
давлатчиликда Давлат раҳбари қиёфаси худди ОАВ томонидан тегишли тақдимот ва
ёритишни талаб қиладиган маҳсулот кабилигини тушуниб етмаганлар. Бироқ замонавий
ахборот технологиялари бевосита инқилобий воқеалар жараёнида янада муҳимроқ маънони
касб этди ва ҳақиқий ташвиқот ва ахборот уруши қуролига айланди. Айрим сиёсатчилар араб
мамлакатларида халқ “араб баҳори” натижасида ҳукуматга қарши чиқишлари бошланиши
биланоқ ҳақиқий “электрон Хиросима” бошланганлигини қайд қилиб ўтгандилар. Ўша
вақтлардаги информацион урушнинг асосий қуроли дезинформация бўлган. Оммовий
ахборот воситаларида маълумотларни бузиб кўрсатиш шу даражага етдики, умуман мавжуд
бўлмаган, гўёки хукмрон тузум томонидан шафқатсизларча қийноқларга солинган одамлар
ҳақидаги ёлғон маълумотларга тўла ҳисоботлар бериларди. Интернет “араб баҳори” да
асосий вазифалардан бирини ўйнади. Лекин халқ инқилоблари бошланиш вақтида
минтақадаги араб давлатларида интернет анча паст бўлганлигини эсдан чиқармаслик ҳам
керак: АҚШ да 81% бўлиб турганда Мисрда интернетга 24% аҳоли ўз шахсий компьютери
орқали кириш имкониятига эга бўлган бўлса, Ливияда бор – йўғи 6 фоизгина аҳоли бундан
баҳраманд бўлган эди.
Бироқ сиёсий таҳлилчилар “араб баҳори” нинг асосий хусусиятларини “исломий инқилоб”
сифатида ҳам намоён бўлганлигини айтмоқдалар. Хақиқатда ҳам Яқин Шарқ ва Шимолий
S H A R Q M A S H ’ A L I
163
Африкадаги оммавий норозилик ҳаракатларида исломий таъсирларни ўсганлигини кўриш
мумкин : Миср, Марокаш ва Тунисда асосий сиёсий кучларга айланган бўлса, Сурия, Ливия ва
Яманда ўз мавқеларини кучайтириб олдилар. Исломчилар дунёвий партияларга қараганда фаол
ва ўта интизомли бўлганлари учун Шимолий Африка ва Яқин Шарқ минтақасидаги давлатларда
инқилобий воқеалар нуқтаи назаридан маълум афзалликларни бергандилар.
Бугун “араб баҳори” оқибатлари дунё ҳамжамиятига маълум: Яқин Шарқ минтақаси ва
Шимолий Африкани қамраб олган қонли тўлқинликлар, шафқатсиз қотилликлар, тинимсиз
терактлар ва динлараро низолар. Буларнинг барчаси минтақада радикал террорчи гуруҳларни
пайдо бўлиши учун серҳосил “тупроқ” бўлиб хизмат қилди.
Ҳозирда Яқин Шарқ минтақасида ҳанузгача жуда кўп можаролар мавжуд, араб
мамлакатлари халқларининг ижтимоий муаммолари ҳал қилинмаган, демократик ислоҳотлар
якунланмаган ва айрим давлатлар, одатда, баъзи бир йирик давлатларга қарам бўлиб
қолмоқда. Кўпчилик сиёсий таҳлилчилар “араб баҳори” Тунисда айрим муваффақиятларга
эришилганлигини таъкидлайдилар. Шу ўринда олмон эксперти М.Ассебургнинг “араб
баҳори”ни бошдан кечирган давлатларда инқилоб муваффақиятли тугадими ва одамлар ҳаёти
олдингисига қараганда анча яхшиландими? деган саволларга берган жавобларини эслаш
кифоя: “Тунисда инқилоб муваффақиятли бўлди, деб айтиш мумкин эмас, деб ўйлайман.
Намойишчиларнинг талаблари Тунисда ҳам бажарилмай қолди. Ижтимоий-иқтисодий
масалалар умуман четда қолиб кетди, яъни миллий бойликларни адолатли тақсимлаш, марказ
ва перифериялар ўртасидаги муносабатлар, коррупция муаммоси – бу соҳаларнинг ҳеч
бирида сезиларли ютуқларга эришилмаган. Лекин Тунисда инқилоб ва ўша вақтда бошланган
ўзгаришлар жараёни, ҳеч бўлмаганда қоғозда, биз аввалгидан кўра рақобатбардош ва
демократик сиёсий тизимни кўрмоқдамиз.”
THEORY AND PROBLEMS OF DEMOCRATIC DEVELOPMENT
IN EGYPT AND THE MIDDLE EAST
KADIROVA GUZAL
PhD student, TSUOS
Аbstrаct. Over the past 30 years, multi-party regimes have replaced single-party regimes in Arab countries.
This process began in Egypt in 1976 with the division of the Arab Socialist Union into three groups. Later, in the
late 1990s, Egypt established an electoral system that served the interests of the ruling party’s candidate under
the provisions of the election law. This was since the powers of the head of state were constantly amending the
constitution. Although Egypt is officially a republic, it can be considered a modern version of a parliamentary
monarchy. Because the unlimited power of a political leader combines the functions of a party leader and a head
of state in the person of one person. As Western democratization processes take place, tensions between moderate
and radical forces and movements in the Arab world will increase.
In general, the processes of developing a democratic and civil society in Egypt are unique, which is very
different from the western understanding of these problems. At present, the Egyptian leadership faces a major
problem of how to achieve political and social modernization in society.
Keywords аnd expressions:
Middle East region, democracy, Egypt, Arab states, political system,
“Arabic Spring”, open civil society, modernization, “Western democracy”, political stability.
