S H A R Q M A S H ’ A L I
103
сабатлар
кўринишида
намоён
бўлади
.
Қола
-
верса
,
буюк
шоирнинг
луғат
бойлигини
му
-
айян
мавзу
доирасида
ўрганиш
семеманинг
семик
табиатини
диахрон
аспектда
тадқиқ
этиш
имконини
ҳам
беради
.
ДАШТИ
ҚИПЧОҚДА
ЯРАТИЛГАН
ЛОТИНЧА
-
ФОРСЧА
ВА
ҚУМАНЧА
ЛУҒАТ
ЖАФАРОВ
БОТИР
Катта
илмий
ходим
-
изланувчи
,
НамДУ
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
қадимий
туркий
луғатлардан
бири
Кодекс
Куманикус
ва
унинг
туркий
-
шуносликда
тутган
ўрни
ҳамда
аҳамияти
,
қўлёзманинг
таркиби
ва
мазмуни
ҳамда
унинг
жаҳон
олимлари
томонидан
ўрганилиши
ҳақида
фикр
юритилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
қўлёзма
,
луғат
,
итальян
,
олмон
,
Шарқ
,
Кодекс
Куманикус
,
қипчоқ
,
шева
.
Аннотация
.
В
этой
статье
написано
о
древнетюркском
памятнике
Кодекс
Куманикус
,
его
роли
и
зна
-
чении
в
тюркологию
.
Кроме
того
,
написано
об
изучении
древнетюркской
рукописи
Кодекс
Куманикус
миро
-
выми
учеными
.
Опорные
слова
и
выражения
:
рукопись
,
словарь
,
итальянский
,
немецкий
,
Восток
,
Кодекс
Куманикус
,
кипчак
,
диалект
.
Summary.
This paper enlightens the ancient Turkic monument of “Codex Cumanicus”; its role and significance
in the field of Turkic studies. And here is given the analyses of the content, meanings and the works of other scholars
on this manuscript.
Keywords and expressions:
manuscript, dictionary, Italian, German, the East (Orient), “Codex Cumanicus”,
Kipchak, dialect.
Мамлакатимиз
мустақилликка
эришганидан
сўнг
аждодларимиз
қолдирган
бой
маданий
меросни
ўрганиш
,
уни
келажак
авлодларга
ет
-
казиш
бугунги
кундаги
олимлар
ва
уларнинг
ворислари
олдидаги
муҳим
масала
бўлиб
қол
-
моқда
.
Зеро
,
ҳар
бир
x
алқнинг
бугунги
тарақ
-
қиёти
ва
эртанги
куни
унинг
маданий
мероси
ҳамда
аждодлари
қолдирган
анъаналари
ва
қад
-
риятлари
асосида
мустаҳкамланади
.
Маълумки
,
мустабид
тузум
даврида
қанча
-
дан
-
қанча
маданий
ва
маънавий
ёдгорликлари
-
миз
оёқ
ости
бўлди
.
Не
-
не
олиму
фузалоларимиз
қатағон
қурбонларига
айланишди
.
Уларнинг
бебаҳо
қўлёзмаларига
ўт
қўйилди
ва
яна
қанча
асарлари
бизга
бошқача
талқинларда
етказилди
.
Биз
мустақиллигимиз
шарофати
билан
ўз
қад
-
риятларимизни
қайта
тиклашга
,
уларнинг
тўғри
талқинларини
билишга
мушарраф
бўлдик
.
Шу
ўринда
Юртбошимизнинг
ушбу
фикрларини
келтириш
ўринли
: “
Дунёдаги
зўравон
ва
тажо
-
вузкор
кучлар
қайси
бир
халқ
ёки
мамлакатни
ўзига
тобе
қилиб
,
бўйсундирмоқчи
,
унинг
бой
-
ликларини
эгалламоқчи
бўлса
,
авваламбор
,
уни
қуролсизлантиришга
,
яъни
энг
буюк
бойлиги
бўлмиш
миллий
қадриятлари
,
тарихи
ва
маъ
-
навиятидан
жудо
қилишга
уринади
”
1
.
Шунинг
учун
ҳам
ҳар
бир
x
алқ
ўз
тари
-
хини
,
миллий
-
маънавий
меросини
жиддий
ўрганиши
,
улардаги
бой
маданий
-
маърифий
ҳамда
бадиий
эстетик
имкониятлардан
юрт
равнақи
йўлида
,
юртдошларини
юксак
маъ
-
навиятли
шахслар
қилиб
тарбиялашда
фой
-
даланмоғи
жоиз
.
Юртбошимиз
“
Ўз
тарихини
билмайдиган
,
кечаги
кунини
унутган
мил
-
латнинг
келажаги
йўқ
”
2
, –
деб
бежиз
таъкид
-
ламаганлар
.
Тарих
саҳнасида
бунёдга
келган
бир
қатор
ёзма
обидалар
барча
туркий
халқ
-
лар
учун
муштараклиги
билан
ажралиб
тура
-
ди
.
Улар
туркий
халқлар
адабиётларининг
кейинги
босқичларидаги
тараққиёт
учун
1
И
.
А
.
Каримов
.
Юксак
маънавият
–
енгилмас
куч
. –
Т
.: “
Маънавият
”, 2008. 9-
б
.
2
Ўша
асар
. 4-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
104
умумий
асос
вазифасини
ўтаб
келган
.
Тур
-
кийшуносликда
ана
шундай
ёдгорликлар
қаторида
XI
асрда
яратилган
икки
буюк
обида
:
Маҳмуд
Қошғарийнинг
“
Девону
луға
-
ти
-
т
-
турк
”
ҳамда
Юсуф
Хос
Ҳожибнинг
“
Қутадғу
билиг
”
асарлари
ҳақли
равишда
қайд
этилади
.
Буларнинг
ёнида
XIII
аср
охири
XIV
аср
бошларида
Дашти
Қипчоқда
яратилган
адабий
меросларимиздан
яна
бири
“
Кодекс
Куманикус
”
ҳам
бор
.
“
Кодекс
Куманикус
”
нинг
номи
«Alfabe-
tum Persicum, Comanicum et Latinum Ano-
nymi scriptum Anno 1303. Die 11 Julii»
дир
.
Жаҳон
илмий
жамоатчилиги
орасида
бу
асар
1880
йил
венгер
олими
Геза
Куун
томонидан
берилган
“
Кодекс
Куманикус
”
номи
билан
юритиб
келинади
.
Геза
Куун
тадқиқига
қа
-
дар
бу
ёдгорлик
“
Петрарка
Кодекси
”
номи
билан
юритилиб
келинган
.
Чунки
,
қўлёзма
Винециядаги
Авлиё
Марк
ибодатхонасига
Франческо
Петрарка
томонидан
совға
қи
-
линган
.
Ваҳоланки
,
юқоридаги
,
қўлёзманинг
биринчи
саҳифасида
келтирилган
ном
...
“1303
йил
11
июлда
яратилган
муаллифи
номаълум
Алифбо
тарзидаги
лотинча
,
форсча
ва
қуманча
луғат
”
тарзида
таржима
қилинса
,
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
.
“
Кодекс
Куманикус
”
нинг
тадқиқини
не
-
мис
шарқшунос
олими
Генрих
-
Юлиус
Клап
-
рот
бошлаб
берган
.
У
1807–1813
йилларда
Россия
Фанлар
академиясининг
фахрий
ака
-
демиги
сифатида
туркийшуносликка
оид
бир
қатор
ишларни
амалга
оширган
.
Хусусан
,
мазкур
ёдгорликнинг
қуманча
қисмини
ло
-
тинча
аслияти
асосида
,
форсча
транскрипция
ва
французча
таржима
ҳолида
биринчи
ма
-
ротаба
нашр
қилган
1
.
Шундан
кейин
асар
Геза
Куун
2
(1880)
томо
-
нидан
транслитерация
ҳамда
транскрипция
ҳо
-
лида
,
Владимир
Радлов
3
томонидан
(1936)
фак
-
1
Klaproth J. Notice sur un Dictionnaire persan, coman et
latin, légué par Petrarque à la Republique de Venise // J.
Asiatique. 1826. T. 8. – P. 114–117.
2
Kuun G. Codex Cumanicus bibliothecae ad templum
Divi Marci Venetiarum. – Budapestini, 1880.
3
Radloff W. Das türkische Sprachmaterial des Codex
Cumanicus. – SPb., 1887.
симиль
ҳолида
,
Владимир
Дринба
4
томонидан
(1973)
матннинг
бир
қисми
нашр
эттирилган
.
Александр
Гаркавец
5
томонидан
(2004)
китоб
-
нинг
биринчи
қисми
(
Таржимонлар
китоби
)
ва
иккинчи
қисми
(2006) (
Тарғибот
китоби
)
нашр
қилинган
бўлса
,
асар
таркибидаги
топишмоқ
-
лар
Андреаса
Титце
(1966)
6
томонидан
тадқиқ
қилинган
.
Асар
туркиялик
7
ва
қозоғистонлик
8
олимлар
томонидан
ҳам
анча
жиддий
тадқиқ
этилган
.
Мазкур
ёдгорликнинг
умумий
ҳажми
82
қўлёзма
нусхасидаги
саҳифа
(
бу
ҳозирги
164
бетга
тўғри
келади
)
дан
иборат
бўлиб
,
у
19,5–20,5
х
12,5–14
см
ҳажмида
бўлиб
,
биринчиси
1–26, 2–25, 3–24, 4–23, 5–22, 6–
21, 7–20, 8–19, 9–18, 10–17, 11–16, 12–15,
13–14, 27–0, 28–0, 29–0,
иккинчиси
30–59,
31–58, 32–57, 33–56, 34–55, 35–54, 36–53,
37–52, 38–51, 39–50, 40–49, 41–48, 42–47,
43–46, 44–45
ҳамда
учинчиси
60–0, 61–82,
62–81, 63–80, 64–79, 65–78, 66–77, 67–76,
68–75, 69–0, 70–0, 71–74, 72–73
шаклидаги
учта
дафтар
кўринишида
бўлган
.
Ёдгорлик
XVIII
асрнинг
биринчи
ярмида
ягона
шаклга
келтирилиб
, 21,5
х
15
ҳажмли
тери
муқова
билан
қопланган
.
Анъанавий
равишда
гра
-
фик
ва
тил
хусусиятига
кўра
ёдгорлик
икки
қисмга
бўлинади
.
Биринчиси
–
Итальянча
(
Таржимонлар
китоби
), (1–55-
бетлар
)
ва
ик
-
кинчиси
–
Немисча
(56–82-
бетлар
).
Кодекс
Куманикусниниг
биринчи
қисми
1560
та
сўздан
таркиб
топган
лотинча
,
форсча
ва
қуманча
луғат
бўлса
,
иккинчи
қисмида
1220
сўздан
иборат
қуманча
-
немисча
луғат
(56–
59; 80
ҳамда
82-
бетларнинг
иккинчи
ярми
),
4
Drimba V. Codex Comanicus: Édition diplomatique avec
fac-similés. – Bucarest: Editura Enciclopedica, 2000.
5
Гаркавец
А
.
Н
. Codex Cumanicus:
Половецкие
молит
-
вы
,
гимны
и
загадки
XIII–XIV
веков
. –
М
.:
Русская
деревня
, 2006. –
С
. 88.
6
Tietze A. The Koman Riddles and Turkic Folklore. –
Berkeley, 1966.
7
TAVKUL, Ufuk (2000), Karaçay-Malkar Türkçesi
Sözlü
ğ
ü.-Ankara: Türk Dil Kurumu.
8
Курышжанов
А
.
Формы
и
значения
падежей
в
языке
"Codex Cumanicus":
Автореф
.
канд
.
дисс
.–
Алма
-
Ата
,
1956. –
С
. 15.
S H A R Q M A S H ’ A L I
105
лотинча
-
қуманча
луғат
(65, 66-
бетларнинг
иккинчи
ярми
ва
79-
бет
), 47
та
қадимги
тур
-
кий
топишмоқлар
ва
христиан
динининг
дуо
ва
мадҳиялари
ўрин
олган
.
Ёдгорликнинг
итальянча
қисми
қуйидаги
-
лардан
ташкил
топган
: 1-
саҳифанинг
1–5-
сатрларида
лотин
тилида
MCCCIII (MC
СС
m)
(1303 / 1330) di
е
XI (11) Julii. In n
о
min
е
Domini
Nostri Ihu X
р
i et
Веа
t
ае
Vi
г
ginis M
а
riae Matris
е
ius et
о
mnium Sancotorum et Sanctarum Dei.
Amen. Ad honorem Dei et
Веа
ti Johannis
Е
vangelist
ае
. In hoc libro continentur
Ре
rsi
с
um
е
t
Со
manicum
рег
Alfabetum
"
сўзлари
ёзилган
.
(
Таржимаси
“1303 (1330)
йил
11
июль
.
Худоимиз
Исо
Масиҳ
ва
унинг
онаси
Биби
Марям
ва
барча
муқаддас
авлиёлар
номи
билан
Омин
.
Худо
ва
Иоанн
Евенгилие
номи
билан
.
Алифбо
тарзидаги
муаллифи
номаълум
лотинча
,
форсча
ва
қуманча
луғат
.
1-
саҳифанинг
6-
сатрида
:
лотин
тилида
“
феълларнинг
уч
-
тўрт
ҳил
тусланиши
”;
1-
саҳифанинг
7-
сатридан
2-
саҳифанинг
иккинчи
қисмигача
: audio (“
эшитмоқ
”)
феъ
-
лининг
шахс
-
сонда
тусланиши
;
3-
саҳифанинг
1-
сатридан
11-
саҳифанинг
30-
сатригача
:
хаттотлик
ва
давлат
ҳужжатла
-
рини
юритиш
ҳамда
кундалик
турмушда
фойдаланиладиган
сўзлар
;
11-
саҳифанинг
13–14-
сатрида
Қуманча
:
“
Ким
мага
берса
,
мендагар
берайм
,
Ким
мага
бермас
,
мен
ҳам
бермам
”
(
Ким
менга
берса
,
мен
ҳам
бераман
,
Ким
менга
бермаса
,
мен
ҳам
бермайман
)
деган
мақол
;
30-
саҳифанинг
чап
томони
юқорисида
вертикал
шаклда
ёзилган
“
битик
”
сўзи
;
30–33-
саҳифаларда
:
алифбо
тарзидаги
ра
-
вишлар
луғати
;
33-
саҳифанинг
иккинчи
ярми
ва
35-
саҳи
-
фада
:
олмош
,
от
ва
сифатларнинг
турланиши
;
35-
саҳифанинг
иккинчи
ярмида
:
астоно
-
мик
ва
диний
терминлар
;
36-
саҳифанинг
1–5-
сатрларида
:
тўртта
шеър
;
36-
саҳифанинг
6–10-
сатрларида
:
тўртта
темперамент
;
36-
саҳифанинг
11-
сатридан
36-
саҳифанинг
иккинчи
ярмининг
21-
сатригача
:
ой
номлари
;
36-
саҳифанинг
иккинчи
ярми
22–27-
сатр
-
ларида
:
инсонлардаги
бешта
ҳиссиёт
;
37-
саҳифанинг
1–24-
сатрларида
:
об
-
ҳаво
ҳақидаги
маълумотлар
;
37-
саҳифанинг
25-
сатридан
38-
саҳифа
-
нинг
18-
сатригача
:
сифат
ва
сифатдошлар
;
38-
саҳифанинг
19-
сатридан
39-
саҳифа
-
нинг
27-
сатригача
:
кундалик
турмушда
иш
-
латиладиган
баъзи
сўзлар
;
39-
саҳифанинг
иккинчи
ярмидан
40-
са
-
ҳифагача
:
турмушга
оид
сўзлар
луғати
;
40-
саҳифанинг
1-
сатридан
18-
сатригача
:
савдо
ва
савдогарликка
оид
сўзлар
;
40-
саҳафанинг
19-
сатридан
42-
саҳифа
-
нинг
биринчи
ярмигача
:
парфюмерия
ва
шарқона
маҳсулотларга
оид
сўзлар
;
42-
саҳифанинг
иккинчи
ярмининг
1-
сат
-
ридан
21-
сатригача
:
металл
ва
уни
қайта
ишлашга
оид
сўзлар
;
42-
саҳифанинг
иккинчи
ярмининг
22-
сат
-
ридан
43-
саҳифанинг
17-
сатригача
:
мўйна
-
ларга
оид
сўзлар
;
43-
саҳифанинг
18-
сатридан
27-
сатригача
:
бичиш
-
тикишга
оид
сўзлар
;
43-
саҳифанинг
иккинчи
ярми
1-
сатридан
12-
сатригача
:
косибчиликка
оид
сўзлар
;
43-
саҳифанинг
иккинчи
ярми
13-
сатри
-
дан
25-
сатригача
:
дурадгорликка
оил
сўзлар
;
43-
саҳифанинг
иккинчи
ярми
26-
сатри
-
дан
44-
саҳифанинг
2-
сатригача
:
сартарош
-
ликка
оид
сўзлар
;
44-
саҳифанинг
3-
сатридан
13-
сатригача
:
расмий
хужжатларга
оид
сўзлар
(
форсча
ва
қуманча
таржималар
берилмаган
);
44-
саҳифанинг
14-
сатридан
45-
саҳифа
-
нинг
иккичи
ярми
4-
сатригача
:
хизматга
оид
сўзлар
;
45-
саҳифанинг
иккинчи
ярми
5-
сатридан
26-
сатригача
:
давлат
бошқаруви
ва
саркарда
-
ликка
оид
сўзлар
;
46-
саҳифанинг
1-
сатридан
46-
саҳифанинг
иккинчи
ярми
23-
сатригача
:
савдо
-
сотиқ
ва
савдо
молларига
оид
сўзлар
;
46-
саҳифанинг
иккинчи
ярми
24-
сатри
-
дан
47-
саҳифанинг
5-
сатригача
:
рангларга
оид
сўзлар
;
S H A R Q M A S H ’ A L I
106
47-
саҳифанинг
6-
сатридан
9-
сатригача
:
газламаларга
оид
сўзлар
;
47-
саҳифанинг
10-
сатридан
27-
сатригача
:
қимматбаҳо
тошларга
оид
сўзлар
;
47-
саҳифанинг
иккинчи
ярмидан
48-
саҳифанинг
иккинчи
ярмигача
:
инсон
танаси
аъзоларига
оид
сўзлар
;
49-
саҳифанинг
1-
сатридан
22-
сатригача
:
дўстлик
ва
қариндош
-
уруғчиликка
оид
сўзлар
;
49-
саҳифанинг
23-
сатридан
49-
саҳифа
-
нинг
иккинчи
ярми
17-
сатригача
:
инсонлар
-
нинг
ижобий
хислатларига
оид
сўзлар
;
49-
саҳифанинг
иккинчи
ярми
18-
сатри
-
дан
50-
саҳифанинг
охиригача
:
инсонларнинг
салбий
хислатларига
оид
сўзлар
;
50-
саҳифанинг
иккинчи
ярми
1-
сатридан
21-
сатригача
:
уруш
ва
қурол
-
аслаҳаларга
оид
сўзлар
;
50-
саҳифанинг
иккинчи
ярми
22-
сатридан
32-
сатригача
:
уй
анжомларига
оид
сўзлар
;
51-
саҳифанинг
1-
сатридан
10-
сатригача
:
кийим
-
кечакларга
оид
сўзлар
;
51-
саҳифанинг
11-
сатридан
27-
сатригача
:
бинокорликка
оид
сўзлар
;
51-
саҳифанинг
28-
сатридан
51-
саҳифа
-
нинг
иккинчи
ярми
18-
сатригача
:
инсонга
биринчи
навбатта
керак
бўладиган
анжом
-
ларга
оид
сўзлар
;
51-
саҳифанинг
иккинчи
ярми
19-
сатри
-
дан
52-
саҳифанинг
21-
сатригача
:
йилқичи
-
лик
ва
эгар
-
жабдуққа
оид
сўзлар
;
52-
саҳифанинг
22-
сатридан
52-
саҳифа
-
нинг
иккинчи
ярми
9-
сатригача
:
ётоқхонага
оид
сўзлар
;
52-
саҳифанинг
иккинчи
ярми
10-
сатридан
25-
сатригача
:
овқатланиш
столига
оид
сўзлар
;
52-
саҳифанинг
иккинчи
ярми
25-
сатри
-
дан
53-
саҳифанинг
14-
сатригача
:
ошхонага
оид
сўзлар
;
53-
саҳифанинг
15-
сатридан
53-
саҳифа
-
нинг
иккинчи
ярми
20-
сатригача
:
дарахт
ва
меваларга
оид
сўзлар
;
53-
саҳифанинг
иккинчи
ярми
21-
сатри
-
дан
54-
саҳифанинг
11-
сатригача
:
сабзавот
-
ларга
оид
сўзлар
;
54-
саҳифанинг
12-
сатридан
54-
саҳифа
-
нинг
иккинчи
ярми
26-
сатригача
:
ҳайвонлар
-
га
оид
сўзлар
;
54-
саҳифанинг
иккинчи
ярми
27-
сатри
-
дан
55-
саҳифанинг
2-
сатригача
:
чувалчанг
,
судралиб
юрувчилар
,
қурт
-
қумурсқаларга
оид
сўзлар
;
55-
саҳифанинг
3-
сатридан
28-
сатригача
:
қушларга
оид
сўзлар
;
55-
саҳифанинг
иккинчи
ярмида
:
озиқ
-
овқат
маҳсулотларига
оид
сўзлар
берилган
.
Хулоса
ўрнида
шуни
айтиш
мумкинки
,
қўлёзмада
берилган
сўзларнинг
инглиз
,
рус
,
турк
,
қозоқ
тилларидаги
эквивалент
қиёсий
таҳлили
бўйича
бир
қатор
тадқиқот
ишлари
амалга
оширилган
.
Аммо
, “
Кодекс
Кума
-
никус
”
бўйича
жаҳон
туркийшунослигидан
улкан
ва
такрорланмас
тадқиқотлар
амалга
оширилган
бўлишига
қармасдан
,
ушбу
ёд
-
горлик
бўйича
ҳалигача
Ўзбекистонда
би
-
рор
-
бир
тадқиқот
амалга
оширилмаган
.
Бал
-
ки
,
бу
қўлёзма
тадқиқи
учун
бир
неча
тилни
билиш
зарурлиги
учун
ҳам
ҳалигача
олим
-
ларимиз
томонидан
тадқиқ
этилмаган
бўли
-
ши
мумкин
.
Чунки
,
қўлёзмадаги
сўзларнинг
лотин
,
форс
,
ва
немис
тилидаги
сўзлар
билан
қиёсий
таҳлиллари
борасида
қарама
-
қарши
фикрлар
мавжудлиги
ва
ундаги
таржима
-
ларнинг
хилма
-
хиллиги
,
ушбу
манбаларни
ва
маълумотларни
янада
чуқурроқ
ва
теран
-
роқ
тадқиқ
қилишимиз
учун
олдимизга
кўп
-
лаб
вазифалар
ва
бурчларни
юклайди
.
Айниқса
,
Маҳмуд
Қошғарийнинг
“
Дево
-
ну
луғати
-
т
-
турк
”
ва
Юсуф
Хос
Ҳожибнинг
“
Қутадғу
билиг
”
асарларидаги
туркий
сўз
-
ларнинг
“
Кодекс
Куманикус
”
даги
туркий
сўзлар
билан
генетик
муносабатларини
ўрга
-
нишнинг
ҳалигача
ҳеч
бир
олим
томонидан
тадқиқ
қилинмаганлиги
ҳам
,
бу
борада
ўз
тадқиқини
кутиб
турган
долзарб
ва
ўта
му
-
ҳим
вазифалар
сирасига
киради
.
