S H A R Q M A S H ’ A L I
23
“
ФАРҲОД
ВА
ШИРИН
”
ДОСТОНИ
ВА
“
ЎТКАН
КУНЛАР
”
РОМАНИНИНГ
ҚИЁСИЙ
ТАДҚИҚИ
СОАТОВА
НОДИРА
Филология
фанлари
номзоди
,
доцент
,
Жиззах
ДПИ
Аннотация
.
Ушбу
мақола
Алишер
Навоийнинг
“
Фарҳод
ва
Ширин
”
достони
эпик
анъаналарини
“
Ўткан
кунлар
”
романидаги
талқини
масаласига
бағишланади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
анъана
,
адабий
анъана
,
эпик
анъана
,
адабий
таъсир
,
романтизм
,
реалистик
услуб
,
фантастик
тасвир
,
ижодий
услуб
.
Аннотация
.
Данная
статья
посвящается
к
вопросам
интериретации
эпических
традиций
поэмы
“
Фар
-
ход
ва
Ширин
”
Алишера
Навои
в
романе
“
Ўткан
кунлар
” (“
Минувшие
дни
”).
Опорные
слова
и
выражения
:
традиция
,
литературная
традиция
,
эпическая
литература
,
литературное
влияние
,
романтизм
,
реалистический
метод
,
фантастическое
изображение
,
творческий
метод
Abstract:
This article is devoted to questions of interpretation about epic traditions of Alisher Navoiy poem
“Farhod and Shirin” in the novel “O‘tkan kunlar” (“Passed days”).
Keywords and expressions:
Tradition, literary tradition, epic tradition, literary influence, romantism, realistic
method, fantastical image, art method.
Адабиёт
ва
санъатнинг
нодир
намуна
-
лари
жамият
тараққиётининг
муайян
босқи
-
чида
мумтоз
ёзувчиларнинг
асарлари
туфай
-
ли
юзага
келиб
,
шу
жамият
ҳаётининг
ранг
-
баранг
қирраларини
ўзида
акс
эттиради
.
Лекин
жамият
таназзулга
учраши
ва
янги
тарихий
давр
бошланиши
билан
чинакам
санъат
асари
ўз
қимматини
йўқотмайди
,
ак
-
синча
,
у
яшашда
давом
этиб
,
кейинги
авлод
-
лар
учун
ҳам
маънавий
бойлик
сифатида
эстетик
таъсир
ва
тарбия
воситаси
сифатида
хизмат
қилаверади
.
Адабиёт
ва
санъат
эса
ҳаётий
воқеликни
баён
этиш
жараёнида
тасвир
усуллари
,
шакл
-
лари
ва
воситаларини
бойитиб
,
мукаммаллаш
-
тириб
боради
.
Шунга
кўра
,
адабий
анъана
де
-
йилганда
,
дунёни
бадиий
идрок
этиш
соҳасида
асрлардан
-
асрларга
,
аждодлардан
-
авлодларга
эҳтиёж
туфайли
ўтиб
келган
илғор
адабий
тажрибалар
назарда
тутилади
.
Амалда
анъана
турли
-
туман
жавоҳиротга
эга
ғоят
катта
бир
хазина
.
Бу
хазинадан
ҳар
ким
ўзига
керагини
:
биров
сюжет
қуришдаги
маҳоратини
,
биров
ёрқин
характерлар
яратишни
,
бошқа
биров
қаҳрамонлар
руҳиятини
тасвирлаш
ва
ҳока
-
золарни
олади
,
ўрганади
.
Шу
йўсинда
анъа
-
надан
фойдаланиш
,
маълум
маънода
,
бадиий
тадқиқотга
айланади
.
Объектив
борлиқни
,
ундаги
бир
-
бири
билан
алоқада
бўлган
воқеа
-
ҳодисаларни
жасорат
билан
реалистик
тасвир
-
лаган
,
замонавийликни
яхши
ҳис
этган
ҳар
бир
санъаткор
,
шубҳасиз
,
ўзининг
салафлари
анъанасини
муносиб
давом
эттирувчи
бўлади
.
Кўпинча
ёзувчилар
бадиий
маҳоратни
устоз
сўз
санъаткорларига
эргашиш
,
уларнинг
бой
тажрибасини
ўрганиш
орқали
эгаллайдилар
.
Устозларга
нисбатан
чуқур
ҳурмат
ва
айни
замонда
одоб
билан
баён
қилинган
танқидий
қарашлар
Алишер
Навоий
“
Хамса
”
сида
юқо
-
ридаги
фикрлардан
ҳам
равшанроқ
акс
этган
.
“
Хамса
”
таркибига
кирган
бирорта
достон
йўқки
,
унда
Алишер
Навоий
,
Низомий
Ганжа
-
вий
ёки
Хусрав
Деҳлавий
,
Ашраф
ёки
Абду
-
раҳмон
Жомийнинг
муборак
номларини
тилга
олмаган
,
уларнинг
сеҳркор
қаламларига
таҳ
-
синлар
ўқиб
,
айни
пайтда
,
баъзи
нуқсонлари
-
ни
кўрсатмаган
бўлсин
.
Алишер
Навоий
кишилик
тафаккури
во
-
ситасида
Юнонистон
ва
Ҳиндистонда
,
Хитой
ва
Арабистонда
,
Эрон
ва
бошқа
ўлкаларда
яратилган
фан
,
адабиёт
жавоҳирларига
зўр
эҳтиром
билан
муносабатда
бўлган
.
Устозла
-
ри
Фирдавсий
,
Ганжавий
,
Деҳлавий
,
Жомий
,
Лутфий
сингари
нурли
сиймоларнинг
асарла
-
рини
ипидан
-
игнасигача
ўрганган
ва
улардан
ижодий
сабоқ
олган
.
Улуғ
шоир
“
Муҳокамат
S H A R Q M A S H ’ A L I
24
ул
-
луғатайн
”
асарида
ўзидан
олдин
ўтган
санъаткорларнинг
асарларини
кўп
ўқиганлиги
ҳақида
ҳикоя
қилиб
, “...
ўқурга
девониндин
бу
фақир
мутолаасига
кўп
машғул
бўлмоған
девон
оз
эркан
”, –
деган
ва
улардан
илҳомлан
-
гани
хусусида
ёзган
: “
Барчасига
кўп
қатла
ўқупмен
,
балки
кўпини
ёд
тутупмен
ва
қасо
-
йид
ва
ғазалиётларининг
ғариб
ва
латофатин
билибмен
,
балки
ғариброқ
ва
латифларига
татаббуъ
доҳи
қилибмен
”
1
.
Ўзбек
ёзма
адабиётини
кузатиш
орқали
шу
нарса
маълум
бўлдики
,
мумтоз
адабиётимизда
романнинг
пайдо
бўлиши
,
биринчидан
,
шеъ
-
рий
эпик
достонларнинг
юзага
келиши
,
иккин
-
чидан
,
насрнинг
шаклланиши
,
ниҳоят
,
учин
-
чидан
,
реализмнинг
туғилиши
ва
тарихий
ри
-
вожи
билан
боғлиқ
.
Баъзи
бир
миллий
адабиёт
-
ларда
реализмнинг
пайдо
бўлишини
кўпинча
сатира
жанрининг
вужудга
келиши
билан
боғ
-
лайдилар
.
Шу
маънода
XIX
асрнинг
иккинчи
ярми
ўзбек
маърифатпарварлик
адабиётида
сезиларли
из
қолдирган
Муқимий
,
Фурқат
,
Махмур
,
Завқий
,
Аваз
Ўтар
каби
санъаткорлар
томонидан
яратилган
ажойиб
сатирик
асарлар
ўзбек
адабиётидаги
реализмнинг
қарор
топи
-
шида
муҳим
роль
ўйнаганини
унутмаслик
ло
-
зим
бўлади
.
Бу
кейинчалик
яратиладиган
ўзбек
романлари
учун
ҳам
замин
ҳозирланиши
эди
.
Ёзма
адабиётимизда
эпик
достонларнинг
мум
-
тоз
намунаси
Алишер
Навоий
“
Хамса
”
сига
кирган
достонлардир
.
Реализмнинг
шакллани
-
ши
эса
ўзбек
насрининг
ажойиб
намунаси
“
Бобурнома
”
билан
,
шунингдек
,
Муқимий
,
Фурқат
,
Завқий
ва
шубҳасиз
,
Фитрат
,
Чўлпон
,
Қодирий
,
Ҳамза
ижодлари
билан
боғлиқ
.
Бу
-
ларнинг
ҳаммаси
бир
-
бирига
уйғунлашган
ҳол
-
да
ўзбек
мумтоз
адабиётида
роман
учун
замин
яратган
,
деган
асосни
беради
.
Маълумки
,
ўзбек
ёзма
адабиёти
қарийб
минг
йиллик
тарихга
эга
.
Алишер
Навоий
ижо
-
ди
ана
шу
катта
тарихий
давр
ичида
ўзбек
ада
-
биёти
босиб
ўтган
йўлнинг
якуни
,
адабий
та
-
раққиётнинг
чўққиси
сифатида
майдонга
кел
-
ди
.
Навоий
томонидан
яратилган
ўнлаб
асар
-
лар
,
хусусан
,
унинг
эпик
достонлари
ўзигача
1
Навоий
А
.
Танланган
асарлар
.
Муҳокамат
ул
-
луға
-
тайн
. –
Т
.:
Ўздавнашр
, 1948. 194–195-
б
.
бўлган
илғор
интилишлар
ва
адабий
анъана
-
ларнинг
такомили
,
тараққийси
ҳамда
синтези
сифатида
диққатни
жалб
этади
.
Хусусан
,
ўт
-
мишда
,
ўзбек
романи
бўлмаган
бир
шароитда
унинг
“
Хамса
”
сига
кирган
эпик
асарлари
ро
-
ман
вазифасини
бажарган
десак
,
хато
бўлмаса
керак
.
Чунки
Алишер
Навоийнинг
ижодий
услуби
романтик
йўналишга
эга
.
Агар
ўзбек
адабиётида
реалистик
услубнинг
пайдо
бўли
-
шига
қадар
унинг
ўрнини
романтизм
бажар
-
ганлиги
ҳисобга
олинса
,
у
вақтда
роман
-
назм
ўрнини
Навоий
яратган
роман
-
поэзия
адо
этиб
келганлигини
тушуниш
қийин
бўлмайди
2
.
“
Фарҳод
ва
Ширин
”
достонини
таҳлил
қилар
экан
,
Маллаев
Н
.
ҳам
Фарҳоднинг
“
мукаммал
эпик
образ
даражаси
”
га
кўтарил
-
ганлигини
таъкидлаб
, “
Бунинг
натижасида
асар
шеърий
романга
ўхшаб
кетади
”
3
, –
деб
бежиз
ёзмаган
.
Ҳар
бир
бадиий
асарнинг
оғзаки
ва
ёзма
адабиёт
анъаналаридан
озиқланиши
табиий
-
дир
.
Шу
маънода
,
Алишер
Навоий
билан
Абдулла
Қодирий
ўртасидаги
адабий
алоқа
-
лар
ҳақида
сўз
борганда
,
ижодий
таъсир
қайси
йўл
билан
содир
бўлгани
,
қандай
характерга
эгалиги
,
буюк
шоир
ижодидан
илҳомланиш
ва
баҳраманд
бўлиш
орқали
Абдулла
Қоди
-
рий
бадиий
маҳоратининг
тараққиёт
босқич
-
лари
кўз
олдимизда
гавдаланади
.
Одатда
,
икки
ёзувчи
ижоди
қиёсланганда
,
таҳлил
қилинаётган
асарлар
сюжетининг
ўх
-
шаш
жиҳатлари
,
адабий
қаҳрамонларнинг
яра
-
тилиш
услуби
,
муаллифларнинг
фикрлаш
тар
-
зи
каби
қатор
масалалар
тилга
олинади
.
Абдул
-
ла
Қодирий
адабиётимиз
тарихида
тўпланган
тажрибалар
ва
бой
анъаналарга
ҳурмат
билан
ёндашган
.
Айни
пайтда
ижодий
изланишлари
билан
уни
сифат
жиҳатидан
янги
поғонага
кў
-
тариб
,
ибрат
намунасини
кўрсатди
.
Абдулла
Қодирий
истеъдодли
,
туғма
санъаткор
сифати
-
да
устозларидан
олган
билими
билангина
че
-
гараланиб
қолмай
,
анча
илгарилаб
кетди
.
Муайян
бир
асарни
адабий
таъсир
нуқ
-
таи
назаридан
ўрганар
эканмиз
,
уни
фақат
у
2
Бу
ҳақда
қаранг
:
Мирвалиев
С
.
Ўзбек
романи
. 50–51-
б
.
3
Маллаев
Н
.
Ўзбек
адабиёти
тарихи
. –
Т
.:
Ўқитувчи
,
1976. 443-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
25
мансуб
жанр
намуналари
билангина
муқояса
қилиш
бирёқламалик
бўлар
эди
.
Зеро
,
ада
-
бий
таъсир
кенг
кўламли
ва
кўп
қиррали
тушунча
бўлиб
,
бир
жанрдаги
асарга
турли
жанрдаги
асарлар
таъсир
кўрсатиши
мумкин
ва
бу
табиий
.
Шу
жиҳатдан
“
Ўткан
кунлар
”-
да
нафақат
насрий
асарлар
ёхуд
эпик
тасвир
устуворлик
қилган
достонлар
,
айни
пайтда
,
халқ
оғзаки
ижоди
ва
ёзма
адабиётнинг
тур
-
ли
жанрдаги
асарлари
таъсирини
ҳам
кузата
-
миз
.
Шундай
экан
,
Қодирий
Навоий
достон
-
ларидан
эпик
тасвир
санъатини
ўрганибгина
қолмай
,
улардаги
лирик
тароватдан
ҳам
баҳ
-
раманд
бўлгани
шубҳасиз
.
Абдулла
Қодирийнинг
Отабек
ва
Кумушни
янги
замоннинг
Фарҳод
ва
Ширинларига
нис
-
бат
беришининг
ўзиёқ
Алишер
Навоий
қалами
-
га
мансуб
мазкур
достоннинг
халқ
орасида
қанчалик
машҳурлиги
,
жумладан
,
адиб
учун
ҳам
ардоқли
асарлардан
бири
эканлиги
ва
,
табиийки
, “
Ўткан
кунлар
”
га
бевосита
ва
бил
-
восита
таъсир
кўрсатганлигини
билдиради
.
Бугина
эмас
. “
Фарҳод
ва
Ширин
”
ва
“
Ўткан
кунлар
”
Алишер
Навоий
ва
Абдулла
Қодирий
ижодида
алоҳида
ўрин
тутиши
,
муаллифлар
-
нинг
Фарҳод
ва
Отабек
,
Ширин
ва
Кумуш
образлари
орқали
ўз
идеалларидаги
йигит
ва
қиз
тимсолларини
яратганликларини
эътиборга
олсак
,
мазкур
асарлар
Навоий
ва
Қодирийнинг
эстетик
қарашлари
,
оламга
ва
одамга
муносаба
-
ти
,
тафаккур
кўлами
,
бадиий
мезонлари
ва
бошқа
кўплаб
улар
ҳаёти
,
ижоди
,
шахси
,
дунё
-
қараши
билан
боғлиқ
масалаларга
ойдинлик
киритиши
мумкинлиги
аён
бўлади
.
Фарҳод
ва
Отабек
,
Ширин
ва
Кумуш
образларида
ўзаро
муштарак
жиҳатлар
кўп
.
Ҳар
иккала
муаллиф
ҳам
ўз
қаҳрамонларини
алоҳида
бир
меҳр
-
муҳаббат
билан
тасвирла
-
ган
.
Улар
ўзларида
ва
ўзлари
ҳурмат
қилган
кишиларда
мавжуд
бўлган
,
айни
пайтда
,
ўз
-
лари
орзу
қилган
барча
ижобий
фазилат
-
ларни
бу
қаҳрамонлар
сиймосида
мужассам
-
лантирганлар
.
Зеро
,
адабий
қаҳрамон
ҳаётий
шахсга
тўла
-
тўкис
мувофиқ
келмайди
,
у
бир
қадар
идеаллаштирилган
бўлади
.
Маълум
бўладики
,
Фарҳод
ва
Ширин
ҳамда
Отабек
ва
Кумуш
–
Навоий
ва
Қоди
-
рий
томонидан
муайян
даражада
идеаллаш
-
тирилган
қаҳрамонлар
.
Лекин
муаллифлар
ўз
асарларини
бир
-
биридан
фарқланувчи
икки
метод
:
Навоий
–
романтик
,
Қодирий
–
реалистик
методдан
фойдаланиб
яратганлар
.
Агар
Навоий
“
Фарҳод
ва
Ширин
”
ни
ёзишда
оғзаки
ва
ёзма
адабиётдаги
романтик
қаҳра
-
монлик
достонларидан
озиқланган
бўлса
,
Абдулла
Қодирий
халқ
оғзаки
ижоди
ва
мумтоз
сўз
санъатимиз
анъаналарига
суя
-
нибгина
қолмай
,
замонавий
Шарқ
ва
Ғарб
романчилигида
эришилган
бадиий
ютуқлар
-
дан
ҳам
баҳраманд
бўлган
.
Шу
жиҳатдан
бу
икки
асар
қаҳрамонлари
ўртасида
муштарак
томонлар
бўлиши
билан
бирга
,
тафовутли
ўринлар
ҳам
мавжудлиги
табиий
.
Чунончи
,
Фарҳод
бирмунча
романтик
-
кўтаринки
ус
-
лубда
,
муболағадор
,
фантастик
тасвир
ун
-
сурлари
билан
омихта
ҳолда
тасвирланган
бўлса
,
Отабек
образи
реализм
талабларига
мос
равишда
яратилган
.
Алишер
Навоий
талқинидаги
Фарҳод
ва
Ширин
фақат
севги
ва
вафонинг
илоҳий
маъбудаларигина
эмас
.
Улар
,
биринчи
нав
-
батда
,
маънавий
камолот
ва
руҳий
гўзаллик
-
нинг
тирик
ва
ноёб
тимсоллари
ҳамдир
.
“
Навоий
маънавий
гўзалликни
жисмоний
гўзалликдан
айри
ҳолда
ажрамагани
сингари
,
илм
билан
ҳунар
ҳам
ўзаро
омихта
бўлиши
тарафдоридир
.
Яъни
,
маънавий
етук
киши
жисмоний
жиҳатдан
ҳам
гўзал
бўлса
,
бу
–
комил
гўзаллик
ҳисобланади
.
Хуллас
,
илмли
одамнинг
ҳунари
ҳам
бўлса
,
ўз
навбатида
,
ҳунарманд
ҳам
илму
маърифатдан
бохабар
бўлса
,
ҳақиқий
баркамоллик
–
шу
.
Фарҳодда
айни
жиҳатларнинг
бари
му
-
жассам
:
у
барча
илмларни
эгаллаш
бароба
-
рида
ҳамма
ҳунарлардан
ҳам
хабардор
,
маъ
-
навий
жиҳатдан
етук
бўлибгина
қолмай
,
жисмоний
томондан
ҳам
кучли
ва
гўзал
,
мард
ва
шижоатли
”
1
.
Айни
хусусиятларни
Отабекда
кўрамиз
.
Отабек
гарчи
Фарҳод
каби
замонасининг
барча
илмларини
эгал
-
ламаган
бўлса
-
да
,
лекин
ўзига
етарли
дара
-
жада
билимли
.
Савдо
иши
билан
нафақат
ўз
мамлакати
вилоятлари
,
балки
рус
шаҳарлар
-
1
Очилов
Э
.
Фарҳод
–
комил
инсон
//
Тафаккур
.
№
3,
2000. 39-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
26
га
ҳам
борган
,
халқ
турмуши
,
давлатни
бош
-
қариш
ишларини
кузатиб
,
кўзи
очилган
,
дунё
кўрган
,
муайян
тажриба
тўплаган
,
дунёқараши
хийла
кенг
,
фикр
-
мулоҳазаси
чуқур
;
ўзи
босиқ
,
хушмуомала
;
мард
ва
танти
,
жасур
ва
қўрқмас
,
андишали
,
ор
-
но
-
мусли
,
қисқаси
,
ўз
замонасининг
етук
фар
-
зандларидан
ҳисобланади
.
“
Фарҳод
ва
Ширин
”
да
романтик
саргузашт
тасвири
етакчилик
қилади
:
Ширинни
излаб
йўлга
чиққан
Фарҳод
кўпдан
-
кўп
саргузашт
-
ларга
дуч
келади
–
Юнон
юртига
бориб
,
Суҳайло
билан
учрашади
,
аждаҳо
,
Аҳриман
,
темир
пайкарни
енгиб
,
Жамшид
жомини
қўлга
киритади
,
Суқрот
ҳаким
билан
сўз
-
лашиб
,
Искандари
Румий
тилсимини
очади
.
Бу
–
воқеаларнинг
биринчи
босқичи
.
Иккинчи
босқичи
–
кўзгуда
Шириннинг
аксини
кўрган
Фарҳоднинг
унга
етиш
йўлида
бошидан
ке
-
чирган
воқеаларни
ўз
ичига
олади
.
Отабек
гарчи
ўз
салафи
каби
Марғилонга
ёр
излаб
эмас
,
балки
савдо
иши
билан
келган
бўл
-
са
-
да
, “
бу
ўртада
ўхшаши
”
бўлмаган
“
кўхлик
”
бир
қизнинг
савдосига
гирифтор
бўлади
.
Унинг
бахтли
-
бахтсиз
саргузаштлари
шундан
сўнг
бошланади
.
Асарда
муҳаббат
масаласи
-
нинг
вақтинча
иккинчи
ўринга
туширилиши
ёзувчининг
халқ
достонларига
эргашмай
,
ижо
-
дий
йўлдан
борганлигини
кўрсатади
.
Демак
,
ёзувчи
анъанани
эгаллашда
тақлидчилик
йўли
-
дан
эмас
,
балки
ижодий
йўлдан
борган
.
Фарҳод
ўз
муҳаббати
йўлидаги
тўсиқлар
бўлмиш
аждаҳо
,
Аҳриман
,
темир
пайкар
ва
Хисравлар
билан
афсонавий
жангу
жадаллар
олиб
борган
бўлса
,
Отабекнинг
ўз
душман
-
лари
Ҳомид
,
Мутал
полвон
ва
Содиқларни
ўзаро
тенг
бўлмаган
курашда
енгиб
чиқиши
ҳам
бир
достон
,
катта
қаҳрамонлик
.
Фарҳод
ўзини
макру
ҳийла
билан
банди
қилган
рақиби
Хисравдан
сира
чўчимай
,
унинг
саволларига
босиқлик
билан
ва
асосли
жавоб
қайтаради
,
илмоқли
гаплар
,
киноялар
билан
уни
ҳатто
мот
қилади
.
“
Хисравнинг
хитоблари
қанча
қаттиқ
бўлса
,
Фарҳод
унга
шунча
осонлик
билан
жавоб
берар
эди
.
Хисрав
унда
шу
қадар
жасоратни
кўрди
.
Унинг
сўзлари
ҳам
худди
дур
сочгандай
эди
.
Бундан
Хисрав
бехуд
бўлиб
,
ичига
ўт
тушгандай
,
унинг
ичидаги
ўтхонадан
эса
бунинг
алангаси
чиқаётган
-
дай
бўлди
. “
Мендек
подшога
бошидан
-
оёғи
-
гача
занжирдаги
шундай
бир
тубан
ва
разил
одам
,
ҳаётининг
кўчатидан
шохлар
синиб
турган
бир
пайтда
ўжарлик
билан
жавоб
беряпти
.
Бундай
фидойини
ўлим
жазосига
тортиш
керак
,
токи
ҳар
қандай
тоғ
ва
водий
гадойи
иккинчи
марта
султонлар
олдида
хавф
ва
даҳшатни
писанд
этмай
,
сўзга
ботирлик
кўрсатмасин
!”
деб
,
ўйлади
у
.
...
Уни
дор
қурилган
,
ўтин
ва
ўт
тайёрл
-
анган
ерга
олиб
келдилар
. “
Шундай
бир
бегуноҳ
ўлиб
кетаверадими
?!” –
деб
бутун
халқ
ўртасида
ғулғула
кўтарилди
.
...
Хисрав
бошлиқ
унинг
барча
хос
киши
-
лари
,
хосларнинг
ўзигина
эмас
,
ҳамма
Фар
-
ҳоднинг
билимдонлигидан
,
мардлик
билан
бепарволигидан
ҳайратда
эдилар
.
Халойиқ
унинг
ҳеч
кими
йўқлигига
,
унинг
бундай
жазога
лойиқ
эмаслигига
йиғлашар
эди
”
1
.
Хисрав
,
бир
томондан
,
халқ
орасида
ғавғо
-
тўполон
чиқишидан
қўрқиб
,
иккинчи
томон
-
дан
,
Фарҳоднинг
юзида
валийлик
нурини
кўриб
,
уни
ўлдиришдан
ҳайиқиб
,
ўз
ҳукмини
бекор
қилади
–
уни
Салосил
банди
этади
.
Ҳомиднинг
туҳмати
билан
Отабек
ва
Мирзакарим
қутидорни
Худоёрхонга
қарши
исён
чиқаришда
айблаб
қўлга
оладилар
ҳамда
сўроқ
учун
Марғилон
қушбегиси
ҳу
-
зурига
келтирадилар
. “
Отабекда
тушинмас
-
ликдан
бошқа
ўзгариш
сезилмаса
ҳам
қу
-
тидор
жуда
қўрққан
,
ранги
ўчкан
эди
” (71).
Отабек
билан
Мусулмонқулнинг
ўртасидаги
диалогдан
,
Отабекнинг
довюраклиги
,
жасо
-
рати
ва
қаҳрамонлиги
кўриниб
туради
,
муаллиф
томонидан
у
таъриф
-
тавсиф
этил
-
майди
,
балки
асар
қаҳрамонларининг
ҳай
-
рат
-
ҳаяжони
орқали
ифодаланади
.
Чунончи
,
дўстининг
уч
душманга
қарши
бир
ўзи
кураш
олиб
борганини
эшитганда
уста
Алим
тонг
қолиб
: “
Субҳоноллоҳ
!
Қандай
юрагин
-
гиз
бор
экан
,
Отабек
!” (253) –
деб
хитоб
қи
-
лади
.
Унинг
бу
ишини
“
ақллар
ишонмаслик
1
Навоий
А
.
Фарҳод
ва
Ширин
. –
Т
.:
Адабиёт
ва
санъат
, 1989. 516, 519–520-
б
. (
Бундан
кейин
мазкур
нашрга
мурожаат
қилинганда
саҳифасини
қавс
ичида
кўрсатиш
билан
кифояланамиз
.)
S H A R Q M A S H ’ A L I
27
қаҳрамонлик
” (253)
сифатида
баҳолайди
.
Уста
Олимдан
“
арслон
юраклик
Отабек
”-
нинг
(260)
қаҳрамонлигини
билган
қутидор
,
“
бир
томондан
,
даҳшатка
тушса
,
иккинчи
жиҳатдан
,
Отабекнинг
дав
юрагига
ҳайрон
қолар
эди
” (261).
Эру
хотин
алламаҳалгача
Отабекнинг
“
фавқулодда
юраки
”
ни
мақтаб
,
унинг
ҳақига
дуо
қилиб
ўтирадилар
.
Меҳинбону
билан
Ширинни
,
уларнинг
ар
-
кони
давлатини
гадо
кийимидаги
Фарҳоднинг
фаришталарникидек
хулқу
одоби
,
чуқур
били
-
ми
ва
кенг
дунёқараши
,
хушмуомаласи
,
назо
-
кати
ҳайратга
солади
.
Улар
Фарҳоднинг
оддий
одам
эмаслигини
англай
бошлайдилар
.
Меҳинбонунинг
ўз
шарафига
уюштирил
-
ган
зиёфатида
эса
Фарҳод
май
таъсирида
да
-
дилланиб
,
маликанинг
илму
ҳунарда
баркамол
қизлари
билан
савол
-
жавоб
қилиб
,
нечоғлиқ
билим
ва
салоҳияти
борлигини
намоён
қилади
ва
барчани
яна
бир
ҳайратга
солади
.
Отабек
ҳам
Зиё
шоҳичиникида
бўлган
меҳ
-
мондорчиликда
ўзининг
билимдонлиги
,
кенг
дунёқараши
,
чуқур
ва
маъноли
сўзлари
,
гўзал
хулқи
,
ўзини
тутиши
,
камтар
-
камсуқумлиги
,
яхши
билим
ва
тарбия
олганлиги
билан
дав
-
радагиларнинг
олқишига
сазовар
бўлади
.
Фарҳод
ва
Отабекни
бир
-
бирига
боғлаб
ту
-
рувчи
жиҳатлардан
яна
бири
–
уларнинг
халқ
-
парварлиги
.
Фарҳод
–
шаҳзода
,
Отабек
ҳам
ҳу
-
куматда
баланд
мартабада
турувчи
бир
киши
-
нинг
,
ўзига
тўқ
хонадоннинг
фарзанди
бўлса
-
да
,
ҳар
иккаласи
ўзининг
фуқаропарварлиги
,
эл
хизматига
камарбасталиги
,
юрт
қайғусига
эш
-
лиги
билан
алоҳида
ажралиб
туради
.
Ёшлигидан
халқни
ўйлаши
,
унинг
оғи
-
рини
енгиллатишга
уриниши
, “
кўнгли
эл
озоридан
озор
”
топиши
, “
эл
андуҳидан
ғам
-
нок
”
бўлиши
,
филдан
ҳам
кучли
эканлигига
қарамай
,
чумолига
ҳам
озор
бермаслиги
,
тақдир
зарбаларини
ўзига
олиши
сингари
фазилатлар
Фарҳоднинг
элим
деб
,
юртим
деб
яшайдиган
фидойи
кишилар
тоифасига
мансуб
эканлигидан
далолатдир
.
Қипчоқ
қирғинидан
қайғуришлари
,
Тош
-
кент
ҳокимининг
маслаҳатчиси
сифатида
ота
-
сини
ҳам
бу
фожиага
айбдор
билиб
,
унга
таъна
қилиши
ҳам
Отабекнинг
халқ
дарду
ғами
билан
яшаган
бир
инсон
эканлигини
кўрсатади
.
Фарҳод
ҳам
,
Отабек
ҳам
мард
,
жасур
ва
танти
кишилар
.
Улар
ҳатто
ўзларидан
бир
неча
баробар
кучли
душманни
енга
олади
-
ган
даражадаги
шижоатга
эга
.
Уларнинг
бундай
баҳодирликларига
дўстлари
ҳам
,
душманлари
ҳам
тан
берадилар
.
Лекин
ҳар
иккаласи
ҳам
макр
-
ҳийла
олдида
ожиз
.
Бу
,
уларнинг
инсон
зотига
ўта
ишонувчанлик
-
ларидан
келиб
чиқади
.
Натижада
иккаласи
ҳам
усталик
билан
тўқилган
хиёнат
тўрига
тушади
.
Маккорлар
“
Ширин
ўлди
”,
деган
ёлғон
хабар
тарқатиб
,
Фарҳоднинг
ўлимига
сабаб
бўлган
бўлсалар
,
сохта
талоқ
хати
уюштириб
,
Отабек
ва
Кумушни
бир
неча
муддатга
бир
-
биридан
жудо
этадилар
.
Бу
ҳар
икки
кампир
,
Ёсуман
ва
исми
жис
-
мидан
ер
билан
осмонча
фарқланувчи
хиёнат
-
кор
аёл
Жаннатнинг
ташқи
қиёфаси
тасвири
-
нинг
ўзиёқ
кишини
даҳшатга
солади
.
Улар
фа
-
қат
анъанавий
шум
кампирларгина
эмас
,
балки
ўз
хукми
билан
юзта
Буқрони
Ҳакимни
мот
этиб
,
Фарҳодни
ўлдиргувчи
кучга
эга
;
иккин
-
чисининг
ҳам
макр
ва
ҳийласи
ҳисобсиз
бўли
-
ши
мумкин
.
Реал
ҳаётдаги
маккор
унсурлар
Навоий
достонида
қандай
бадиий
вазифани
бажарган
бўлсалар
, “
Ўткан
кунлар
”
да
ҳам
шундай
вазифани
ўтайдилар
ва
бу
ҳол
Қодирий
асарида
Навоий
таъсири
ўлароқ
зуҳур
беради
.
Ширин
ва
Кумуш
ўртасида
ҳам
ўзаро
ўхшаш
жиҳатлар
кўп
.
Ширин
ҳам
,
Кумуш
ҳам
ўз
замонасининг
ҳар
жиҳатдан
етук
қизлари
:
оқила
,
фозила
,
ҳусну
жамолда
танҳо
,
хулқу
адабда
якто
,
севгисига
содиқ
,
аҳдига
вафодор
,
ишқда
қатъиятли
,
жасур
,
ор
-
номусли
,
қисқаси
,
идеал
аёлга
хос
бўлган
барча
эзгу
фазилатлар
ортиғи
билан
уларда
мужассам
.
Ширин
ва
Кумуш
–
ҳамма
замонларда
ҳар
қандай
йигит
-
нинг
орзу
-
аъмолидаги
қизлар
.
Абдулла
Қодирийнинг
адабий
муваффа
-
қияти
ва
ёзувчилик
маҳорати
шундаки
,
у
Фарҳод
ва
Ширинга
ўхшаш
халқ
орзу
-
умид
-
ларининг
тажассуми
бўлган
қаҳрамонларни
яратишни
ҳавас
қилибгина
қолмай
,
улар
му
-
қобилига
қўядиган
даражада
юксак
истеъдод
билан
ишланган
Отабек
ва
Кумуш
образ
-
ларини
ҳам
ярата
олди
.
Халқ
орасида
машҳур
бўлиб
кетганлиги
,
шоирлар
қаламига
,
хонан
-
далар
қўшиғига
тушганлиги
адибнинг
Фарҳод
S H A R Q M A S H ’ A L I
28
ва
Ширин
,
Лайли
ва
Мажнун
,
Баҳром
ва
Гуландом
,
Вомиқ
ва
Узро
,
Ошиқ
Ғариб
ва
Шоҳсанам
,
Алпомиш
ва
Барчин
каби
суюкли
ва
ўлмас
қаҳрамонлар
силсиласини
Отабек
ва
Кумуш
образлари
билан
бойитди
.
Ўзбек
оғзаки
ва
ёзма
адабиётида
ўз
анъа
-
насига
эга
бўлган
бу
хил
хусусиятлар
,
насрга
хос
эпикликни
ташкил
этувчи
усул
ва
воси
-
талар
Абдулла
Қодирий
томонидан
реализм
“
декча
”
сида
қайта
ишланди
.
Ёзувчи
,
ўзи
айт
-
моқчи
,
асарни
ёзишда
доимо
ўқувчи
оммани
кўз
ўнгида
тутган
;
бу
асар
билан
халқимиз
рағбатини
мумкин
қадар
янгиликка
тортишга
интилган
,
айни
пайтда
шу
кунгача
ўрта
аср
дос
-
тончилиги
ва
ҳикоянавислиги
билан
озуқланиб
келган
халқнинг
завқини
,
савиясини
назарда
тутиб
,
мумтоз
адабиёт
усулларидан
ҳам
онгли
равишда
фойдаланган
.
Қисқаси
,
бу
роман
тил
,
ифода
тарзи
жиҳатидан
эски
наср
билан
янги
,
реалистик
наср
қолаверса
,
бутун
бошли
мумтоз
адабиётимиз
билан
янги
ўзбек
адабиёти
ора
-
сидаги
олтин
кўприк
вазифасини
ўтади
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
Абдулла
Қоди
-
рий
буюк
Алишер
Навоий
анъаналарини
насрга
шунчаки
кўчирмади
,
балки
уларга
ижодий
ёндашган
ҳолда
,
эпик
тасвирга
асос
-
ланган
реалистик
роман
жанрининг
янги
ва
юксак
намунасини
яратди
.
“
ҲАЙРАТ
УЛ
-
АБРОР
”
ДОСТОНИДА
МЕЪРОЖ
КЕЧАСИНИНГ
ТАСВИРИ
ДАВЛАТОВ
ОЛИМ
Мустақил
тадқиқотчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мазкур
мақола
адабиётшунослигимизда
нисбатан
кам
ўрганилган
жиҳат
–
Алишер
Навоийнинг
“
Ҳайрат
ул
-
аброр
”
достонидаги
меърожнома
таҳлилига
бағишланган
бўлиб
,
мақолада
меърож
кечаси
таърифи
Қуръони
каримдаги
оятлар
ва
ҳадислар
воситасида
баён
қилиб
берилганлигига
асосий
урғу
қаратилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
басмала
,
ҳамд
,
муножот
,
наът
,
меърож
,
Исро
,
Ломакон
,
Нури
Муҳаммадий
,
фано
,
оят
,
ҳадис
.
Аннотация
.
Настоящая
статья
посвящена
малоизученной
проблеме
в
литературоведении
–
анализу
ночи
миърадж
(
восхождения
к
Аллаху
)
в
поэме
«
Хайрат
ал
-
абрар
»
Алишера
Навои
.
В
статье
уделено
особое
внимание
мастерству
Навои
в
описании
ночи
миърадж
при
помощи
оятов
Корана
и
хадисов
.
Опорные
слова
и
выражения
:
басмала
,
хамд
,
мунаджат
,
наът
,
миърадж
,
Исро
,
Ломакон
,
Нур
-
и
Мухам
-
мади
,
фано
,
оят
,
хадис
.
Abstract:
In this article the attentions is given to the certain peculiarities of chapter XI of the Alisher Navoi’s ‘Hayrat ul-
abror’ (‘Confusion of the Just’) in which the Prophet and his miraculous Miraj (ascendance to heaven) is glorified. While
referring to ayats (verses) of Koran and hadiths, the author writes about the essence of Miraj and various approaches to it.
Keywords and expressions:
basmala, hamd, munajat, nat, Miraj, Isra, Lamakan, Nuri Muhammadi, fana, ayat, hadith.
“
Навоий
асарларининг
изоҳли
луғати
”
да
“
меърож
”
сўзининг
биринчи
маъноси
“
шо
-
ти
”, “
нарвон
”,
иккинчи
маъноси
“
юқорига
(
кўкка
)
кўтарилиш
”,
учинчи
маъноси
Му
-
ҳаммад
пайғамбарнинг
Маккадан
Қуддусга
бориши
ва
Қуддусдан
кўкка
чиқиши
,
деб
изоҳ
берилган
1
.
Шайх
Муҳаммад
Содиқ
Му
-
ҳаммад
Юсуф
“
Ҳадис
ва
ҳаёт
”
туркумидаги
“
Нубувват
ва
рисолат
китоби
”
да
Меърож
ва
1
Алишер
Навоий
асарлари
тилининг
изоҳли
луғати
.
4
томлик
/
Э
.
Й
.
Фозилов
таҳрири
остида
. 3-
том
. –
Т
.:
Фан
, 1984. 432-
б
.
