S H A R Q M A S H ’ A L I
34
МАНБАШУНОСЛИК ВА МАТНШУНОСЛИК
ТУРКИЙ ХАЛҚЛАР ЁЗУВ МАДАНИЯТИДА
МОНИЙ ХАТИ
АЛИМУҲАМЕДОВ РИХСИТИЛЛА
Филология фанлари доктори, ТДШИ
Аннотация.
Ёзув инсоният тарихидаги улуғ кашфиётлардан бири саналади. Ҳозирги кунда мавжуд
бўлган ва қадимда бор бўлган тиллар ўз такомил босқичларида турли ёзув турларидан фойдаланганлар.
Қадимги туркий халқлар ўз тиллари учун алифболи ёзувдан фойдаланган. Улар орасида кўк турк, уйғур,
араб, лотин, кирилл ёзувлари бор. Ушбу ёзувларни барча туркий халқлар қўллаган. Уларни бир сўз билан
умумистеъмолдаги ёзувлар деса бўлади. Лекин туркий тил учун қўлланган ёзувлар ичида тор доирада,
фақатгина қабилалар ёки бирор диний-фалсафий таъл-имотга топинадиганлар қўллаган ёзув турлари
ҳам бўлган. Улар сон жиҳатидан анча кўп. Масалан, сурёний ёзувини турк-насронийлари, браҳмий
ёзувини эса турк-буддавийлари, моний ёзувини эса турк-моний жамоалари қўллаган. Уларнинг орасида
ҳозирги кунимизгача кўплаб ёзма ёдгорликлари етиб келгани турк-моний ёзуви ҳисобланади. Моний
ёзувининг қўллануви монийлик таълимотининг туркий халқлар орасига кириб келиши билан боғлиқ. Турк-
моний ёзувида монийчилар тавбаномаси “Хуастуанивт”нинг Берлин қўлёзма нусхалари, турк-моний
дуолари ва бошқа асарлар етиб келган. Фақат жамоалар даврасида, тор доирада қўлланилган ёзувлар
орасида моний ёзуви туркий тилга анча мослаштирилганидир. Мазкур мақолада моний ёзувининг
туркий тилга мослашиши, унда ёзилган манбалар, унлилар ва ундошларнинг берилиши, сингар-
монизмнинг амалда бўлиши каби масалалар ёритилган. Шу билан бирга, юқорида келтирилган
масалаларни ёритишда айнан турк-моний ёзувида битилган асарлар, қўлёзмаларнинг фотонус-
халаридан намуналар келтирилган. Мақола сўнггида туркий тилга мослаштирилган моний ёзувининг
туркий матнларда келтирилган ҳарфлари алифбо шаклида берилган. Турк-моний матнларини ўқишга
киришганлар ушбу алифбо орқали ёзувни ўрганишлари мумкин.
Таянч сўз ва иборалар:
туркий тил, қадимги туркий ёзувлар, ёзув тизими, монийчилик, турк-
моний ёзуви, унли ҳарфлар, ундош ҳарфлар.
Аннотация.
Письменность является одним из величайших открытий в истории человечества. Сов-
ременные и древние языки в истории развития использовали разные типы письменности. В частности,
для древнетюркского письма был использован тип алфавитного письма. Среди них есть кок-тюркские
(тюрко-рун), древнеуйгурский, арабский, латинский, кириллица. Этими письмами пользовались все
тюркские народы. Можно сказать, что эти письма были общего использования. Тем не менее, в
письменностях, использованных для тюркского языка, было несколько типов писем, которые исполь-
зовались племенами или религиозными философами. Количество таких писем много. Например,
сирийскую письменность использовали тюрко-сирийские племена, а надпись брахми была использована
тюркско-буддийцами, а манихейская письменность была распространена в тюрко-манихейских кругах.
В тюркско-манихейском письме до нас дошли много памятников той эпохи. К примеру, Берлинские
копии манихейской молитвенной книги «Хуастуанивт», тюркско-манихейские молитвенные тексты и
другие произведения. Только тюркско-манихейское письмо среди других мало оиспользуемых пись-
менностей было более адаптировано к тюркскому языку. В данной статье освещаются вопросы
адаптации манихейского письма к тюркскому языку, источники, отражение в письме гласных и соглас-
ных букв, практическая реализация сингармонизма в текстах. В то же время при освещении
вышеупомянутых вопросов приводятся примеры из рукописей и фрагментов, написанных на памят-
никах на тюркском языке. В конце статьи тюркско-манихейские буквы приведены в алфавитном
порядке. Те, кто заинтересован в изучении данного письма, могут выучить его через этот алфавит.
Опорные слова и выражения:
тюркский язык, древнетюркские письма, теория письма,
манихейство, тюркско-манихейская письменность, гласные буквы, согласные буквы.
S H A R Q M A S H ’ A L I
35
Abstract.
The writing is one of the great discoveries in human history. Modern and old languages in
their history had used different types of writings. In particular, the Turkic language also used the
alphabetical writing system. Among them there are Kok Turk (Turk Runic), Uighur, Arabic, Latin, Cyrillic
letters. These writings were commonly used by all Turkic people. However, in the scripts used for the
Turkic language, there were several types of letters that were used by tribes or religious philosophers. For
example, the Syrian script was used by Turkic-Syrian tribes, and the inscription of Brahmi was used by the
Turkic Buddhists, and the Manichaean script was spread in the Turkic-Manichean circles. In the Turkic-
Manichean letter, many monuments of that era are survived. For example, Berlin copies of the Manichaean
prayer book “Khuastuanivt”, Turkic-Manichaean prayer texts and other works. Only Turkic-Manichean
letter, among other little-used scripts, was more adapted to the Turkic language. This article covers the
adaptation of the Manichean letter to the Turkic language, about sources, reflected in the letter of vowels
and consonants, the practical implementation of harmonicity in the texts. At the same time, when covering
the aforementioned issues, examples from manuscripts and from fragments written on monuments of the
Turkic language are given. At the end of the article, the Turkic-Manichean letters are listed in alphabetical
order. This alphabet can help for those, who is interested in learning this letter.
Keywords and expressions:
the Turkic language, Old Turkic letters, theory of letters, Manichaeism,
Turkic-Manichaean letters, vowels, consonants.
Инсоният тарихида ёзувнинг пайдо бўли-
ши катта кашфиётлардан бири бўлиб, ахбо-
рот алмашинувининг жадаллашувига олиб
келган. Ёзувлар ўз такомил босқичларида
қуйидаги босқичларни босиб ўтган:
Даставвал, пиктографик ёзув тури шакл-
ланган бўлиб, унда бирор воқеа-ҳодисалар
умумий тасвир шаклида берилган. Идео-
граммалар – пиктограммалардан кейин
шаклланган ёзув тури саналиб, уларда маъ-
лум нарса тасвири келтирилган. Ёзувнинг
кейинги тури – иерографик ёзув айнан идео-
граммалар асосига қурилган бўлиб, уларга
ҳозирги хитой ёзувини мисол қилиб келти-
риш мумкин. Лекин хитой ёзуви ҳозирда
ўзининг идеографик шаклини анча шакллан-
тирган ёзув саналади. Сўнг логографик ва
бўғин ёзув шакллари қўлланила бошланган.
Ҳозирги ҳинд ёзуви (деванагари – <санскр.
देवनागरी
), қадимги браҳмий ёзуви (<санскр.
ब्राह्मी
) логографик-бўғин ёзуви саналади.
Ёзувнинг ундан кейинги кўриниши ҳарф-
товуш ёки алифбо ёзуви дейилади. Ушбу ёзув
турига ҳозирда бутун дунёда қўлланадиган, ўз
алифбосига эга бўлган ёзувлар киради. Унинг
хусусияти шундаки, нутқдаги ҳар бир товуш
алоҳида график белги орқали ифодаланади.
Дунёдаги ҳар бир халқ ёзув маданияти
тарихида бир неча ёзув турларидан фойда-
ланган. Шулар сингари туркий халқлар ҳам
ўз ёзув тарихида ўндан ортиқ хат туридан
фойдаланган
1
. Уларнинг логографик ва
алифбо ёзувидан фойдаланганликлари тад-
қиқотларда келтирилган.
Ушбу ёзувларнинг барчаси қўлланилишига
кўра, ўз ўрнига эга. Бу жиҳат уларнинг яра-
тилиши билан боғлиқ. Жумладан, кўк турк,
уйғур ва араб хатлари умумий ёзув сифатида
ишлатилган бўлса, браҳмий, суғд, моний ёзув-
лари тор доирада, айрим диний жамоалар
ўртасида ўз диний асарларини кўчириш, кўпай-
тириш учун фойдаланилган
2
. Мазкур ҳудудда
ёзувнинг бу каби хилма-хиллигини китобат
иши бўйича йирик мутахассис Т. Ф. Картер
қуйидагича изоҳлайди: “Ушбу ўлкада яшовчи-
ларда ёзувларни ўз тилларига ўзлаштириб
олиш кўникмаси кучли ривожланган
3
”.
1
Sodiqov Q.P. Eski turkiy yozuvlar (Old Turkic letters).
– Toshkent, 2013. – 6-9 b.; User H.Ş. Başlangıcından
Günümüze Türk Yazı Sistemleri (Turkish Writing
Systems from the Beginning to the Present). Bilge Kültür
Sanat. – Ankara, 2006. – S. 25.
2
Sodiqov Q.P. Eski turkiy yozuvlar (Old Turkic letters).
– Toshkent, 2008. – 4-5 b.
3
Қаралсин
: Yazberdiyev A. Knizhnoye delo v Sredney
Azii i Turkmenistane (s V v. do. n.e. po 1917 god) (Book
Publishing in Central Asia and Turkmenistan (from V. to.
BC to 1917)). Avtoreferat na soiskaniye uchenoy stepeni
doktora istoricheskikh nauk. – Ashgabat. 1993. – S. 5.
S H A R Q M A S H ’ A L I
36
X асргача бўлган даврда турк-моний
муҳитида яратилган ёзма манбалар кўк турк,
уйғур ҳамда туркий тилга мослаштирилган
моний хатида яратилган. Турк-моний ёдгор-
ликларида ушбу ёзувларнинг қўлланилиши-
да ўзига хос жиҳатлар бор
1
.
Кўк турк хати.
Туркий халқларнинг энг
қадимий ёзувларидан бири бўлиб, бизгача
етиб келган манбалари, асосан, V–X асрлар-
да яратилган. Қўлланилиш доирасига кўра,
катта ҳудуд (Мўғулистон, Жанубий Сибирь,
Шарқий Туркистон, Ўрта Осиё, Қозоғистон,
Волгабўйи, Шимолий Кавказ, Шарқий Евро-
па)ни ўз ичига олади
2
. Кўк турк (тур-
кий=рун) ёзуви, генезиси, унинг график
ҳамда фонетик хусусиятлари тўғрисида кўп-
лаб европа, рус ҳамда ўзбек олимларининг
тадқиқотлари мавжуд
3
.
Кўк турк ёзувли турк-моний манбалари
сирасига қоғозга битилган “Ирқ битиги”
4
,
Турфондан топилган кўк турк ёзувли матн
парчалари
5
, Уйғур хоқонлиги даврида (744–
1
Omonov Q.Sh. Turkiy rasmiy uslubning yuzaga kelishi va
takomili (ilk va o’rta asrlar) (The emergence and
development of the Turkish official style (medieval and
middle ages). Filologiya fanlari doktori ilmiy darajasini olish
uchun yozilgan dissertatsiya. – Toshkent, 2016. – 84-97 b.
2
Yazyki mira. Tyurkskiye yazyki (Turkic languages). –
Bishkek: Kyrgyzstan, 1997. – S. 35.
3
Sertkaya O.F. Göktürk (Runik) Harfli Yazıtların
Envanter, Alfabe ve Bibliyografya Problemleri Üzerine
(On the Inventory, Alphabet and Bibliography Problems
of Gokturk (Runic) Letters) // Dil Araştırmaları Dergisi.
Sayı: 2. Bahar, 2008. – Ankara. – S. 7–34; User H.Ş.
Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri (Turkish
Writing Systems from the Beginning to the Present).
Bilge Kültür Sanat. – Ankara, 2006. – S. 25-39; Kyzlasov
I.L.
Orfograficheskiye
priznaki
manikheyskogo
runicheskogo
nadpisey
(Orthographic
signs
of
Manichaean runic inscriptions) // Voprosy tyurkskoy
filologii. - M .: Vyp. IV. 1999. – S. 85–111.
4
Tekin T. Irk Bitig: The Book of Omens. – Wiesbaden:
Harrassowitz Verlag, 1993.
5
Sertkaya O.F. Göktürk (Runik) Harfli Yazıtların
Envanter, Alfabe ve Bibliyografya Problemleri Üzerine
(On the Inventory, Alphabet and Bibliography Problems
of Gokturk (Runic) Letters) // Dil Araştırmaları Dergisi.
Sayı: 2. Bahar, 2008. – Ankara. – S. 24-36.
840) яратилган эпиграфик
6
ҳамда Сибирдан
топилган
7
эпитафик ёдгорликлар киради.
Кўк-турк хати ягона ёзув қоидасига эга
эмас. Шунинг учун у график ҳамда орфо-
график жиҳатдан турлича. График жиҳатдан
Енисей воҳасидан топилган кўк турк ёзувли
матнлар Ўрхун воҳасидан топилганларидан
фарқ қилади. Бу фарқ графемаларнинг
катаклар ўрнини босувчи чизиқ орасига
ёзилишида, сўзларни ажратувчи икки нуқта
(:)нинг қўйилишида ҳамда ҳуснихат бора-
сида кўринади [
солиштиринг
: Кул тигин
битиги
8
ҳамда Е-49
9
]. Матндаги бу каби
фарқлар ёдгорликнинг кимга атаб яратил-
ганига ҳам боғлиқ. Жумладан, Ўрхундан
топилган йирик матнлар (Кул тигин, Билга
хоқон, Тўнюқуқ)нинг хоқон, саркардалар
шарафига тиклангани учун ёзувнинг клас-
сик
10
(бу ерда ёзувнинг энг гўзал турига
нисбатан ишлатилади) тури қўлланган. Бу
ҳол араб ёзувидаги туркий матнларда ҳам ўз
аксини топади. Хусусан, Алишер Навоий-
нинг кўпгина асар қўлёзмалари моҳир
хаттотлар томонидан ҳуснихат билан кито-
бат қилинган
11
. Тарихда муқаддас китоблар-
га нисбатан ёзувнинг классик тури қўллан-
ган. Масалан, Қуръони каримнинг қўлёзма
6
Kamalov A.K. Epigraficheskiye pamyatniki uygurskoy
epokhi (Epigraphical monuments of the Uygur epoch) //
Iran-name. Nauchnyy vostokovedcheskiy zhurnal. № 4
(8). - Almaty, 2008. - S. 215.
7
Kyzlasov
I.L.
Orfograficheskiye
priznaki
manikheyskogo runicheskogo nadpisey (Orthographic
signs of Manichaean runic inscriptions) // Voprosy
tyurkskoy filologii. - M .: Vyp. IV. 1999. – S. 85–111.
8
Radlov V.V. Atlas Drevnosti Mongolii (Atlas of
Antiquities of Mongolia). - SPb, 1892. - S. XVII–XX.
9
Kormushin I.V. Tyurkskiye yeniseyskiye epitafii
(Turkic Yenisei epitaphs). Grammatika. Tekstologiya. -
M .: Nauka, 2008. - S. primechaniye.
10
http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/classic
11
Sobraniye vostochnykh rukopisey (Collection of oriental
manuscripts). Tom II - Tashkent: Nauka, 1954. - S. 195-196;
Katalog fonda instituta rukopisey (Catalog of the Institute of
Manuscripts Fund). Tom I. - Tashkent: Fan, 1989. - S. 13,
16, 21; Khakimov M. Navoiy asarlari qo’lyozmalarining
tavsifi (Characteristics of manuscripts of Navoi's works). –
Toshkent: Fan, 1983. – 57-60, 179-181- b.
S H A R Q M A S H ’ A L I
37
нусхалари араб хатининг маълум турида
(аввал куфий, сўнг сулс, насх) эътибор билан
кўчирилган. Бу йўл билан асарга, шу билан
бирга, мазкур асар тарғиб этаётган динга ҳам
муносабат билдирилган.
Биз таҳлил этаётган асарларда қўлланган
кўк турк ёзувининг тури ҳам шундай хусу-
сиятга эга. Хусусан, “Ирқ битиги”да кўк турк
ёзуви эътиборли қилиб, график ҳамда пунк-
туацион белгилар билан барча матн битиш
қоидаларига амал қилинган ҳолда битилган.
Яна бир эътиборли жиҳати, И. Кизласов-
нинг таъкидлашича, кўк турк ёзувли моний
матнларида унли товушларни ифодаловчи
график белгилар Ўрхун ва Енисей матнла-
рида қўлланишига нисбатан кўпроқ ишла-
тилган. Бу ҳолга олим моний ёзувида сўз-
даги барча товушнинг график шакли матнда
ёзилишини сабаб сифатида келтиради
1
.
Эпиграфик матнларда, жумладан, Қора-
балғасун комплексидаги кўк турк ёзувли
матнлар ҳам ёзувнинг классик шаклида
битилган
2
.
Юқорида келтирилган барча кўк турк
ёзувли моний матнларида ёзувнинг нафис
туридан фойдаланилган. Бу билан кишилар-
нинг мазкур асарларга ва асар тарғиб
этаётган таълимотга ўз ҳурматларини билди-
риш имкони яратилган.
Эски уйғур хати
. Қадимда “туркча ёзув”
3
,
“уйғур хати”
4
, “мўғул хати”
5
деган номлар
1
Қаралсин
: Kyzlasov I.L. Orfograficheskiye priznaki
manikheyskogo runicheskogo nadpisey (Orthographic
signs of Manichaean runic inscriptions) // Voprosy
tyurkskoy filologii. - M .: Vyp. IV. 1999. – S. 85-111.
2
Қаралсин
: Radlov V.V. Atlas Drevnosti Mongolii (Atlas
of Antiquities of Mongolia). - SPb, 1892. - S. XXXV.
3
Makhmud Koshgari. Devonu lughati-t-turk (turkiy
so’zlar devoni). Nashrga tayyorlovchi: Q. Sodiqov. -
Toshkent: Ghafur Ghulom, 2017. – 16-17 б.
4
Rustamov A. Ibn Arabshokh turkiy yozuvlar khaqida
(Ibn Arabshakh about Turkic letters) // Adabiy meros.
№(5). Toshkent, 1976. – 39 b.
5
Melioranskiy P.M. Arab filolog o turetskom yazyke
(Arab philologist about the Turkish language). - Sankt-
Peterburg: Tipografiya Imperatorskoy Akademii nauk,
1900. – S. XLV.
билан аталган эски уйғур хатидаги ёдгор-
ликлар V–XVI (~XVIII) асрларда битилган.
Ушбу ёзув турининг номи тарихий эмас.
Ёзувнинг қўлланувидан келиб чиқиб аталган
6
.
Ҳозирда дунё туркшунослигида “уйғур хати”
(
Uygur~Uyghur Script
) номи қўлланади
7
.
Мазкур ёзувнинг пайдо бўлиши ва
такомили, фонетик-фонологик, график ҳамда
имло хусусиятлари бўйича кўплаб тадқиқот-
лар амалга оширилган
8
. Безак берилган ёки
миниатюра ишланган уйғур ёзувли ёдгор-
ликлар кўп эмас. Шунга қарамай, ёзувнинг
нафис (классик) услуби, турли график
кўринишлар, матннинг қора, қизил ва бошқа
сиёҳда берилиши безак ўрнида қўлланган
9
.
Ёзилишига кўра, уйғур хатининг икки хил
кўриниши: майда курсивли (яъни, югурик)
ҳамда классик (йирик) услуби фарқланади.
Майда курсивли (югурик) кўриниши, асосан,
6
Zarubezhnaya tururologiya (Foreign Turcology).
Vypusk I. Drevniye tyurkskiye yazyki i literatura. - M.,
1986. - S. 173.
7
Қаранг
: Clark L. Uygur Manichaean Texts: Volume II.
Liturgical Texts: Texts, Translations, Commentary. Corpus
Fontium Manichaeorum: Series Turcica II. – Turnhout:
Brepols Publishers, 2013. – P. 372; Wilkens J. Manichäisch-
Türkische Texte der Berliner Turfansammlung, Alttürkische
Handschriften, Teil 8. – Stuttgart: Franz Steiner. Verlag,
2000. – P. 520; Zieme P. Fragments of the Old Uighur
Maitrisimit nom bitig in St. Petersburg, Helsinki and Berlin
// Written monuments of the Orient («Pis'mennyye
Pamyatniki Vostoka»). 2015 (1). – SPb.: Nauka,
Vostochnaya literatura, 2015 (1), – P. 14-31.
8
Yazyki mira. Tyurkskiye yazyki (Turkic languages). –
Bishkek: Kyrgyzstan, 1997. – S. 56; Sodiqov Q. Uyghur
yozuvi tarikhi (Manbashunoslik va kitobat tarixi masalalari)
(Uyghur inscriptions (History of manuscripts and
bookstores)). - Toshkent, 1997; Sodiqov Q.P. Eski turkiy
yozuvlar (Old Turkic letters). – Toshkent, 2008. – 30-60 b.;
Rustamov A. Ibn Arabshokh turkiy yozuvlar khaqida (Ibn
Arabshakh about Turkic letters) // Adabiy meros. №(5).
Toshkent, 1976. – 39-42 b.; Diringer D. Alfavit. – Moskva:
Izdatel'stvo inostrannoy literatury, 1963. – S. 373; User H.Ş.
Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri (Turkish
Writing Systems from the Beginning to the Present). Bilge
Kültür Sanat. – Ankara, 2006. – S. 49-59.
9
Sodiqov Q. Uyghur yozuvi tarikhi (Manbashunoslik va
kitobat tarixi masalalari) (Uyghur inscriptions (History of
manuscripts and bookstores)). - Toshkent, 1997. - 17-18 b.
S H A R Q M A S H ’ A L I
38
тез битиш, матнни майда қилиб ёзишга ўнг-
ғай тур бўлиб, ундан кўпроқ туркий
васиқалар
1
, йирик асарларда
2
фойдаланил-
ган. Ёзувнинг классик услуби ҳуснихат
билан, йирик кўринишда, ҳарфлари ҳам
дона-дона, жимжимали қилиб ёзилган. Мо-
нийчилар тавбаномаси “Хуастуанивт”нинг
уйғур ёзувли узиндилари уйғур хатининг
классик услубидадир
3
. Турк-моний муҳитида
яратилган уйғур ёзувли бошқа ёдгорликлар
ҳам классик услубдадир. Ёзувнинг бундай
услубда қўлланиши турк-моний матнлари-
гагина эмас, балки турк-будда матнларига
ҳам хос. Бу ҳол диний-фалсафий асарларга
эътибор катта эканлиги, улар муқаддас
саналганлиги билан изоҳланади.
Моний ёзуви
. Инсоният тарихида кўплаб
ёзув турларидан фойдаланилган бўлиб, улардан
баъзилари диний таълимотлар таъсирида пайдо
бўлган. Булар қаторига моний хати ҳам киради.
Олимларнинг фикрича, Моний ўз таълимо-
тини ёйиш учун оромий-сурёний алифбоси
негизида янги хат турини кашф этган. Моний
ёзуви ўша даврдаги идеографик паҳлавий
ёзувидан кўп жиҳатлари билан устун эди.
Шулардан бири – унинг фонетик ёзув эканли-
гидир. Яъни, ушбу ёзув ўрта форс тилининг
фонетик-фонологик қурилишини паҳлавий
ёзувидан анча кенг ёритиб бера олган
4
.
Фанда моний ёзувининг келиб чиқиши
тўғрисида турли фикрлар мавжуд: моний-
1
Sodiqov Q. Eski turkiy khujjatlar: matn interpretatsiyasi
va stilistikasi (Old Turkic documents: text interpretation
and stylistics). – Toshkent, 2015. – 17 b.
2
Radlov V.V. Kutadku-Bilik. Faksimile uygurskoy
rukopisi. – SPb., 1890. – S. XIII+200; Adib Ahmed b.
Mahmud Yükneki. Atebetü-l-Hakayik. Arat R.R. Türk
tarih kurumu basımevi. – Ankara, 1992. 2. baskı. TDKY
sayı: 32. 163. – S. I-LXII, LXIII-CXVI б.
3
Sodiqov Q.P. “Khuastuanivt”ning Berlin qo’lyozmalar fon-
dida saqlanayotgan uzindilari (“Khuastuanivt”s fragments in
Berlin fund of manuscripts) – Khorijiy Sharq khalqlari
adabiyoti va adabiy manbashunosligining dolzarb masa-
lalari. Khalqaro ilmiy anjuman. – Toshkent, 2010. – 46 b.
4
Oranskiy I.M. Vvedeniye i iranskuyu filologiyu
(Introduction and Iranian Philology). - M .: Izdatel'stvo
Vostochnoy literatury, 1960. - S. 190.
ликка қарши бўлганлар уни Монийнинг ўзи
ўйлаб топган сирли хат дейдилар. Лекин бу
фикр тўғри эмас. Ушбу ёзув оромий
хатининг югурик тури асосида, эстрангело-
нинг авлоди бўлган пальмир ёзувига ўхшаш
ёзувдан келиб чиққан, деган тахминлар бор.
Баъзилар Моний моҳир рассом бўлгани учун
ўз ёзувини такомиллаштирган, деган фикрни
ҳам олға сурадилар
5
.
Моний ёзуви оромий ёзувининг пальмир
кўринишидан бирининг негизида пайдо бўлган
6
.
Тарихда моний ёзуви моний мазмунли
асарларни кўчиришдан ташқари васиқаларни
кўчиришда ҳам қўлланилгани тўғрисида маъ-
лумотлар учрайди
7
. Моний ёзувидаги матнлар
қадимги эроний (паҳлавий, парфиёний, суғдий
ва туркий) тилда
8
баъзи манбаларда ўрта форс,
бақтрия, илк янги форс тилларида ҳам ёзил-
гани қайд этилган
9
. Моний ёзувли манбалар,
асосан, VIII–IX асрларда кўчирилган
10
. Моний
ёзувининг туркий тилга қўллануви бўйича
махсус тадқиқот яратилмаган. Ушбу бўшлиқ-
ни тўлдириш учун мазкур тадқиқот иши
амалга оширилди.
XX аср бошларида Турфондан топилган
моний ёзувли манбалар уч эроний тилда
битилган
11
. Шарқий Туркистон ҳудудидан
топилган моний асарлари ўрта форс тили
манбаларига киради
12
. Шулар орасида
туркий тилли матнлар ҳам мавжуд. Лекин
улар сон жиҳатидан оз.
5
Diringer D. Alfavit. – Moskva: Izdatel'stvo inostrannoy
literatury, 1963. – S. 384.
6
Rastorguyeva V.S. Srednepersidskiy yazyk (Middle
Persian). - M .: Nauka, 1966. – S. 10-11.
7
Omonov Q.Sh. Turkiy rasmiy uslubning yuzaga kelishi va
takomili (ilk va o’rta asrlar) (The emergence and
development of the Turkish official style (medieval and
middle ages). Filologiya fanlari doktori ilmiy darajasini olish
uchun yozilgan dissertatsiya. – Toshkent, 2016. – 27 b.
8
Khakimov M. Sharq manbashunosligi lughati (Dictionary
of Oriental source studies). – Toshkent, 2013. – 193 b.
http://www.iranicaonline.org/articles/manichean-script
10
Khakimov M. Sharq manbashunosligi lughati (Dictionary
of Oriental source studies). – Toshkent, 2013. – 193 b.
11
Rastorguyeva V.S. Srednepersidskiy yazyk (Middle
Persian). - M .: Nauka, 1966. – S. 17-18.
12
Rastorguyeva V.S. Srednepersidskiy yazyk (Middle
Persian). - M .: Nauka, 1966. – S. 25-26.
S H A R Q M A S H ’ A L I
39
Моний ёзуви, аввал, тор доирада, фақат-
гина моний роҳиблари орасида маълум
бўлган. Кейинчалик эса бу ёзувни моний
жамоа аъзолари (ниғўшаклар) ҳамда оддий
топинувчилар ҳам ўрганиб, асарлар кўчир-
ган ва мутолаа қилган кўринади.
Туркий матнларда қўлланган моний
ёзуви ҳарфлари сони турличадир
1
. Бизнинг-
ча, бу вазиятни икки хил талқин қилиш
мумкин. Биринчидан, у ўзга тил учун
яратилган; иккинчидан, туркий тилли матн-
ларда баъзи эроний тилларнинг хусусият-
ларини англатувчи белгилар ҳам ўрни билан
ишлатилган.
Моний ёзуви оромий тармоғидаги бошқа
ёзувлар сингари ўнгдан чапга қараб ёзилган
2
.
Моний ёзувида араб хатига ўхшаб бир ҳарф-
нинг уч кўриниши йўқ. Лекин баъзи ҳарфлар
матнда бир-бирига қўшиб ёзилади. Жумладан,
ўрни билан
аlif
ҳарфи ўзидан кейин келган
<
n
>
ва <
r
> ҳарфларига қўшилади.
Бундан ташқари, айрим тадқиқотчилар
ушбу ёзувда белгиларни бир-бирига ўхша-
тиб ёзиш хусусияти мавжуд, деган фикрни
ҳам берадилар
3
.
Моний хатида икки хил ёзув тури бор:
биринчиси ва кўп қўлланилгани ёзувнинг
классик услубидир. Ёзувнинг ушбу турида ҳар
бир ҳарф чиройли ва дона-дона қилиб қоғозга
ёзилади. Бундай матнни ўқиш ўқувчига
қийинчилик туғдирмайди. Бу турдаги ёзув
матнда безак вазифасини ҳам ўтаган. Моний
ёзувида етиб келган туркий матнларнинг
кўпчилиги шу турдаги хатда битилган.
Ёзувнинг кейинги тури курсив кўриниш-
га эга бўлиб, унда ёзилган ҳарфлар бироз чап
1
Akhundzhanov Ye.A. Istoriya informatsionnoy kul'tury
Uzbekistana (History of Information Culture of
Uzbekistan). Kniga I. - Tashkent, 2015. – S. 111;
Drevniturskaya slovar' (Ancient Turkic dictionary). -
Leningrad, 1969. - S. XVII.
2
Khakimov M. Sharq manbashunosligi lughati (Dictionary
of Oriental source studies). – Toshkent, 2013. – 193 b.
3
Akhundzhanov Ye.A. Istoriya informatsionnoy kul'tury
Uzbekistana (History of Information Culture of
Uzbekistan). Kniga I. - Tashkent, 2015. – S. 111.
тарафга қиялатиб битилган. Бу турдаги
матнлар саноқли парчаларда кузатилади (М
50, М 51
4
).
Моний ёзувида ҳарфлар унли ва ундош
товушларни англатувчи белгиларга бўлина-
ди. Бундан ташқари, фақат эроний тилларга
хос бўлган товушларни англатувчи ҳарфий
белгилар ҳам бор.
Бугунги кунгача сақланган ёзма ёдгор-
ликлар ичида кўк турк ҳарфларининг моний
ҳарфлари асосида англатган товуши келти-
рилган жадвал мавжуд (MIK.III.34b
5
). Худди
шундай жадвал “кўк турк-уйғур” ёзуви учун
ҳам яратилган (Mainz 171
6
). Бундай вазият
моний, кўк турк, уйғур ёзувларининг илк
ўрта асрлар туркий халқлари турмушида
аҳамиятли ўрин эгаллагани, жамият орасида
бу ёзувларга эҳтиёж ва эътибор катта
бўлганининг исботидир.
Моний ёзувида унлиларнинг берили-
ши.
Туркий манбаларда унли товушларни
ифодалашда моний алифбосидаги учта ҳарф
–
alif
,
vāv
ва
yā
дан фойдаланилган.
alif
ҳарфи [a]–[ä] товушларини,
yā
ҳарфи [i
(~e)]–[ï] товушларини,
vāv
ҳарфи эса [ü]–[u]–
[ö]–[o] товушларини англатади. Унлилар-
нинг ёзувда берилиши уйғур хатидаги унли-
ларнинг берилиши билан айнан ўхшаш
7
.
Лекин баъзи фарқли ўринлари мавжуд.
Ёзувда олд ва орқа қатор унлилар фарқ-
ланган. Жумладан, сўз бошидаги ингичка,
лабланмаган [
ä-
] товушини ифодалаш учун
битта белги қўлланилган бўлса (
–
ärsär
(XL
8
.68), йўғон, лабланмаган [
а-
]
4
Манбалар www.turkischeturfantexte.com сайтидан
олинди.
5
Ўша жойда.
6
Ўша жойда.
7
Zarubezhnaya tururologiya (Foreign Turcology).
Vypusk I. Drevniye tyurkskiye yazyki i literatura. - M.,
1986. - S. 178.
8
“Хуастуанивт”
асарининг
Лондон
нусхаси.
Қуйидаги
манбадан
олинди:
Özbay
B.
HUASTUANİFT: Manihaist Uygurların Tövbe Duası
(Manichaean Uighurs Repentance Prayer). – Ankara:
Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014. – S. 256.
S H A R Q M A S H ’ A L I
40
товушини ифодалаш учун иккита белгидан
фойдаланилган (
–
ačïtïm(ï)z
(XL.57). Сўз охирида лабланмаган ингичка
ҳамда йўғон [a]–[ä] товушларини ифодалаш
учун битта белги қўлланилган (
–
y(ä)mä
(XL.18),
–
otqa
(XL.70).
Ёзувда сўз ичида деярли қўйилмаган. Лекин
ўрни билан қўйиб ўқилади (
–
t(ä)ŋri
(XL.72),
–
y(a)ruq
(XL.15).
Сўз бошида ингичка ва йўғон, лаблан-
маган [i-]–[ï-] товушларини бериш учун
аlif
ва
yā
ёки
hamza
ва
yā
ҳарфлари қўлланган
(
–
ikinti
(XL.34),
–
ïğačqa
(XL.60). Сўз ичи ва охирида
yā
билан
берилади (
–
bišinč
(XL.37),
–
ämti
(XL.61),
–
qïrq
(XL.55),
–
y(a)ruğï
(XL.47). Сўз
ичида ёзувда қўйилмайдиган ўрни ҳам бор,
лекин
ўрни
билан
қўйиб
ўқилади
(
–
ärks(i)z(i)n
(XL.24),
–
bašl(ï)ğ
(XL.54).
Сўз бошида ингичка, лабланган [
ü-
]
товушини ифодалаш учун
alif
,
vāv
ва
yā
ҳарфлари ишлатилган (
–
üčünč
(XL.35). Сўз ичи ва охирида
vāv
билан
берилади (
–
ärür
(XL.42),
–
k(ä)ntü
(XL.26).
Сўз бошида йўғон, лабланган [
u-
]
товушини ифодалаш учун
alif
ва
vāv
ҳарфлари ишлатилган (
–
umatïn
(XL.41). Сўз ичи ва охирида
vāv
билан
берилади (
–
y(a)ruq
(XL.15),
–
bošunu
(XL.62).
Сўз бошида ингичка, лабланган [
ö-
]
товушини ифодалаш учун
alif
,
vāv
ва
yā
ҳарфлари ишлатилган (
–
ölürüp
(XL.146). Сўз ичи ва охирида
vāv
ва
yā
билан
берилади (
–
törüg
(XL.74).
Сўз бошида йўғон, лабланган [o-]
товушини ифодалашда
аlif
ҳарфига қўшалоқ
vāv
улаб кетилади (
–
oot
(XL.37). Сўз
ичи ва охирида эса битта
vāv
билан берилади
(
–
nomïn
(XL.72).
Афтидан, турк-моний ёзувидаги бу ҳолат
уйғур хатининг туркийга мослаштирилиши
оқибатида юзага келган имло принциплари
асосида юзага келган бўлиши керак
1
.
Турк-моний ёзувида ундошларнинг бе-
рилиши.
Ёзувда ундош товушларни бил-
дириш учун 22 та ҳарфдан фойдаланилган.
Улар қуйидагилардир:
b, z, w, k, q, g, ğ, h, f, č, l,
m, n, s, š, p, r, d, q, k, t, y
. Моний алифбоси
туркий тилдаги барча ундош товушларни
ифода этган. Юқорида таъкидлаганимиздек,
идеограммадан ҳоли бўлган мазкур ёзув ўша
даврда яратилган ёдгорликларнинг фонетик-
фонологик хусусиятларини аниқ очиб беради.
Ёзувда сонор [
ŋ
] товушини <n> ва <g>
ҳарфларининг йиғиндиси ифодалаган.
Турк-моний ёзувида ундош товушлар-
нинг ингичка-йўғон вариантини англатувчи
белгилар йўқ. Бу борада кўк-турк ёзуви анча
такомилга етган: унда ундошларнинг фоне-
тик жуфтини англатувчи белгилар мавжуд
2
.
Ёзувда портловчи [d] ундошини бериш
учун асосан ( ), баъзан ( ) ҳарфларидан
фойдаланилган:
–
sïd(ï)m(ï)z
(XL.51),
–
din murua
(XL.307). X–XIII аср
манбаларида учрайдиган тишора [δ] товуши
қўлланадиган сўзларда ( ) белгиси ишла-
тилган:
–
äδgü
(XL.70). Кам ҳолларда
( ) белгисидан ҳам фойдаланилган:
–
f(a)rzind
(U 0010 verso:1),
–
mundağ
(U 0010 recto:11).
1
Sodiqov Q.P. Eski turkiy yozuvlar (Old Turkic letters).
– Toshkent, 2013. – 45-46 b.
2
O‘sha manba. – 16-21 b.
S H A R Q M A S H ’ A L I
41
Ёзувда жарангли [b] ва жарангсиз [p]
товушлари фарқланган:
–
k(ä)lürüp
(XL.105),
–
bolup
(XL.118),
–
boltumuz
(XL.102).
Жарангсиз [k] ва жарангли [g], [q] ва [ğ]
товушлари ёзувда фарқланган: [k] товуши
икки ҳарфий белги билан ифодаланган:
–
yäkkä
(XL.129),
–
äkinti
(XL.129),
–
yükünč
(XL.130),
–
türüg
(XL.128),
–
bögtäg
(XL.142).
[q] товуши ҳам икки ҳарфий белги билан
ифодаланган:
–
bačaq
(XL.138),
–
qïlïnč
(XL.143),
–
uluğqa
(XL.86). Ўрни билан бир сўзда икки хил
кўринишда ҳам ёзилган:
–
tïnl(ï)ğqa
(XL.83),
–
tïnl(ï)ğqa
(XL.82).
Жарангсиз [s] ва [š] товушларига алоҳида
белги қўлланган:
–
bošunu
(XL.62),
–
suw
(XL.83).
[t] ҳарфи матнда асосан (
) билан
ифодаланади:
–
tägmäkä
(XL.136).
Лекин, узинди ҳолидаги матнларда (
)
белгиси ўзлашган сўзларда учрайди:
–
[fri]stum
(U 0104a seite1, 4).
Туркий тилда мавжуд бўлмаган бўғиз
ундоши [h]ни берувчи ҳарф (
) фақатгина
эроний тиллардан ўзлашган сўзларда келади:
–
m(a)nastar hirza
(XL.63).
Ўзлашган сўзларда учрайдиган ва туркий
тилга хос бўлмаган [x] товуши матнларда
(
) белгиси орқали ифодаланган.
Масалан:
–
burxanlar
(XL.133),
–
č(a)xšap(a)t
(XL.92).
<f> ҳарфи ҳам ўзлашган сўзларда келади:
–
frištilar
(XL.224).
Ёзувда ( ) <hamza> белгиси якка ҳолда
келмайди. Матнда ингичка [i] ва йўғон [ï]
товушларини англатиш учун
yā
ҳарфи билан
қўшилиб келади:
–
ičkü
(XL.56),
–
ïğačqa
(XL.60).
Моний ёзувли матнларни кўчирувчилар
сўзларни бўғинга ажратмай битганлар. Шу-
нинг учун қатор охирида жой қолдирмаслик
учун баъзи ҳарфлар чўзиб ёзилган. Баъзида
ёзувда (
) белгиси қаторни тўлдириш
учун ишлатилган
1
. Турк-моний матнларида
ҳам ушбу белги қатор охирида қолган
ўринни тўлдириш мақсадида қўлланган.
Баъзи
узиндиларда
ушбу
белгининг
жимжимадор кўринишлари ҳам учрайди
(
қаралсин
: U 0007 recto). Туркий матнларда
ушбу белги асардаги оҳанг ва услубни
таъминлайди, деган фикрлар ҳам бор
2
.
Турк-моний ёзувида туркий сингармо-
низмнинг берилиш масаласи.
Туркий тил-
ларда сингармонизм (ингичка-йўғонлик)
3
ҳодисаси амал қилади. Туркий ёзувлар
тарихида амалда бўлган деярли барча ёзув
турларида туркий тилларга хос бўлган
сингармонизм ҳодисасини бериш учун
махсус, баъзан эса, қўшимча ишоратлардан
фойдаланилган. Жумладан, кўк турк ёзувида
ингичка-йўғонликни фарқлаш учун бир
гуруҳ ундошларнинг ингичка-йўғон вариант-
лари мавжуд. Масалан, [
b
] ҳарфининг
ингичка (b) ҳамда йўғон (B), [
n
] ҳарфининг
ҳам ингичка (n) ҳамда йўғон (N) вариантлари
мавжуд. Ушбу ёзувда ингичка-йўғон сўзларда
баравар қўлланадиган ҳарфлар ҳам мавжуд.
1
Osnovy iranskogo yazykaoznaniya. Sredneiranskiye
yazyki (Basics of Iranian linguistics. Middle Iranian
languages). – Moskva: Nauka, 1981. – S. 372.
2
Dmitriyeva L.V. Xuastuanift (vvedeniye, tekst, perevod)
(Khuastuanivt
(introduction,
text,
translation))
-
Tyurkologicheskiye issledovaniya. - M.-L., 1963. - S. 215.
3
Khojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lughati
(Dictionary of explained linguistics terms). – Toshkent,
2002. – 87-88 b.
S H A R Q M A S H ’ A L I
42
Масалан: [
m
] ҳарфи фақат бир кўринишга эга
(m). Шу жумладан, уйғур хатида ҳам ингичка-
йўғонлик махсус имло-ишоратлар орқали
кўрсатилган. Туркий тилга мослаштирилган
моний ёзуви ҳам бундан мустасно эмас. Унда
ингичка-йўғонликни
фарқловчи
махсус
ҳарфлар йўқ. Лекин ушбу ёзувни туркий тилга
татбиқ қилган кишилар юксак филологик
билим соҳиби эканлиги етиб келган матнларда
ўз аксини топган.
Моний хатида битилган туркий матнлар-
да ингичка-йўғонлик хусусиятини унлиларда
ҳам, ундошларда ҳам фарқлаш имкони
бўлган. Қуйида берилган мисоллар бунинг
яққол далилидир. Унли товушларда бу
хусусият ҳарфларни ишлатишда фарқлана-
ди: сўз бошида [
ä
] учун бир белги, [
a
] учун
икки белги (мустасно:
–
arïğ
(XL.66)
билан берилган. Сўз ичи ва охирида эса
фарқланмайди.
Ёзувда сўз бошида ва баъзан ичида [
ü
]
билан [
u
] ва [
ö
] билан [
o
] фарқланган.
Юқорида айтганимиздек, моний ёзувида
ингичка-йўғонликни фарқловчи ҳарфлар
йўқ. Лекин туркий тилнинг товуш система-
сида ингичка-йўғонликни англатиб келувчи
ҳарфлар бор. Улар қуйидагилардир.
Ингичка-йўғонлик ундош товушларда,
асосан, тўртта ҳарфда фарқланади: <k> ва
<g> ҳарфлари билан келган сўзлар ингичка,
<q> ва <ğ> ҳарфлари келган сўзлар йўғон
ҳисобланади:
–
köŋülün
(XL.107),
–
tägmäkä
(136.XL.),
–
qïlur-
biz
(XL.142),
–
ağrïtïm(ï)z
(XL.90).
Бундан ташқари, ёзувда сўзларга қўшила-
диган қўшимчалар (сўз ясовчи, сўз ўзгар-
тувчи) орқали ҳам ингичка-йўғонликни
фарқлаш мумкин:
–
yirkä
(XL.58),
–
t(ä)ŋrikä
(XL.151),
–
y(a)ruq
(XL.160),
–
bašl(ï)ğ
(XL.54),
–
nomuğ
(XL.132),
–
yïlqa
(XL.272),
–
tutduq
(XL.249).
Моний ёзувли матнларда лаб гармониясига
ҳам амал қилинган:
–
köŋülün
(XL.107),
–
ačïtïm(ï)z
(XL.57).
Қуйида турк-моний матнларида қўл-
ланган ҳарфий белгиларнинг жадвалини
келтирамиз:
График белгиси
Англатган товуши
График белгиси
Англатган товуши
ä, e
h
a
č
i
l
ï
m
u
n
ü
s
o
p
ö
š
b
r
z
d~δ
v~w
d
g
q
S H A R Q M A S H ’ A L I
43
γ (ğ)
k
x
t
f
y
h
hamza
t
Кишилик тарихида ёзувнинг пайдо бўли-
ши ва шаклланиши қандай муҳим аҳамиятга
эга бўлган бўлса, кейинги даврда унинг матн
битиш ва ёзувда танланиши ҳам шу қадар
муҳим роль ўйнаган. Қадимда туркий халқ-
лар матн битишда ўзига хос қонун-қоида-
ларга риоя қилган. Айниқса, муқаддас са-
налган асарлар, матнларни кўчиришда ушбу
қоидага сўзсиз амал қилинган.
Монийлик туркий халқлар орасига тар-
қалгандан сўнг, муқаддас китоблар, асарлар
туб аҳоли қўллайдиган кўк турк ва уйғур
ёзувларида кўчирила бошланди. Иккинчи
турк хоқонлигида бошланган матн тузиш
анъанаси Уйғур хоқонлиги матнларида ҳам
давом эттирилди. Илк ўрта асрларда уйғур
ёзуви кўк турк хати билан бир қаторда
параллел қўлланилган. Шу билан бирга, мо-
ний ёзуви туркий тилли матнларда ҳам қўл-
ланилди. Натижада, туркий халқлар қўллаган
ёзувлар сони яна биттага ошди. Бу ҳол туркий
халқларнинг филологик билим даражаси юқо-
ри эканини яна бир бор исботлади.
Бугунги кунгача етиб келган турк-моний
манбалари ёзув жиҳатидан жуда чиройли:
хат услубининг классик турида; имло-ишо-
рат белгилари мунтазам қўлланган ҳолда
кўчирилган. Булар моний матнларини кўчи-
рувчиларнинг саводхонлик даражасини ҳам
кўрсатади.
ЎЗБЕК ТИЛИДАГИ “ОЛИМИЯ” ТАЖВИДИ
ИСМАТУЛЛАЕВ АБДУМАННОН
Таянч докторант,
ЎзХИА
Аннотация.
Мазкур мақолада ХХ аср бошларида яшаган тошкентлик олимлардан бири Олим-
хон ибн Мусохон Тошкандийнинг “Олимия” асаридаги тажвид илмига оид янги маълумотлар
берилган. Асарнинг қўлёзма ва тошбосма нусхалари ҳамда асар таркиби ҳақида биринчи бор сўз
юритилган. Мақола исломшуносликка оид билимларни бойитишга хизмат қилиши, шубҳасиздир.
“Олимия” асарининг ягона қўлёзма нусхаси Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Абу
Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондидан топилиб, мақолада
илмий тавсиф қилинган. Китоб 1903 йили Тошкентда Ильин матбаасида чоп этилган. У аслида
“Фатҳу-т-тажвид” деб аталган бўлса-да, бироқ “Олимия” номи билан шуҳрат қозонган. “Оли-
мия”нинг муаллифи Олимхон ибн Мусохон Тошкандий ҳақида деярли маълумотлар учрамайди. У
ўзининг “Олимия” номли мазкур асарини 1321 ҳижрий йили 5 сафарда ёзиб тугатганини ва у
190 байтдан иборат эканини қайд қилиб ўтган. Ушбу сана милодий 1903 йил 31 майга тўғри
келади. Демак, муаллиф асарни ёзиб тугатган йили уни Тошкентдаги Ильин матбаасида чоп
қилдиришга улгурган. Шарқшунослик институти фондида сақланаётган қўлёзма эса анча кеч –
1939 йил 7 июльда китобат қилган эди.
