S H A R Q M A S H ’ A L I
147
Мустақилликдан кейин Туркияда Ўрта Осиё ва Ўзбекистон тарихига бағишланган илмий
тадқиқотлар ва мазкур тадқиқотларни қўллаб қувватловчи давлат ва нодавлат ташкилотлар, илмий
муассасалар, фондлар, сиёсий институтлар сони илмий тадқиқот натижаларининг сони ошган.
Ўрганилган масала бўйича турк тилидаги илмий тадқиқотларда баён этилган илмий
қарашларда советлар юритган мустамлакачилик сиёсатини қоралаш билан бирга, Ўзбекистон
ва советлар мустамлакасидаги туркий халқларининг истиқлол учун олиб борган мардона
кураши улуғланади. Бундан ташқари мураккаб сиёсий босим остида яшаган халқлар ўз
миллий маънавиятини, дини, она-тили, миллий ўзлиги, тарихий хотира ва қадриятларини
асраш йўлидаги йуқотишлари, охир оқибат курашлар самараси ўлароқ истиқлол неъматига
эришиш тарихи хорижий тарихшуносликда, хусусан турк тарихчилари асарларида қандай акс
этганини аниқлаш ҳам тарихий ҳақиқатларни тиклаш, ҳам ватанимиз тарихшунослигидаги
жумбоқли саволларга жавоб топиш нуқтаи назаридан ғоят аҳамиятлидир.
ЧИҒАТОЙ УЛУСИ БОШҚАРУВИДА АЁЛЛАРНИНГ ЎРНИ
БЕКМУРАДОВ САНЖАР
Ўқитувчи, ТДШУ
Аннотация. Мўғул аёлларининг жамиятдаги сиёсат, иқтисодиёт ёки дин каби турли соҳаларида
фаол иштирок этиши империянинг барча ҳудудларида ХII асрнинг охиридан тортиб ХIV асрга қадар
кузатиш мумкин. Ушбу ҳудудларнинг аксариятида аёлларнинг жамият учун аҳамияти регент
сифатида намоён бўлган.
Ҳудди шундай, Мўғуллар ҳукмронлиги ва унинг кенгайиши чўққисида Чиғатой улуси Ўргина Хотун
исмли аёл томонидан бошқарилган. Шу сабабдан, XIII асрда бу аёлнинг ҳокимият ва бошқарувга
кўтарилиши, хонликдаги аҳамияти хусусидаги таҳлиллар ушбу тадқиқотнинг асосий мақсади бўлиб,
Ўргина хусусида маълумот берувчи ёзма манбалар, нашрлар ва тадқиқотлар асосидаги қарашлар
билан хулосалар қилинади.
Чиғатой вафотидан сўнг улуснинг тарихи қироллик оиласининг турли аъзолари ўртасидаги
тартибсизликлар ва қарама-қаршиликлар билан тавсифланган. Тахт учун бўлган курашлар
аввалидан улус тақдирига таъсир эта бошлаган. Шундай тиғиз бир вазиятда улуснинг ҳукмдори
сифатида Ўргина (1251-1260) сиёсий бошқарувда пайдо бўлган. Манбаларнинг гувоҳлик беришича
улус асосчиси билан Ўргина ўртасида жуда яқин алоқалар бўлиб, Чиғатой уни севимли набираси
Қора-Хулагу билан унаштириш мақсадида Марказий Осиёга олиб келтирган. Чиғатойнинг ўз
меросхўрини айнан Ўргинага уйлантиришга бўлган қизиқиши, унинг оилавий келиб чиқишига назар
ташланганда янада равшан бўлади. Бинобарин, уларнинг ўзаро никоҳлари, Чиғатой авлодининг
Ойрат қабиласи ҳамда Чингизийлар ўртасида кенгроқ иттифоқини мақсад этган эди.
Гарчи дастлабки йилларда Ўргинанинг бошқаруви тўғрисида маълумотлар етарли бўлмаса-да,
улус тарихида содир бўлаётган сиёсий ҳолатлар 1250 йилларнинг иккинчи ярмида манбаларда зикр
этила бошланди.
S H A R Q M A S H ’ A L I
148
Мисол учун, бошқарувда унинг диний қарашлари олимларнинг эътиборини ўзига қаратган. Баъзи
тадқиқотчилар унинг исломни қабул қилганлиги ҳақида тахмин қилишади, баъзилар эса йўқ. Лекин
унинг ҳукмронлиги даврида бирор диний танглик ва қарама-қаршиликлар қайд этилмаган.
ХIII аср Моварауннаҳрда Ўргина Хотуннинг бошқаруви, албатта, Чингизхоннинг набираси
бўлиши ва унинг Чингизхон императорлик оиласи билан яхши алоқада бўлганлиги туфайли берилган
юқори мақом билан мустаҳкамланди. Аммо, агар бу ҳолатлар маълум бир вақтда унинг тахтга
ўтиришини маъқул кўрса, унинг давлат раҳбари сифатидаги роли, унинг вазифалари ва легитимлиги
Марказий Осиё аёлларининг қадимги анъаналари асосида қаралиши лозим.
Таянч сўз ва иборалар: Марказий Осиё, Чингизхон, Чиғатой улуси, мўғул маликалари, Ойратлар,
Ўргина Хотун, Қора-Хулагу, Муборакшоҳ, Мункехон, мўғул аёллари бошқаруви.
Аннотация. Активное участие монгольских женщин в таких различных сферах общества, как
политика, экономика, религия, можно наблюдать во всех регионах империи с конца двенадцатого до
четырнадцатого веков. В большинстве этих областей важность женщин для общества проявлялась
в качестве регента.
Так, на пике монгольского правления и его экспансии Чагатайским улусом управляла женщина по
имени Оргина Хатун (годы управления 1251-1260 г.г.). Поэтому анализ подъема этой женщины к
управлению власти в тринадцатом веке и ее значимости в истории ханства является основной целью
этого исследования, которое завершается взглядами, основанными на письменных источниках,
публикациях и исследованиях об Оргине.
История улуса после смерти Чагатая характеризовалась беспорядками и конфликтами между
различными членами королевской семьи. Борьба за престол стала сказываться на судьбе улуса с
самого начала. В такой сложной ситуации Оргина встала во главе улуса в политическом правлении.
Согласно источникам, между основателем улуса и Оргиной существовала очень тесная связь. Она
родилась в Монголии, переехала в Среднюю Азию после заключения брака с Кара-Хулагу (ум. 1252 г.)
– внуком Чагатая от его сына Митугена. Интерес Чагатая к этому браку была очевидной из-за ее
важного происхождения. Его целью являлось расширение масштабов союза между племенами
ойратов и чингизидов.
О периоде правления Оргины недостаточно информации, происходившие в истории нации поли-
тические события стали упоминаться в источниках, относящихся второй половине тринадцатого
века. Например, привлекает внимания религиозная принадлежность Оргины. В некоторых источ-
никах существуют предположения, что она приняла Ислам, некоторые же исследователи отри-
цают этот факт. Однако в зарегтрированных в период ее правления документах не фиксированы
религиозная напряженность или противоречия.
В тринадцатом веке правление Оргины Хатун в Мавераннахре было подкреплено высоким
статусом ее брака с внуком самого Чингизхана и ее отношениями с императорской семьей. Эти
обстоятельства, конечно же, благоприятствовали ее восхождению на престол, однако ее роль
главы государства, обязанности и легитимность следует рассматривать в свете древних традиций
средниазиатских женщин.
Опорные слова и выражения: Средняя Азия, Чингизхан, Чагатайский улус, монгольские хатуны,
ойраты, Оргина Хатун, Кара-Хулагу, Мубаракшах, Мункехан, монгольские женщины.
Аbstrаct. The active participation of Mongol women in various spheres of society, such as politics,
economics or religion, can be observed in all regions of the empire from the end of the twelfth century to the
fourteenth century. In most of these areas, the importance of women to society was manifested as a regent.
Similarly, at the peak of Mongol rule and its expansion, the Chaghatai ulus was ruled by a woman named
Orghina Khatun. Therefore, the main purpose of this study is to analyze the rise of this woman to power and
management in the thirteenth century, the importance of the khanate, and draw conclusions from the views
based on manuscripts, publications and researchs that provide information about Orghina.
S H A R Q M A S H ’ A L I
149
The history of the ulus after Chaghatai’s death were characterized by riots and conflicts between different
members of the royal family. The struggle for the throne began to affect the fate of the nation from the
beginning. In such a tight situation, Orghina (1251-1260) emerged as the ruler of the ulus in political rule.
According to sources, there was a very close relationship between the founder of the ulus and Orgina.
Although she was born in Mongolia, she moved to Central Asia when a marriage was made between her and
Kara-Khulagu (d. 1252), the grandson of Chaghatai through his son Mitugen. Chaghatai’s interest in this
marriage becomes more apparent when we look at her family background. In addition to the obvious
importance of the marriage of the granddaughter of Chenghis with his son Kara-Khulagu, the Chaghatai line
was part of a broader marriage between the Oirat and Chenghisids.
Although in the early years there was not enough information about the rule of Orgina, the political events that took
place in the history of the ulus were mentioned in sources in the second half of the 50s of the thirteenth century.
For example, the religious affiliation of Orgina also attracted the attention of scientists. Some scholars
suggest that she converted to Islam, while others do not. But during her reign no religious tension or
controversy was recorded.
In the thirteenth century, the rule of Orgina Khatun in
Transoxiana
, of course, was reinforced by the high
status with which she was endowed with the fact that she was the grandson of Chenghis Khan and her good
relations with the imperial family of Chenghis Khan. However, if these circumstances at some point favor
her accession to the throne, her role as head of state, her duties and legitimacy should be seen in the light of
the ancient traditions of Central Asian women.
Keywords аnd expressions: Central Asia, Chenghis Khan, Chaghatai ulus, Mongol Khatuns, Oirats,
Orghina Khatun, Kara-Khulagu, Mubarakshah, Munke-khan, Mongol women rule.
Кириш.
Сўнгги йилларда Мўғуллар Империясида аёлларнинг ўрни ҳақида бир қатор
тадқиқотлар олиб борилди.
1
Асосий диққатни тортадиган жойи шуки, турли мўғул халқлари
орасида асл авлод вакиллари бўлган аёллар жамиятнинг сиёсат, иқтисодиёт ёки дин каби
турли соҳаларида фаол иштирок этган таниқли шахслар бўлганликларини акс эттиради. Энг
муҳими, бу фаол ролни Мўғул Империясининг барча ҳудудларида ХII асрнинг охиридан
тортиб Хитой ва Эронда мўғуллар ҳукмронлигининг охиригача, яъни ХIV асрга қадар
кузатиш мумкин.
2
Ушбу ҳудудларнинг аксариятида аёлларнинг жамият учун аҳамияти
регент сифатида намоён бўлади. Хоннинг меросхўри номи билан сиёсий фаолият олиб борган
1
Pochekayev R.Yu., Pochekayeva I.N. Vlastitel'nitsy Yevrazii. Istoriya i mify o pravitel'nitsakh tyurko-mongol'skikh
gosudarstv XIII-XIX vv. (The rulers of Eurasia. History and myths about the rulers of the Turkic-Mongolian states of
the XIII-XIX centuries.) St. Petersburg: Yevraziya Publ., 2017. 384 p.; Tsypilova S.S. Zhenshchina v srednevekovoy
Mongolii: kratkiy istoricheskiy obzor [Woman in medieval Mongolia: a brief historical overview]. Gumanitarnyy
vector, 2018, vol. 13, no. 6, pp. 141-146. doi: 10.21209/199678532018136141145.; Hibbard Caroline. Early Modern
queens revived and revised. Journal of Women's History, 2010, no. 22, pp. 181-190.; Lane George. Women and the
Mongols. Daily Life in the Mongol Empire. Westport, CT: Greenwood Press Publ., 2006, pp. 227-254.; May Timothy
Commercial Queens: Mongolian Khatuns and the Silk Road. Journal of the Royal Asiatic Society, 2015, no. 26. pp. 89-
106.; Ulambayar T., Fernandez-Gimenez M.E. Following the Footsteps of the Mongol Queens: Why Mongolian Pastoral
Women Should Be Empowered. Women as Change Agents in the World's Rangelands – Society for Range Management,
2013, no. 35, pp. 29-35.; Zhao G.Q. Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages
from World Empire to Yuan Dynasty. New York, 2008.; De Nicola B. Women in Mongol Iran: The Khatuns, 1206-
1335. Edinburgh: Edinburgh University Press Publ., 2017. 309 p.; De Nicola B. Women’s role and participation in
warfare in the Mongol Empire. Soldatinnen: Gewalt und Geschlecht im Krieg vom Mittelalter bis heute. – Paderborn:
Ferdinand Schöningh Publ., 2010, pp. 95-112.; Rossabi M. The Study of the Women of Inner Asia and China in the
Mongol Era. Gest Library Journal, 1992, vol. 5, no. 2. pp. 17-28.
2
Масалан, Чингизхоннинг онаси ва рафиқаси империядаги ролларинига қаранг: De Ni c o l a B . L a s m u j e r e s
m o n g o l a s e n l o s si g l o s XI I u XI I I : Un a n a l i si s s o b r e e l r o l d e l a m a d r e u l a e sp o sa d e Gh i n g g i s
Kh a n .
Acta historica et archaeologica mediaevalia, 2008, no.
2 7 - 2 8 , p p . 3 7 - 6 3 .
S H A R Q M A S H ’ A L I
150
бу аёлларга ҳудудий ва Империя томонидан ҳеч қандай чекловлар амалга оширилмаган.
Аксинча, уларнинг фаолиятлари доимо расмий ҳужжатларда, ёзма манбаларда зикр этиб
борилган. Зеро, мазкур аёллар ҳақида мавжуд бўлган маълумотлар албатта манбаларнинг
характери билан белгиланади.
1
Шу маънода мўғуллар ҳукмронлиги ва унинг кенгайиши чўққисида Чиғатой улуси
тарихида ҳам Ўргина Хотун исмли аёлнинг бошқаруви алоҳида аҳамиятга эга. Боис, XIII
асрда бу аёлнинг ҳокимият ва бошқарувга кўтарилиши, хонликдаги аҳамияти хусусидаги
таҳлиллар ушбу тадқиқотнинг асосий мавзуси бўлади.
Авваламбор шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, мазкур мўғул маликасининг Ўрта Осиё
тарихида алоҳида воқеа сифатида кўрсатиш каби субъектив қарашлардан йироқдамиз. Зеро,
Марказий Осиёнинг бой тарихида бундан аввал ҳам регентлик вазифасини бажарган кўплаб
маликалар ҳақида мисоллар келтириш мумкин. Мисол учун, тарихнинг отаси Геродот ҳам
ўзининг асарларида скифлар ҳақида ёзар экан, афсонавий тарздаги тарихий маълумотлар
бўлса-да, унда аёл киши бошқаруви ёки диний қарашларда маъбудалар аёл образида
тасвирлангани ҳақида ёзади.
2
Яна бир мисол, 53/673 йил охирида ёки 54/673-74 йилларнинг бошларида Убайдаллоҳ ибн
Зиёд (в.э. 685) бошчилигидаги араб қўшинлари Окс дарёсини кечиб, Бухоро дарвозаларига
етиб келишади.
3
Шу ерда араблар шаҳар ёш ўғлига регентлик қилаётган аёл томонидан
бошқарилаётганининг гувоҳи бўлиб, таажубланишади. Араб манбаларида уни туркий тилда
“Хотун” сифатида зикр этилиб, ушбу ҳақида кўплаб маълумотлар келтирилади.
4
Умуман XII асрга келиб сиёсий ҳокимиятни амалга оширадиган аёллар кўпроқ намоён
бўла бошлади. Салжуқийлар ва қорахитойлар сулолалари ҳам бундан мустано эмас.
5
Қисқача
айтганда, мазкур ҳукмдорликларда камида битта аёл тегишли сиёсий ролга эга бўлган.
Хоразмшоҳларга келсак, улар орасида машҳур Султон Ала ад-Дин Муҳаммад II нинг
онаси бўлган туркий миллатга мансуб Туркон Хотиннинг (1200-1220) роли ҳам бор. Гарчи у
расман ҳеч қачон султонлик унвонига давогар ва тахтга ўтирмаган бўлса ҳам, у ўғли
бошқарадиган сулолада кучли ҳамда бақувват сиёсий актёр бўлган.
6
Нима бўлганда ҳам юқорида тилга олинган ва мўғул босқинига қадар тарихий воқеалар
мисолида келтирилган шарҳлар аёл ҳукмдорларнинг ёки сиёсатдонларининг Марказий
1
De Nicola B.
The Queen of the Chaghatayids: Orghina Khatun and the rule of Central Asia. Journal of the Royal Asiatic
Society,
2016, vol. 26, issue 1-2, pp. 108 . doi: 10.1017/S1356186315000553.
2
Gerodot. Istoriya v devyati knigakh. Perevod i primechaniya G.A.Stratanovskogo. Kniga IV, Mel'pomena (Herodotus. History in
nine books. Translation and notes by G.A. Stratanovsky. Book IV, Melpomene.). Leningrad: “NAUKA” Publ., 1972.
3
B o swo r t h S. E . B u k h a r a i i . F r o m t h e Ar a b i n v a s i o n s t o t h e M o n g o l s.
Encyclopaedia Iranica
, 1990,
v o l . I V , p p . 5 1 3 - 5 1 5 . Available at: h t t p : / / www. i r a n i c a o n l i n e . o r g / a r t i c l e s/ b u k h a r a - i i ) ; Frye R.N.
Bukhara, the Medieval Achievement. Norman. – Oklahoma, 1965.; Frye R.N. [The Cambridge History of Iran]. From
the Arab Invasion to the Saljuqs, 1975, vol. 4, 711 p.
4
“Хотун” атамаси туркий ёки сўғдча сўз бўлиб, “хоним” деган маънони англатади. Қаранг: B o y l e J . A.
Kh a t u n .
Encyclopaedia of Islam,
2 n d e d i t i o n . B r i l l , 2 0 1 4 .
5
Салжуқийларда аёлларнинг ўрни ҳақида қаранг: L a m b to n An n K. S. Continuity and change in medieval Persia:
aspects of administrative, economic and social history, 11th-14th century. Al b a n y , NY, 1 9 8 8 , 4 0 6 p . ; Sa f i O.
The Politics of Knowledge in Premodern Islam: Negotiating Ideology and Religious Inquiry .
C h a p e l Ni l l , NC ,
2 0 0 6 , p p . 6 7 - 6 9 . ; Қ о р а х итойларда аёлларнинг ўрни ҳақида қаранг: B i r a n M.
The Empire of the Qara Khitai
in Eurasian History: Between China and the hlamic World.
C a m b r i d g e , 2 0 0 5 . ; B i r a n M. B e t we e n C h i n a
a n d I sl a m : T h e a d m i n i st r a t i o n o f t h e Qa r a Kh i t a i ( W e st e r n L i a o ) , 1 1 2 4 - 1 2 1 8 . C a m b r i d g e , 2 0 0 6 ,
p p . 6 3 - 8 3 .
6
De Nicola B.
The Queen
, pp. 107 -120.
S H A R Q M A S H ’ A L I
151
Осиёда нечоғлиқ аҳамияти, қадри ва ўрни мавжуд бўлганлиги хусусида аниқ хулосалар бериб
бўлмайди. Бироқ, бу мўғуллар истилоси ва улар томонидан минтақани босиб олган пайтдаги
аёлларнинг сиёсатдаги ўрни ҳақида маълумот олиш учун хизмат қилади. Юқорида зикр этилган
тарихий воқеалар минтақадаги маҳаллий аёллар бошқаруви анъаналари нуқтаи назаридан Чиғатой
улусида Ўргина Хотуннинг улус бошқарувчиси сифатида шаклланишини белгилайди.
1244 йилда Чиғатой вафотидан
1
сўнг улуснинг тарихи қироллик оиласининг турли
аъзолари ўртасидаги тартибсизликлар ва қарама-қаршиликлар билан тавсифланади. Улус-
нинг келиб чиқиши Чингизхоннинг иккинчи ўғли Хитойнинг шимоли-ғарбидаги ҳозирги
Шинжон вилоятидаги Олмалиқ
2
шаҳри яқинидаги аҳоли ва яйловларни ўзига қўшиб
олгандан сўнг бошланди. Кейинчалик Моварауннаҳр ҳудудлари дастлаб Ўқтой хонадони ва
Тулу хонадони ўртасида, шунингдек, Тулу хонадонида Ариғ Бўка (в.э. 1266) ва Хубилайхон
(в.э. 1294) ўртасида 1260 ва 1264 йилларда ички фуқаролар уруши даврида доимий
тортишувларга олиб келади. Шундай тиғиз бир вазиятда улуснинг ҳукмдори сифатида бир
аёл Ўргина Хотун
3
(1251-1260) сиёсий бошқарувда пайдо бўлади. Жамол ал-Қарший Қора-
Хулагунинг завжаси Ўргина Хотун ёш бўлган ўғли Муборакшоҳ
4
номидан тахтни бошқар-
гани хусусида айтади ҳамда унинг ҳукмронлиги – 9 йил ва бир неча ойга қадар давом этгани
ҳақида маълумот беради.
5
Хондамир эса аксинча унга унчалик ҳам катта эътибор бермайди.
У ҳақида қисқача баён этиб ўтади. Яъни:
“Қорағон қизи ва Қора-Хулогу рафиқаси Эрген-
Хотун-Нурилчи
(Ўргина Хотун –
Б.С.
)
ўғли Муборакшоҳ кичик бўлгани учун вақтинчалик
бошқарувчи вазифасини бажарган
”
6
– дейди. Мирзо Улуғбек ҳам унга қуйидагича таъриф
1
Bekmuradov S.T. “Al-Mulhakat Bi-S-Surah” and Translations with Notes of the Chapter about History of Mongols.
International Journal of Central Asian Studies, 2018, vol. 22, pp. 171-192.; Бартольд В.В. бўйича – Чиғатой акаси
Ботудан сўнг яна бир неча ой яшаган. – Bartold V.V. Turkestan v epokhu mongolskogo nashestviya. Sochineniye.
(Turkestan in the era of the Mongol invasion). Мoscow: Nauka Publ., 1963, vol. I, p. 550.; Bartold V.V. Chagatayhan
(Chaghatai-khan). Moscow: Nauka Publ., 1963, vol. II, part I, p. 542.; Bartold V.V. Chagatayskaya literature (Chagatai
literature). Мoscow: Nauka Publ., 1968, vol. V, pp. 606-611.; Рашид ад-дин эса – Чиғатой Ўтойнинг ўлимидан 7 ой
ўтиб, яъни ҳижрий 638 ( тахминан 1241 йил 14 май ёки 12 июнда) йилда вафот этган.дея хабар беради. – Rashid
ad-din. Sbornik letopisey/ ot persidskogo O.I.Smirnovoy, primechaniye B.I.Pankratova i O.I.Smirnovoy. Pod
redaktsiyey prof. A.A.Semonova (Rashid ad-din. Jame’ at-tavarikh. Ed by A.A.Semyonova). Мoscow - Leningrad:
Nauka Publ., 1956, vol. II.; Т.И.Султонов бўйича – Чиғатой 1242 йилда вафот этган. – Қаранг : Sultanov T.I.
Podnyatyye na beloy koshme. Potomki Chingiz-khana (Raised on a white nightmare. Descendants of Genghis Khan).
Almaty: Dyke-Press, 2001, p. 33.
2
Олмалиқ – Хитойнинг ҳозирги Ғулжа шаҳри шимоли-ғарбидаги Или дарёси қирғоғида жойлашган
Еттисувдаги шаҳар. Бу шаҳар Олтин Ўрдадан Ўрта Осиёга, Мўғулистонга ва Хитойга олиб борадиган карвон
йўлидаги муҳим савдо маркази ҳисобланган. – Қаранг : Ibragimov N. Ibn Battuta i yego puteshestviya po sredney
Azii (Ibn Battuta and his travels in Central Asia). Moscow: Nauka Publ., 1988, p. 112.; Bekmuradov S.T. [History of
the city of Almalyk]. XXVII yezhegodnaya mezhdunarodnaya nauchnaya konferentsiya “Vspomogatel'nyye
istoricheskiye distsipliny i istochnikovedeniye: sovremennyye issledovaniya i perspektivy razvitiya” [XXVII annual
international scientific conference “Auxiliary historical disciplines and source studies: modern research and
development prospects”]. Moscow, 2015, pp. 130-133. (In Russian)
3
XIII-XIV асрга тегишли кўпгина тарихий манбаларда Чингизхон ва чингизийларнинг рафиқалари – Хотун
(“малика”, “хоним”) атамаси билан аталган. – Қаранг: Sultanov T.I. Podnyatyye na beloy koshme, p. 16.
4
Bartold V.V. Turkestan, p. 560.
5
Jamol al-Qarshiy. Al-Mulhaqot bi-s-Suroh. Mahdum Vosiliy nomidagi ma’naviy meros fondi №2. Andijon-Marhamat, p. 40
a
.
6
Khondamir. Khulasat-ul-Akhbar. Istoriya Mongolov (Ot drevneyshikh vremen do Tamerlana). / Otv. red.
A.K.Muminov. Perevod s persidskogo, predisloviye, primechaniya, podgotovka faksimile k izdaniyu Vasiliy
Grigor’yev; sost. ukazateley U.A.Utepbergenovoy (History of the Mongols (From ancient times to Tamerlane). St.
Petersburg: Karl Krai Publ., 1834, pp. 109-158.
S H A R Q M A S H ’ A L I
152
беради –
У Қора Ҳалокухоннинг хотини эди. Ундан Муборакшоҳ деган бир ўғил қолди. Эри
вафотидан кейин ўғли ёш бўлгани учун унинг номидан салтанат ишларининг мутасаддиси
бўлди. У ғоятда виқорли, хушхулқ хотун эди. Мусулмонларнинг барча ишларига майл
кўргузарди. Мусулмонлар молу жони риояти ва муҳофазасида бирор дақиқа ҳам кечикмасди.
1
Ўргина насабли оиладан бўлиб, Ойрат
2
халқининг ҳукмдори Қутуқа Бекининг
ўғилларидан бири Тўрелчи
3
ва Чингизхоннинг қизи Чичиган
4
ларнинг фарзанди ҳисобланади.
Рашид ад-Диннинг сўзларига кўра, Ўргина Мўғулистонда туғилган, аммо Митуқон
5
ибн
Чиғатойнинг (в.э. 1221 й.) ўғли Қора-Хулагу унга уйланганида сўнг Ўрта Осиёга кўчиб ўт-
ган.
6
Унинг Чиғатой улусига келишига қадар ҳаёт тарзи ҳақидаги маълумотлар деярли йўқ.
Шуниси маълумки, улус асосчиси билан Ўргина ўртасида яқин алоқалар бўлган ва Чиғатой
айнан ўзи ҳаётдалигида севимли набираси Қора-Хулагу билан бошини бир қилиш мақсадида
Марказий Осиёга олиб келтирилган. Рашид ад-Диннинг маълумотига кўра, Чиғатой уни
қаттиқ ардоқлаган ва эркалаб “Ўргина Бари” (“бари” – “келин”) деб атаган.
7
Чиғатойнинг ўз меросхўрини айнан Ўргинага уйлантиришга бўлган қизиқиши, унинг
оилавий келиб чиқишига назар ташлаганимизда янада ҳам равшан бўлади. Чингизхоннинг
набира қизи ва унинг чевараси Қора-Хулагу (
Қора-Хулагу ибн Митуқон ибн Чиғатой ибн
Чингизхон
) ўзаро никоҳлари, Чиғатой авлодининг Ойрат қабиласи ҳамда Чингизийлар
ўртасида кенгроқ иттифоқининг бир қисми эди. Мисол учун, Ўргинанинг сингилларидан
бири Ариғ Бука билан, иккинчиси эса унинг жияни билан турмуш қуришади. Рашид ал-Дин,
шунингдек, бошқа улусларда ҳам унинг туғишган ҳамда ўгай опа-сингиллари бўлганлиги
тўғрисида хабар беради.
8
Масалан, Элҳон Хулагунинг (в.э. 1265) Қутуй Хотун ва Гуюк Хотун
каби завжалари Ўргинанинг туғишган ва ўгай сингиллари сифатида тилга олинади.
9
Бундан
ташқари, Мунке Ҳоқоннинг (1251-59) аёли Қутуқа Бекининг қизи Ўғил Қаймиш ҳам унинг
холаси бўлган.
10
Ушбу оилавий алоқалар Ўргинани Ўрта Осиё мўғуллари орасида юқори
1
Mirza Ulughbek. Turt ulus tarikhi (History of the Four Ulus). Tashkent: Chulpan Publ., 1993, p. 186, England no.
ADD 26190: Tarix-i arba’ ulus.
2
Ойротлар (мўғулча – бирлик, иттифоқдош, яқинлик, қўшничилик, ўрмонзорда яшовчилар) – ғарбий мўғуллар
таркибига кирган чўрос, дербет, хўшоут ва тарғаут каби 4 улус, яъни қабилалар иттифоқининг умумий номи.
Ойротларни “дербен ойрот” (“тўрт ойрот”) деб ҳам аташган. Туркий халқлар ойротларни “қалмоқ” деб атаган.
Қаранг: Xodjayev A. Oyratlar. O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. Tashkent, 2000, vol. I.; Ойратлар ҳақида яна
қаранг: Rashid ad-din. Sbornik letopisey (Jome’ at-tavorikh). 1952, pp. 118-121.
3
Рашид ад-Динда Туралчи-гурган сифатида келади. Қаранг: Rashid ad-din. Sbornik letopisey (Jome’ at-tavorikh).
1960, p. 97.
4
Рашид ад-Динда Жижиган кўринишда келган. Чичиган аввал Кутулнинг ва унинг вафотидан кейин унинг ўғли
Торелчининг рафиқаси бўлган. Қаранг: Rashid ad-din. Sbornik letopisey (Jome’ at-tavorikh). 1952, pp. 88, 119.;
Vokhidov Sh.Kh. Mu’izz al-ansab (Proslavlyashcheye genealogii) (Muizz al-ansab (Glorifying genealogy). Almaty:
“Dayk-Press” Publ., 2006, vol. III, p. 38.
5
Митукан/Муватукан/Мутукан. Митукан Чингизхон даврида Бомиён қалъасини қамал қилган пайтида ўқ тегиб
ўлган. Унинг онаси – Йисулун-хатун, Чиғатойхоннинг катта рафиқаси. – Vokhidov Sh.Kh. Mu’izz al-ansab, pp.
47-54.; Rashid ad-din. Sbornik letopisey (Jome’ at-tavorikh). 1960, pp. 96.; Jamol al-Qarshiy, p. 40
b
.
6
Rashid ad-din. Sbornik letopisey (Jome’ at-tavorikh). 1960, p. 97.
7
Rashid ad-din. Sbornik letopisey (Jome’ at-tavorikh). 1952, p. 119.
8
Z h a o G. Q.
Marriage as Political Strategy and Cultural Expression
, p p . 1 2 7 - 1 4 8 .
9
Rashid ad-din. Sbornik letopisey (Jome’ at-tavorikh). 1960, p. 90.
10
Б о шқа м а ъ л у м о т л а р га к ў р а , Чи н ги з х о н н и н г ка т та р а фи қа с и Б о р те да н ту ғи л га н қи з и
Чичиган, уларнинг ҳам онаси ҳисобланган. Қаранг: De Rachewiltz I. The Secret History of the Mongols
(2 vols). Brill, 2004, 1347 p.; В а с с а ф ва Ра ши д а д - Д и н л а р да Ў р ги н а ни н г ян а би р н о м и
келтирилмаган синглиси бўлган. У Ол тин Ўр да Хони Бо ту Хонга (1 227 - 1255) ту рмушга
S H A R Q M A S H ’ A L I
153
мавқега кўтарилишида муҳим рол ўйнагани табиий албатта. Ойрат аёллари ва Тулу хонадони
ўртасидаги яқин алоқалар туфайли ҳаттоки Ўргина 1251-1252 йилларда Ўқтой хонадонига
қарши давлат тўнтаришини амалга оширганда Тулу хонадони томонидан кучли қўллаб-
қувватлашларига муваффақ бўлади.
Аммо уларнинг мададидан аввал, у эри Қора-Хулагу билан қийин кунларни бошидан
кечиришга тўғри келди. Чиғатой ҳукмронлиги давридаёқ ўғли Митуқоннинг Мовараун-
наҳрни забт этиш мобайнида Хоразмда вафот этганлиги боис Қора-Хулагу унинг вориси деб
аталди.
1
Аммо мўғуллар ўртасидаги ҳудуд ва тахт учун курашлар мамлакатда тинчлик
ўрнатишга тўсқинлик қиларди. Қора-Хулагу бобосининг вафотидан кейин ҳудудни ўз
назоратига олди ва рафиқаси Ўргина билан бирга улусда фаол равишда ҳукмронлик қила
бошлади. Масалан, эр-хотин Хуросон ҳокими Кўргузни лавозимидан четлаштирди ва қатл
қилди ҳамда машҳур Арғун Ақани Мўғул империясининг келажаги учун чуқур таъсир
кўрсатадиган лавозимга тайинлади.
2
Аммо орадан бир неча йил ўтгач, Гуюкхон
3
(1246-1248)
Ҳоқонлик тахтига кўтарилиши билан Чиғатой ҳудудларида ички низолар авжга олди. У ҳеч
кимга ҳисоб бермасдан ўзининг дўсти ва қуролдоши қолаверса, Чиғатойнинг бешинчи
фарзанди ва Қора-Хулагунинг амакиси ҳисобланган Есу Манкуни (в.э. 1252) тахтга ўтқазди.
4
Рашид ад-Дин Қора-Хулагуни тахтдан туширишнинг яна бир сабаб сифатида Есу Манку ва
Мунке Ҳоқон ўртасидаги адоват натижасида деб беради. Мирзо Улуғбек эса бу вазиятга
қуйидагича таъриф беради. Гўёки ота ўлгандан сўнг унинг ўрнини доим амаки босган. Қора-
Хулагу эса отаси (амакиси) туриб ўзи ноқонуний равишда тахтни эгаллаб олган. Шу сабаб
Қорачор Нўён уни тахтдан олиб ўрнига Есу Манкуни кўтаради.
5
Жамол ал-Қарший ҳам ушбу
вазиятга қуйидагича ойдинлик киритади.
Чиғатой 642/1244 – 1245 йилда вафот этди, 2
йилдан сўнг эса отаси ўрнига тахтга Йису-Манку ўтирди, лекин Чиғатойхон тахтга ворис
сифатида невараси Қора-Хулагу ибн Митуқонни васият этиб кетган эди. Бироқ у бу
ниятини амалга оширишга эриша олмади. ... У (Йису-Манку) мусулмон аёли Қора-Хулагунинг
завжаси Ўркинахотун (Оргина хотин) қўлида вафот этди.
6
Вассаф Есу Манкуни тахтга
ўтиришида аниқ бир маълумот бермайди.
7
Айнан шу даврда Чингизхон авлодлари ўртасидаги ички адоват шароитида Ўргина Хотун
ХIII асрда Ўрта Осиёнинг сиёсий саҳнасида пайдо бўлди.
Шундай қилиб, Чиғатой вафотидан сўнг Қора-Хулагунинг бобоси ҳудудлари устидан
ҳукмронлик қилган пайтдан бошлаб бир муддат у улуснинг бош Хотуни бўлиб хизмат қилган
чиққан. – Қаранг:
R a sh i d a l - Di n Fa d l - a l l a h . J a m i a l - T a v a r i k h . E d . b y B . Ka r i m i , 2 v o l s. , T e h r a n ,
1 9 5 9 , p . 1 0 0 . ; Wassaf,
c
Abdallah b. Fadl Allah. Ta’rikh-i Wassaf (Tajziyat al-amsdr wa- tazjiyat al-acsar). Rpt.
Tehran, 1338 S/1959-60 of ed. Bombay, 1269 H/1852-1853, p. 13.
1
Rashid ad-din. Sbornik letopisey (Jome’ at-tavorikh). 1960, p. 96.
2
Rashid ad-din. Sbornik letopisey (Jome’ at-tavorikh). 1960, p. 116.; Жувайнийнинг таъкидлашича Арғун Ақани
Хуросонга Кўргузни ўрнини эгаллашга айнан Тураген Хотун юборади. – Қаранг: Juvaini ‘Ala ad-Din ‘Ata-Malik.
The History of the World Conqueror / Transl. from the text of Mirza Muhammad Qazvini by J. A. Boyle; With a new
introduction and bibliography by David O. Morgan. Manchester: Manchester University Press Publ., 1997, pp. 72-75,
189-190.; Арғун Ақа ҳақида қаранг: L a n e G. Ar g h u n Aq a : Mo n g o l B u r e a u c r a t .
Iranian Studies, vol.
3 2 ,
I ss u e 4 , 1 9 9 9 , p p . 4 5 9 - 4 8 2 .
3
Кепакхон ибн Ўктой қоон ибн Чингизхон – Mirza Ulughbek. Turt ulus tarikhi (History of the Four Ulus), pp. 185-186.
4
Есу Манку ҳақида қаранг: Jamol al-Qarshiy, pp. 40
a
-40
b
-41
a
.
5
Mirza Ulughbek. Turt ulus tarikhi (History of the Four Ulus), pp. 185-186.
6
Jamol al-Qarshiy, p. 42
а
.
7
Ta’rikh-i Wassaf, p. 335.
S H A R Q M A S H ’ A L I
154
бўлса, оз ўтгач Ўргина ҳокимиятдан четлатилган ҳукмдорнинг рафиқасига айланди.
1
Манбалар бу вазият хусусида ҳеч қандай маълумот бермайди. Аммо собиқ хон қувғинда
бўлса ҳам Ўргина Моварауннаҳрни тарк этмади.
2
Афтидан, у Гуюк Хон ва унинг рафиқаси
Ўғил Қаймишнинг гирдобли бошқаруви йилларида мўғуллар сиёсий ҳаётининг эътиборидан
четда қолади. Аммо вақт ўтиши билан вазият ўзгара бошлади ва унинг Тулу хонадони билан
алоқаси ўзини оқлади. Жувайнийнинг таъкидлашича, Мунке Хон 1251 йилда Тулу ва Ўқтой
хонадонлари ўртасидаги мерос учун курашдан ғолиб чиққанида, Ўргина Хотун яна керакли
вақтда, керакли жойда пайдо бўлди.
3
Қора-Хулагу улус тахтини қайт қўлга киритишга қарор қилди ва Тулу хонадонининг
марказий ҳокимиятни эгаллашга бўлган имконияти унга ҳам қулай келди. У Чингизхон
авлодининг Чиғатой хонадони вакили сифатида Тулу хонадонига содиқликни исботлаш
тариқасида Хоқонликни Гуюкхондан тортиб олиш учун муқобил қурилтой йиғиб уларга
ёрдам берди.
4
Бу эса Тулу хонадонининг Хоқонлик тахтига чиқишга легитимлик берарди ва
Қора-Хулагу билан Ўргинанинг Чиғатой ҳудудлари қайта қўлга киритиш учун имконият
яратарди. Есу Мунке ва Мункехон ўртасидаги шахсий адоватни ҳисобга олганда, кейинги
воқеалар қандай давом этиши ажабланарли эмас албатта. Рашид ад-Диннинг сўзларига кўра,
“Мункехон Ҳоқон бўлгач, у Қора-Хулагуга Есу Манкуни қатл эттириш ва Улус ҳукмдори
бўлиши ҳақидаги
ёрлиқни
тақдим этди”.
5
Бироқ, Қора-Хулагу ёрлиқ билан Моварауннаҳрга
қайтаётганда йўлда вафот этиши вазиятни буткул ўзгартириб юборди. Аммо Ўргина Хотун
ҳеч иккиланмай ёрлиқдаги буйруққа биноан ўзи Есу Мункени қатл эттирди ва эрининг
номидан бошқарувни қўлга олди.
6
Қора-Хулагунинг тасодифий ўлими билан Чиғатой хонадони яна бир бор ҳукмдорсиз
қолди. Хитой ва араб манбаларида эрининг вафотидан сўнг Ўргина дарҳол Чиғатай улуси-
нинг навбатдаги ҳукмдори сифатида ўғли Муборакшоҳнинг (1266) регенти этиб тайинлан-
гани хусусида айтилади.
7
У бу мавқени айни Империяда сиёсий беқарорлик ҳукм сураётган
бир пайтда қўлга киритди. Бунда асрлар давомида чўзилган кўчманчилик амалиётидаги
ўхшашликни кўриш қийин. Ворислик формуласи бу ерда биз юқорида айтиб ўтган аввалги
Бухоро ва Қорахитой империясининг дастлабки ҳолатларига ўхшайди. Фарзандларнинг
ҳукмронлик қилиш учун ёши етмаслиги, аёллар ҳукумат устидан назоратни ўз зиммаларига
олиши кабилар.
Албатта шуни таъкидлаш керакки, Мўғуллар империясида Ўргина Хотун биринчи
регентлик қилаётган аёл эмас. Умуман, мўғуллар анъанавий жамиятида кўп ҳолларда аёллар
1
Тўраген Хотун (1241–1246) ҳукмронлиги даврида Қора-Хулаги ва Ўргина Чиғатой улусининг ҳукмдори
сифатида ўз мавқеларини сақлаб қолишган.
2
B i r a n М. T h e Mo n g o l s i n C e n t r a l Asi a f r o m C h i n g g i s Kh a n ’ s i n v a si o n t o t h e r i se o f T e m u r :
T h e Og o d e i d a n d C h a g h a d a i d r e a l m s. C a m b r i d g e , 2 0 0 9 , p . 4 8 .
3
Juvaini. David O. Morgan, p. 265.
4
A l l s e n T .
Mongol Imperialism: The Policies of the Grand Qan Mongke in China, Russia, and the Islamic Lands,
1 2 5 1 - 1 2 5 9 . B e r k e l e y , C A , 1 9 8 7 , p . 2 6 .
5
Rashid ad-din. Sbornik letopisey (Jome’ at-tavorikh). 1960, p. 97.; Ta’rikh-i Wassaf, p. 335.
6
Ta’rikh-i Wassaf, p. 97. ; Е с у Му н ке н и н г а ё л ла р и да н би р и Т ў қа ши Хо ту н Қ о р а - Ху л а гу
томонидан шаф қатсиз қа тл э тилган. – Қа ранг: Juvaini. David O. Morgan, p. 588-589.; Яна бир
ривоятга кў ра ушбу Тўқа ши Хо тун Есун Туванинг аёли бўл ган (Қора - Хулаг унинг акаси). –
Қаранг: Rashid ad-din. Sbornik letopisey (Jome’ at-tavorikh). 1960, p. 137.
7
Yuan Shi,
So n g L i a n .
The Official History of the Yuan.
B e i j i n g , 1 9 7 6 . ; B i r a n M.
Qaidu,
p p . 1 6 - 9 2 . ;
Juvaini. David O. Morgan, p. 274.
S H A R Q M A S H ’ A L I
155
сиёсий қарорларни қабул қилишда бевосита қатнашмаганлар, уларнинг роли кўпинча фақат
иқтисодий функциялар билан чекланган. Бироқ, Мўғулистон тарихида аёллар давлат
ҳаётидаги сиёсий жараёнларга сезиларли таъсир кўрсатган кўплаб мисоллар мавжуд.
Мўғуллар жамиятининг юқори қатламларидан бўлган аёллар кўпинча эрлар ўлимидан кейин
ҳукмдор бўлишган. Тарихан мўғулларда Чингизхондан аввал ҳам кейин ҳам империянинг
бошқарувини қўлга олган аёллар бўлган. Масалан:
– Тураган Хотун (1241-1246) – Ўқтойнинг рафиқаси (Чингизхон ва Бортенинг учинчи
қизи ва отасининг вориси бўлган), эрининг ўлимидан кейин империяни бошқарган;
– Ўғил-Қаймиш (в.э. 1252) – Гуюкнинг турмуш ўртоғи, Ўқтой ва Туракинанинг қизи. У
ҳам қайнонаси сингари эрининг ўлимидан кейин империяни бошқарган;
– Сорхактани-беки (тах. 1190-1252) – Тулунинг рафиқаси, Чингизхоннинг тўртинчи қизи,
учта мўғул хонининг ҳамда Эронда Элхонийлар давлати асосчисининг онаси;
– Мандухай (1449-1510/ 1526) - икки мўғул хонининг рафиқаси, унинг ёрдами билан
мўғул хонлиги чуқур инқироз даврида ўз мавжудлигини сақлаб қолди.
1
Гуюкхоннинг 1248 йилда вафот этиши ва унинг ўрнини босадиган балоғатга етган
фарзанди бўлмагани билан боғлиқ. Бунда ҳам унинг рафиқаси Ўғул Қаймиш ҳам империяни
ўз назоратига олади ҳам регентлик вазифасини бажо келтиради. Аммо Ўргинадан фарқли
равишда у қанчалик эрининг тахтини фарзандлари улғайиб уни эгаллашлари учун ҳаракат
қилмасин Тулу хонадонига қарши туролмайди. Ўз навбатида Ҳоқонликни Мункехон қўлга
киритди. Аксинча Ўргина эса Мункехоннинг кўмаги билан Чиғатой хонадонининг энг нуфуз-
ли кишисига айланди. Умуман олганда, унинг тўққиз йиллик бошқаруви Улусда осойишта-
ликни акс эттиради ва манбалар минтақада бирон бир салбий воқеа юз бергани ёки унинг
ҳокимиятига, бошқарувига қарши ички қаршиликлар бўлгани ҳақида хабар бермайди.
Афсуски унинг ҳукмронлик даврига оид манбалар бизгача етиб келмаган. Мавжуд
маълумотлар етарли эмас. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, у тўла-тўкис улус бошқарувчиси
сифатида тан олинган, бу тафсилот аҳамиятсиз эмас. Сабаби, легитимлик унга ўз вазифалари-
ни бажариш учун зарур сиёсий захира билан таъминлаган. У Шарқий Туркистоннинг
Олмалиқ шаҳридан тортиб Хитойнинг замонавий Ғулжа шаҳри ва Моварауннаҳр
ҳудудларида ҳукмронлик қилди. Шарқда аёлларнинг бошқарувдаги ролини кузатиш мумкин
бўлган муҳим йўналиш бу дипломатия эди. Масалан, Қора-Хулагу Хуросон, Эрон ва Ғарбий
Осиёни забт этишга қаратилган ҳарбий ҳаракатларидан бирида, Мўғулистондан келган
қўшинни шахсан Ўргина Хотуннинг ўзи Олмалиқ яқинида пешвоз бўлиб кутиб олишга
чиқади. Уларга зиёфатлар уюштиради ва совғалар ином этади.
2
Кейинроқ ёзилган тарихчи-
лардан бири Муставфий асарида Қора-Хулагу билан боғлиқ зиёфатларда аёл киши ҳақида
ҳеч бир гап айтилмаган. Зеро, ўз асарини ёзишда Муставфий Рашид ад-Дин ҳамда Жувай-
нийнинг асарларига мурожат қилганлигини ҳисобга олсак у шунчаки бу қисмни ўтказиб
юборган деб хулоса қилиш мумкин.
3
Ўргинанинг диний қарашлари ҳам олимларнинг эътиборини ўзига қаратган.
4
Баъзи
тадқиқотчилар унинг исломни қабул қилганлиги ҳақида тахмин қилишади, баъзилар эса йўқ.
1
Tsypilova S.S. Zhenshchina v srednevekovoy Mongolii, pp 142-145.
2
Juvaini. David O. Morgan, p. 6 1 2 . ; Ta’rikh-i Wassaf, p. 323.
3
W a r d L .J . Z a f a r n a m a h o f Mu st a wf i . Ph D d i s se r t a t i o n . Ma n c h e st e r Un i v e r si t y , 1 9 8 3 , p . 1 7 .
4
B u e l l P. D. So m e r o y a l Mo n g o l l a d i e s: Al a q a - b e k i , E r g e n e - Qa t u n a n d o t h e r s .
World History
Connected, vol.
7 , i ssu e 1 , 2 0 1 0 .
S H A R Q M A S H ’ A L I
156
Бруно Де Николанинг таъкидлашича биринчидан, унинг эътиқоди ҳақида манбаларда ҳеч
қандай шарх келтирилмайди, лекин мусулмонларга нисбатан сахийлиги тасвирланган ҳолат-
лар ҳақида маълумотлар учраб туради.
1
Унинг ҳукмронлиги даврида бирор диний танглик ва
қарама-қаршиликлар қайд этилмаган. Аммо маълумки, у тахтдан кетаётганда мўғуллар
давридаги буюк шайх Сайф ад-Дин ал-Боҳарзийнинг фарзанди Бурҳон ад-Дин каби катта дин
пешвоси Чиғатой хонадонининг қарама-қарши аъзолар томонидан ваҳшийларча қатл
этилган.
2
Дарҳақиқат, Ўргинанинг ўғли Муборакшоҳ ҳам Чингизийлар авлодидан биринчи-
лардан исломни қабул қилган мўғул ҳукмдорларидан ҳисобланади.
3
XIII асрнинг иккинчи
ярми ва XIV аср бошларида ривожланиб бораётган мўғул ва исломнинг ўзаро муносабат-
ларида Муборакшоҳ кашшоф (биринчилардан) ҳисобланади.
4
Исломга бўлган меҳр-муҳаббат ва ўғлининг бу динни қабул қилиши Ўргина ҳам мусул-
мон бўлганлигини англатмайди. Аслида, кўп ҳолатларда мўғул ҳукмдорлари онасининг
эътиқоди ўғилларининг эътиқодига мос келмаслиги тасдиқланган.
5
Шунингдек, кўплаб
насроний бўлган мўғул аёллари баъзан исломий бинолар ва мусулмон уламоларнинг ҳомийси
бўлишган.
6
Масалан, Ибн Батута ҳам Ўрта Осиёга бўлган ташрифида мўғул аёлларининг
қурдирган хонақоҳлари, масжид ва мадрасалари ҳамда зовиялар ҳақида айтиб ўтади. Уларни
олийҳиммат, ҳотамтой деб тасвирлайди. Ҳатто бир сафар Хоразмда бўлганида амирнинг
Тўрабека номли завжаси ўзи қурдирган зовияда зиёфат бергани ва турли совға саломларни
туҳфа этгани хусусида ёзиб қолдиради.
7
Вақф ҳужжатлари билимдони О.Д.Чехович
8
ХIV асрга тааллуқли, яъни 1326-1333-
йилларда Бухорода ёзилган ва унинг ижтимоий-иқтисодий ҳаёти тўғрисидаги вақф ҳужжат-
ларида ҳам мўғул аёлларининг бошқарувдаги ўрни хусусида маълумотлар келтирилади.
9
1
De Nicola B.
The Queen
, p. 116.
2
Rashid ad-din. Sbornik letopisey (Jome’ at-tavorikh). 1960, p. 163.
3
Rashid al-Din Tabib.
Jami‘ al-tawarikh.
Ed. M.Rawshan and M.Musawi. I. Tehran, 1373/1994, p. 758.;
Jami’ u’t- Tawarikh:
A Compendium of Chronicles.
Translated W.M. Thackston, (ed.) Selim Sirri Kuru. Cambridge, MA, 1998, pp. 142-143.
Исломни қабул қилган биринчи ҳукмдор Олтин Ўрда хони Беркахон (1257-1266) бўлган. У деярли Муборакшоҳнинг
замондоши эди. У динни 1250 йилда Бухорода қабул қилади. – Қаранг: Richard J. La conversion de Berke et les debuts
de l’islamisation de la Horde d’Or.
Revue des Etudes Islaimiques
, 1967, vol. 35, pp. 173-184.
4
Мўғулларда исломлашув масаласи ҳақида қаранг: Melville C. Padshah-i Islam: The conversion of Sultan Mahmud
Ghazan Khan.
Pembroke Papers,
1990, vol. 1, pp. 159-177.; Amitai R. The conversion of Teguder Ilkhan to Islam.
Jerusalem Studies in Arabic and Islam,
2001, vol. 25, pp. 15-43.; Pfeiffer J. Conversion Versions: Sultan Oljeitu’s
conversion to Shi'ism in Muslim narrative sources (709/1309).
Mongolian Studies
, 1999, vol. 22, pp. 35-67.; Pfeiffer J.
Reflections on a ‘double rapprochement’: Conversion to Islam among the Mongol elite during the early Ilkhanate.
Beyond
the Legacy of Genghis Khan.
Leiden, 2006, pp. 369-389.
5
De Nicola B. Unveiling tbe Khatuns: Some Aspects of the Role of Women in the Mongol Empire. PhD dissertation.
University of Cambridge, 2011, pp. 212-223.
6
Rossabi M. Khubilai Khan and the women in
his family. Studia Sino-
Mongolica. Festschrift fur Herbert Franke
.
Wiesbaden, 1979, pp.
153-180.
7
Ibn Batuta. Sayohatnoma (Travelogue). Tuhfat an-nuzzor fi g‘aroib al-amsor va ajoib al-asfor. Tashkent: “ShARQ”
Publ., 2012, pp. 362-363.
8
Chekhovich O.D. Novyy istochnik po istorii Bukhary nachala ХIV v. (A new source on the history of Bukhara at the
beginning of the fourteenth century). Problemy vostokovedeniya. Moscow, 1959, no. 5, pp. 148-161.; Chekhovich O.D.
K istorii krest'yan Bukhary ХIV v. (On the history of the peasants of Bukhara of the fourteenth century). Izvestiya AN
UzSSR. Ser. Obshchestvennykh nauk, 1959, № 1,
pp. 71-76.; Chekhovich O.D. Bukharskiye dokumenty ХIV v. (Bukhara
documents of the fourteenth century). Tashkent, 1965.
9
Ҳужжатлар асосан ер, жой, мулк ва вақф ерлари ҳақида бўлиб, ушбу маълумотлар ўша даврда яшаган
Сайфиддин Бохарзий номи билан боғлиқ.
S H A R Q M A S H ’ A L I
157
Масалан, унда айтилишича, Сайфиддин Бохарзий Бухорода шайхларнинг мавқеини ошир-
моқчи бўлган ва бунга эришган ҳам. Беркахон ҳукмронлиги даврида Сайфиддин Бохарзий
шайх сифатида улуғланиб “шайхул-олам”, яъни “оламлар шайхи” унвонига эришган. Яна уни
“дин ва дунё ёрдамчиси” деб ҳам атаганлар.
Мўғул хонлари ундан фойдаланиб қолмоқчи бўлишган. Шу мақсадда Мангу, Хулагу ва
Хубилайларнинг онаси Суюркуктени-бека Бухоро вилоятида мадраса ва хонақоҳ қурилиши
учун 1000 болиш кумуш беради ва Сайфиддин Бохарзийни вақф мулклари мутасаддийси
қилиб тайинлайди.
1
Хулоса қилиб айтганда, Муборакшоҳнинг ислом динига бўлган ҳурмати ва эътиқоди
кейинчалик XIII аср охири - XIV аср бошларида Моварауннаҳр, Олтин Ўрда, айниқса Эрон
ва Онадолида чингизийларнинг исломни қабул қилишининг авж олишида илк қадамлари эди.
Динга бўлган бу каби яқинликни Элҳонийлар хонадони аёлларида ҳам кузатиш мумкин. Улар
Озарбайжон ва Шарқий Онадолидаги сўфий шайхлари билан яқин алоқада бўлганлар.
Мўғулларга бўйсунган маҳаллий салжуқий зодагон аёлларининг Онадоли ҳамда Кирмондаги
сўфийлари билан ўзаро муносабатлари ҳам шулар жумласига киради.
2
Гарчи дастлабки йилларда Ўргинанинг бошқаруви тўғрисида маълумотлар етарли бўлмаса-
да, улус тарихида содир бўлаётган сиёсий ҳолатлар 1250 йилларнинг иккинчи ярмида ман-
баларда зикр этила бошланди. Ушбу воқеалар, Ўргина Хотуннинг регентлик институти доира-
сида олган мавқеининг муҳимлигини бутун империяда очиб берди. 1259 йилда Мункехон вафот
этди. Бу эса империя ичида ҳоқонлик тахти учун навбатдаги янги тўқнашувларни келтириб
чиқарди. Аммо бу сафар Ўргинани 1250 йиллар бошида Чиғатой улусининг тахтига олиб борган
можародан буткул фарқ қиларди. Бу ҳолатда, Тулу хонадонида тахт учун кураш ички
даъвогарлар ўртасида низога олиб келди. Мункенинг икки укаси, яъни Тулунинг ва Сорқоқтани
Бекининг иккинчи ҳамда тўртинчи фарзанди Хубилай (в.э. 1294) ва Ариғ Бўка (в.э. 1266)
ҳоқонлик тахтини эгаллаб олишди. Хубилай ўз кучига Хитойнинг марказий ва жанубида урушни
давом эттириш учун Мунке томонидан берилган ҳарбий қўшинига ва Ариғ Бўка эса тўғридан-
тўғри Мўғулистонда қолган қариндошларининг мададига таянарди. Можаро яна бир бор
Чингизхон оиласининг турли хонадонлари ўртасидаги иттифоқларни ўзгартирди.
3
Аввал Мункенинг тахтга чиқишида Жўжи ва Тулу хонадонлари ўртасидаги иттифоқ сабаб
бўлган. Бу Ўқтой ва айниқса Чиғатой хонадонларининг парчаланишига олиб келган эди.
Эндиги янги курашда Жўжи хонадони вакиллари Ариғ Бўкани қўллаб-қувватлашни афзал
кўришди. Хубилай Эрондаги Хулагу бошчилигидаги шаклланган янги сиёсий куч томонидан
кўмак олди.
4
Бу ерда Хулагунинг Буюк хонлик учун биринчи танлови дастлаб Хубилай
бўлганми ёки йўқлиги номаълум. Аммо Олтин Ўрда Ариғ Бўкани қўллаб-қувватлагач,
Хубилай танлови унинг учун Эронда янги хонликни ўрнатиш учун легитимлик яъни,
қонунийликни қўлга киритишнинг энг муқобил режа бўлиб туюлди.
5
Ушбу сиёсий сценарийда Ўргина Хотуннинг қўмондонлиги остида Чиғатой улусининг
мадади ҳар иккиси учун ҳам ўта муҳим аҳамият касб этди. Хубилай Чиғатойнинг набираси
Абишкани Ўргина Хотунга уйланиши ва тахтга ўтиргач у орқали Моварауннаҳрни
1
Chekhovich O.D. Bukharskiye dokumenty ХIV v., p. 108.; Rashid ad-din. Sbornik letopisey (Jome’ at-tavorikh). 1960, p. 128.
2
De Nicola B. The Ladies of Rum, pp. 132-156.; De Nicola B. Patrons or murids? pp. 143-156.
3
Jackson P. The accession of Qubilai Qaan: A re-examination.
Journal of the Anglo-Mongolian Society,
1975, vol. 2, issue
1, pp. 1-10.
4
De Nicola B.
The Queen
, p. 117.
5
Morgan D.
The Mongols
, p. 104.
S H A R Q M A S H ’ A L I
158
бошқаришни ният қилиб у ерга юборди. Бироқ, Абишка йўлда тутиб олинди ва Ариғ Бўка
тарафдорлари томонидан ўлдирилди.
1
Рашид ад-Диннинг сўзларига қараганда Абишка
Мункехоннинг фарзандларидан бири Асутай томонидан ўлдирилган.
2
Дастлаб Ўргина ака-укалар ўртасидаги можарода иштирок этмади, лекин ҳар иккиси ҳам
ўзларини ҳоқон деб эълон қилгандан сўнг, Ариғ Бўка ҳам акасига нисбатан Чиғатой
хонадонинг ёрдамини олишга ҳаракат қилди. У ҳам Чиғатойнинг бошқа набираси Алгуга (в.э.
662/1263-64) Моварауннаҳрдан туриб икки ўртада жанг бўлиб турган бир пайтда унинг
армиясини озуқа билан таъминлаб туриши учун хонлик тахтини топширди.
3
Алгу
4
ибн
Байдар ибн Чиғатой 659/1260-1261 йилда Ўргина Хотунни Ариғ Бўкага бергандан сўнг,
унинг топшириғи билан тахтга ўтирди.
5
Ариғ Бўканинг ёрдами билан Алгу Чиғатой улусига хон бўлиб келди. Табиийки Ўргинага бу
ёқмади. Улус бошқарувчиси сифатида у Ариғ Бўканинг ҳузурига боришга қарор қилди. У ерда у
ҳокимиятдан олинишига эътироз билдириб, унинг бошқарувдаги ҳуқуқини тиклаб беришини
талаб қилади. Мақсадига эришиш учун ҳатто 1263 йилга қадар Атбаш шаҳри яқинида Ариғ Бўка
ёнида қолади.
6
Шу вақт ичида Алгу Ариғ Бўка қўшини учун тўплашга буюрилган озуқани
юбормасликка қарор қилди. Унга қарши чиқиб, Хубилайни қўллаб-қувватлаш учун томонларни
алмаштирди.
7
Бу хиёнат билан, Алгуга қарши бўлиб турган Ўргинанинг мавқеи ва тахтга
легитимлиги Ариғ Бўканинг кўз олдида кўтарилди. Бу пайтда Хубилай эса Хитойда қўзғолонни
бостириш билан банд эди. Дастлаб Марказий Осиёдаги юришида мағлубиятга учраган ва
кейинчалик қисман ғолибликни қўлга киритиб турган Ариғ Бўка Алгуни Моварауннаҳрдан олиб
чиқа олмади ва охир оқибат изн сўраб акаси Хубилайга таслим бўлишга мажбур бўлди. Хубилай
уни кечирди, аммо кўп издошларини қатл қилди. Бироқ, Ўргина уни тахтдан олинишидан омон
қолди. Энг қизиғи, Хубилай Алгуга талаб қўйди. Унга кўра Чиғатой улусида мутлақ ҳокимиятга
эга бўлишни истаса Ўргинага уйланиши керак эди.
8
Хўш буни қандай тушуниш керак? Хубилай турли боҳоналар билан Ўргинани шунчаки тахтдан
олиб ташлаши мумкин эди. Нима учун Хубилай уни авф этди? Бизнингча бу шуни англатадики,
Ўргинанинг ҳукмронлигидан кейин, бошқарув лаёқати, сиёсатига кўра улусда уни ҳимоя эта
оладиган кўп кучли тарафдорларга эга бўлди. Бу эса унинг Ариғ Бўка билан иттифоқини ҳам авф
1
Rashid ad-din. Sbornik letopisey (Jome’ at-tavorikh). 1960, p. 90.
2
Ibid., p. 90.
3
Ворислик ҳақида қўшимча маълумот олиш учун қаранг: Biran M.
Qaidu
, p p . 2 1 - 2 3 . ; B a r t h o l d V . V .
Four Studies on
the History of Central Asia.
Published by E.J. Brill,
vol. I.
L e i d e n , 1 9 5 6 , p p . 1 2 2 - 1 2 4 .
4
Алгу (Олғой, Олғуй) – тахминан 1264 ёки 1265 йилда вафот этган. – Bartold V.V. Mongoly do raspadeniya
Chagatayskogo gosudarstvo (Mongols before the collapse of the Chagatai state). Мoscow: Nauka Publ., 1963, vol. II.,
p. I., p. 68.; Bartold V.V. Chagatayhan (Chaghatai-khan). Moscow: Nauka Publ., 1963, vol. II, part I, p. 543.
5
Jamol al-Qarshiy, p. 41
b
.
6
Ушбу географик жой тахминан Қирғизистон Республикасидаги Ат-Баш шаҳрининг атрофида жойлашган. Ушбу
манзилда Ўргина ва Ариғ Бўка бирга бўлганлиги ҳусусидаги маълумотлар Жамол ал-Қаршийнинг “ал-Мулҳақат би-с-
с-Сураҳ” асарининг бизга етиб келмаган тўлиқ нусхасида маълумот келтирилган бўлиши мумкин. – Bekmuradov S.T. Iz
istorii izucheniya “al-Mulkhakat bi-s-Surakh” [From the history of the study of “al-Mulhakat bi-s-Surakh”]. XXV yubileynoy
yezhegodnoy nauchnoy konferentsiya «Vspomogatel'nyye istoricheskiye distsipliny v sovremennom nauchnom znanii» [XXV
anniversary annual scientific conference “Auxiliary historical disciplines in modern scientific knowledge”]. Moscow, 2013, pp.
207-210. (In Russian); Рашид ад-Дин ҳам ушбу 661/1262-63 йилда бўлиб ўтган воқеани тасдиқлайди. – Rashid ad-din.
Sbornik letopisey (Jome’ at-tavorikh). 1960, p. 97.
7
Ibid., pp. 97-98.
8
Афтидан, Ўргина ички можаролар даврида Хубилайга содиқ қолган. Шунинг учун Чиғатой хонадони қонуний
ҳукмдори бўлиб қолаверган. – Ibid., pp. 97-98, 159-160, 163-168.
S H A R Q M A S H ’ A L I
159
этишларига имкон берарди. Ҳатто у улусни бошқаришда легитимликка эга киши сифатида тан
олинди. Албатта бу қарашларни тасдиқловчи билвосита манбалар бизда йўқ. Аммо унинг
Чингизийларнинг Тулу хонадони аъзолари ўртасидаги яқин оилавий алоқалари, айниқса унинг биз
юқорида зикр этган синглиси Ариғ Буканинг рафиқаси бўлганлигини инобатга олиб унга сиёсий
ҳаётида манёвр қилиш учун имконият бериши мумкин эди.
1264 йилда Хубилай Буюк Хон сифатида тан олиниши билан Алгу ва Ўргина Чиғатой
улуси ҳукмдорлари сифатида тасдиқланди. Бироқ, Алгу 1265-66 йилда вафот этиши яна
Ўргинани ўз даврининг энг нуфузли ва обрўли сиёсий арбобига айлантирди. Сўнгги сиёсий
қарор сифатида ва “амирлар ва вазирларнинг розилиги билан” у ўғли Муборакшоҳни Чиғатой
улусининг тахтига қўйди.
1
Кўп ўтмай, у 1266 йилда вафот этди.
2
У ўн беш йилдан кўпроқ
вақт давомида Марказий Осиёда фаол сиёсат олиб борди.
3
Бу вақт ичида у улуснинг олий
ҳокимияти сифатида тан олинган, Ўрта Осиёни кетма-кет тўққиз йил давомида ягона ҳукмдор
сифатида тинчлик билан бошқарган ва икки фуқаролик урушидан муваффақиятли чиққан
бошқарувчи сифатида тан олинди. Унинг улус вакиллари билан муносабатлари ва сиёсий
таъсири уни ҳукмдор сифатида тан олиниши учун зарур бўлган минтақадаги легитимликни
сақлашга ёрдам берди. Алгуда эса айнан шу нарса етишмасди. Ва ниҳоят, Алгу билан никоҳи
унинг сиёсий фаолиятига таъсир этиб зиён келтирмади. Аксинча, у ўғлини тахтга кўтариш
учун зарур бўлган барча ёрдамни йиғиб олишга муваффақ бўлди ва Марказий Осиёда
ўлимига қадар асосий сиёсий арбоб бўлиб қолди.
Хулоса. Яса
гендер муносабатларга нисбатан тенгликка эга бўлмаган, аммо унда аёлнинг оналик,
аёллик мероси унда янги тартибда тақдим этилган. Ушбу сабабдан
яса
аёлларга, уларнинг насаби ва
мавқеини ҳисобга олиб юқори баҳо берган, қадрлаган. ХIII аср Моварауннаҳрда Ўргина Хотуннинг
бошқаруви, албатта, Чингизхоннинг набираси бўлиши ва унинг Чингизхон императорлик оиласи
билан яхши алоқада бўлганлиги туфайли берилган юқори мақом билан мустаҳкамланган.
1
Ibid., pp. 97-98.; Biran M. Qaidu, p. 23.
2
Рашид ад-Динга кўра 662/1263-64 йил деб беради. –
Jami‘ al-tawarikh.
Ed. M.Rawshan and M.Musawi. I., p. 769.
3
Франциялик тадқиқотчи Моника Кевран Қозоғистоннинг шарқида жойлашган Айша-Биби ёдгорлиги Ўргина
Хотуннинг мақбараси бўлиши мумкинлигини тахмин қилади. – Қаранг: Kervran M. Un monument bar oque
d a n s l e s st e p p e s d u Ka z a k h st a n . L e t o m b e a u d ’ Or k i n a K h a t u n , p r i n c e s se C h a g a t a y ?
Arts
Asiatiques,
2 0 0 2 , v ol. 5 7 , p p . 5 - 3 2 . Available at: (www.persee.fr/issue/arasi_0004-3958_2002_num_57_1).
