S H A R Q M A S H ’ A L I
28
ва
Ширин
,
Лайли
ва
Мажнун
,
Баҳром
ва
Гуландом
,
Вомиқ
ва
Узро
,
Ошиқ
Ғариб
ва
Шоҳсанам
,
Алпомиш
ва
Барчин
каби
суюкли
ва
ўлмас
қаҳрамонлар
силсиласини
Отабек
ва
Кумуш
образлари
билан
бойитди
.
Ўзбек
оғзаки
ва
ёзма
адабиётида
ўз
анъа
-
насига
эга
бўлган
бу
хил
хусусиятлар
,
насрга
хос
эпикликни
ташкил
этувчи
усул
ва
воси
-
талар
Абдулла
Қодирий
томонидан
реализм
“
декча
”
сида
қайта
ишланди
.
Ёзувчи
,
ўзи
айт
-
моқчи
,
асарни
ёзишда
доимо
ўқувчи
оммани
кўз
ўнгида
тутган
;
бу
асар
билан
халқимиз
рағбатини
мумкин
қадар
янгиликка
тортишга
интилган
,
айни
пайтда
шу
кунгача
ўрта
аср
дос
-
тончилиги
ва
ҳикоянавислиги
билан
озуқланиб
келган
халқнинг
завқини
,
савиясини
назарда
тутиб
,
мумтоз
адабиёт
усулларидан
ҳам
онгли
равишда
фойдаланган
.
Қисқаси
,
бу
роман
тил
,
ифода
тарзи
жиҳатидан
эски
наср
билан
янги
,
реалистик
наср
қолаверса
,
бутун
бошли
мумтоз
адабиётимиз
билан
янги
ўзбек
адабиёти
ора
-
сидаги
олтин
кўприк
вазифасини
ўтади
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
Абдулла
Қоди
-
рий
буюк
Алишер
Навоий
анъаналарини
насрга
шунчаки
кўчирмади
,
балки
уларга
ижодий
ёндашган
ҳолда
,
эпик
тасвирга
асос
-
ланган
реалистик
роман
жанрининг
янги
ва
юксак
намунасини
яратди
.
“
ҲАЙРАТ
УЛ
-
АБРОР
”
ДОСТОНИДА
МЕЪРОЖ
КЕЧАСИНИНГ
ТАСВИРИ
ДАВЛАТОВ
ОЛИМ
Мустақил
тадқиқотчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мазкур
мақола
адабиётшунослигимизда
нисбатан
кам
ўрганилган
жиҳат
–
Алишер
Навоийнинг
“
Ҳайрат
ул
-
аброр
”
достонидаги
меърожнома
таҳлилига
бағишланган
бўлиб
,
мақолада
меърож
кечаси
таърифи
Қуръони
каримдаги
оятлар
ва
ҳадислар
воситасида
баён
қилиб
берилганлигига
асосий
урғу
қаратилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
басмала
,
ҳамд
,
муножот
,
наът
,
меърож
,
Исро
,
Ломакон
,
Нури
Муҳаммадий
,
фано
,
оят
,
ҳадис
.
Аннотация
.
Настоящая
статья
посвящена
малоизученной
проблеме
в
литературоведении
–
анализу
ночи
миърадж
(
восхождения
к
Аллаху
)
в
поэме
«
Хайрат
ал
-
абрар
»
Алишера
Навои
.
В
статье
уделено
особое
внимание
мастерству
Навои
в
описании
ночи
миърадж
при
помощи
оятов
Корана
и
хадисов
.
Опорные
слова
и
выражения
:
басмала
,
хамд
,
мунаджат
,
наът
,
миърадж
,
Исро
,
Ломакон
,
Нур
-
и
Мухам
-
мади
,
фано
,
оят
,
хадис
.
Abstract:
In this article the attentions is given to the certain peculiarities of chapter XI of the Alisher Navoi’s ‘Hayrat ul-
abror’ (‘Confusion of the Just’) in which the Prophet and his miraculous Miraj (ascendance to heaven) is glorified. While
referring to ayats (verses) of Koran and hadiths, the author writes about the essence of Miraj and various approaches to it.
Keywords and expressions:
basmala, hamd, munajat, nat, Miraj, Isra, Lamakan, Nuri Muhammadi, fana, ayat, hadith.
“
Навоий
асарларининг
изоҳли
луғати
”
да
“
меърож
”
сўзининг
биринчи
маъноси
“
шо
-
ти
”, “
нарвон
”,
иккинчи
маъноси
“
юқорига
(
кўкка
)
кўтарилиш
”,
учинчи
маъноси
Му
-
ҳаммад
пайғамбарнинг
Маккадан
Қуддусга
бориши
ва
Қуддусдан
кўкка
чиқиши
,
деб
изоҳ
берилган
1
.
Шайх
Муҳаммад
Содиқ
Му
-
ҳаммад
Юсуф
“
Ҳадис
ва
ҳаёт
”
туркумидаги
“
Нубувват
ва
рисолат
китоби
”
да
Меърож
ва
1
Алишер
Навоий
асарлари
тилининг
изоҳли
луғати
.
4
томлик
/
Э
.
Й
.
Фозилов
таҳрири
остида
. 3-
том
. –
Т
.:
Фан
, 1984. 432-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
29
Исро
ҳодисаси
тўғрисида
қуйидаги
маълу
-
мотларни
келтиради
:
“
Муҳаддислар
ривоят
қилишларича
,
Пайғамбаримиз
соллаллоҳу
ва
-
саллам
хуфтон
намозидан
сўнг
Умму
Ҳониъ
бинти
Абу
Толибнинг
уйида
ухлаб
ётганла
-
рида
Исро
ҳодисаси
бошланди
.
Ўша
кечада
Байтул
Мақдисга
Буроқ
номли
ҳайвонга
миниб
бордилар
.
Сўнгра
у
ердаги
катта
харсангтош
устида
турганларида
Меърожга
кўтарилди
-
лар
”
1
.
Маълум
бўладики
,
изоҳли
луғатда
меъ
-
рожнинг
истилоҳий
маъносини
таърифлашда
Исро
ҳодисаси
ҳам
қўшиб
юборилган
.
Меърожнинг
луғавий
маъносида
ишла
-
тилган
байт
ё
мисрани
Навоий
асарларида
учратмадик
,
аммо
пайғамбаримизнинг
само
-
вий
сайри
–
Аллоҳ
таоло
ҳузурига
кўта
-
рилган
муқаддас
кеча
тасвирланган
шеърлар
талайгина
.
Улуғ
шоир
лирик
жанрларда
ҳам
,
достон
ва
насрий
асарларида
ҳам
ислом
эътиқодининг
асосий
масалаларидан
бўл
-
миш
Меърож
мавзусида
махсус
тўхталган
.
Бу
мавзу
ўтган
аср
навоийшунослигида
манъ
этилганлигининг
таъсири
бўлса
керак
,
сўнгги
йигирма
йилда
ҳам
Алишер
Навоий
меърожномалари
ҳақида
умумий
ишораларни
ҳисобга
олмаганда
,
яхлит
ва
жиддий
таҳлил
амалга
ошмади
2
.
Академик
Азиз
Қаюмов
“
Ҳайрат
ул
-
аброр
”
достонининг
муқаддима
-
вий
боблар
(
жумладан
,
меърож
ҳақидаги
боб
–
О
.
Д
.)
нинг
“
асосий
мазмуни
Навоийнинг
ин
-
сонпарварлик
ва
халқпарварлик
ғояларининг
ташвиқига
қаратилган
”
деб
ҳисобласа
,
М
.
Му
-
ҳиддинов
“
уларда
шоирлар
(
Амир
Хусрав
ва
Алишер
Навоий
–
О
.
Д
.)
нинг
исломга
муно
-
сабати
ҳаққоний
ва
ёрқин
акс
этган
”
каби
уму
-
мий
қайдлар
билан
кифояланади
.
“
Ҳайрат
ул
-
аброр
”
нинг
муқаддима
қисми
басмала
боби
,
ҳамд
,
тўртта
муножот
,
тўртта
наът
ва
меърожномадан
иборат
.
Аллоҳ
ҳамдига
1
Шайх
Муҳаммад
Содиқ
Муҳаммад
Юсуф
.
Нубувват
ва
рисолат
китоби
. –
Т
.:
Мовароуннаҳр
, 2006. 176-
б
.
2
Бу
ҳақда
қаранг
:
Қаюмов
А
.
Асарлар
. 3-
жилд
. –
Т
.:
Мумтоз
сўз
, 2007. 274-
б
.;
Муҳиддинов
М
.
Комил
инсон
–
адабиёт
идеали
. –
Т
.:
Маънавият
, 2005. 45–47-
б
.;
Ҳақ
-
қулов
И
.
Ўзбек
тасаввуф
шеъриятининг
шаклланиши
ва
тараққиёти
.
Фил
.
ф
.
д
.
дис
. –
Т
., 1993. 258-
б
.
бешта
боб
бағишлангани
,
пайғамбар
наътига
ҳам
шунча
миқдорда
боб
ажратилгани
ҳисобга
олинганда
, “
Ҳайрат
ул
-
аброр
”
нинг
муқаддима
бобларини
“
Хамса
”
нинг
барча
достонларига
оид
,
деб
ҳисоблаш
мумкин
.
Меърож
боби
53
байтдан
иборат
.
Олти
байти
меърож
кечасининг
таърифига
бағиш
-
ланган
.
Шоир
қоронғу
кечани
ҳаёт
чашма
-
сининг
макони
–
зулмат
мамлакатига
ўхшата
-
ди
.
Сиртдан
осуда
кўринаётган
бу
кечада
ҳу
-
зурбахш
насим
эсиб
,
улуғ
бир
хушхабардан
нишон
берарди
.
Жаннатдан
келаётган
роҳат
-
бахш
бир
насим
ер
юзини
фасод
ва
чиркиндан
тозалаётганини
тасвирлаш
аслида
Ибн
Аббос
(
р
.
а
.)
ривоят
қилган
ушбу
ҳадис
мазмунига
ишорадир
:
Расулуллоҳ
(
с
.
а
.
в
)
дедилар
:
Мен
сабо
(
шарқдан
эсадирган
шамол
)
бирлан
ғолиб
қилиндим
ва
Од
қавми
дабур
(
ғарбдан
эсадир
-
ган
шамол
)
бирлан
ҳалок
қилинди
3
:
Тун
қилибон
гардини
анбарсиришт
Бутратибон
ерга
насими
биҳишт
4
.
“
Сойири
улвиймақом
” –
Жабройил
(
а
.
с
.)
келиб
,
Ҳақ
муждасини
етказганидан
сўнг
шавқ
асрори
хазинаси
–
Муҳаммад
пайғам
-
бар
жаннатдан
келтирилган
“
маркаби
фар
-
хундафол
” –
Буроқ
отига
миниб
,
коинот
сай
-
рига
отланади
.
Исро
ҳодисаси
ва
меърож
бир
мўъжиза
-
нинг
икки
босқичи
эканлигини
англаган
Навоий
Буроқни
тавсифлаш
орқали
(
Пўяда
кўк
сайрича
ором
анга
,
Ердин
ўлуб
кўккача
бир
гом
анга
)
исро
кечаси
тафсилига
берил
-
масдан
,
бевосита
меърож
ҳодисасининг
тас
-
вирига
ўтади
.
Бир
қадамидаёқ
фалакка
чи
-
қиб
кета
оладиган
бу
отнинг
туёғи
гардидан
ақл
кўзи
“
Имо
”
ни
мушоҳада
этарди
:
Гарди
била
бораи
суръатнамо
,
Еткурубон
ақл
кўзига
Имо
1
.
3
Абу
Абдуллоҳ
Муҳаммад
ибн
Исмоил
ал
-
Бухорий
.
Ал
-
Жомиъ
ас
-
саҳиҳ
. 3-
жилд
. –
Т
.:
Қомуслар
Бош
таҳририяти
, 1992. 232-
б
.
4
Навоий
Алишер
.
Мукаммал
асарлар
тўплами
. 20
том
-
лик
. 7-
том
.
Ҳайрат
ул
-
аброр
. –
Т
.:
Фан
, 1991. 44-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
30
Йигирма
жилдлик
“
Мукаммал
асарлар
тўплами
”
да
ҳам
, 2011
йили
чиққан
ўн
жилд
-
лик
“
Тўла
асарлар
тўплами
”
да
ҳам
юқори
-
даги
байтда
“
Имо
”
сўзи
“
амо
”
шаклида
берилган
2
. “
Амо
”
сўзининг
маъноси
“
Навоий
асарлари
тилининг
изоҳли
луғати
”
да
топил
-
мади
.
Аммо
қуйидаги
ҳадис
матни
ушбу
байтнинг
биз
ёзган
шакли
тўғри
эканлигига
далил
бўла
олади
:
“
Расулуллоҳ
(
с
.
а
.
в
.)
дан
сўралди
:
Халқни
яратишидан
олдин
Рабби
-
миз
қаерда
эди
?
Бас
,
Расулуллоҳ
(
с
.
а
.
в
.)
буюрдиларким
,
устида
ҳам
,
остида
ҳам
ҳаво
бўлмаган
бир
Ъимо
–
юпқа
булут
устида
эди
.”
3
Кўк
сайрига
чиққан
пайғамбар
етти
фалак
ва
ўн
икки
буржни
бирма
-
бир
босиб
ўтади
.
Шундан
сўнг
Арш
сори
азимат
қилиб
,
Лавҳ
ул
-
маҳфузни
кўради
.
Рафраф
маконида
Жабройил
ва
Буроқ
билан
хайрлашади
:
Рафраф
уза
пўя
қилиб
чун
кушод
,
Ҳамраҳу
раҳравға
этиб
хайрбод
4
.
Бутун
борлиқни
сайр
этиб
чиққан
пай
-
ғамбарнинг
камолот
йўли
шу
билан
ниҳоя
-
ланмайди
.
У
энди
Ломакон
водийси
сайрига
чиқади
.
Бу
олам
ўзгарувчанлик
хусусияти
-
дан
бегона
,
собит
ва
барқарор
олам
.
Маъ
-
лумки
,
моддий
олам
ҳаракат
туфайли
муай
-
ян
вақт
ва
маконда
миқдор
ва
сифат
ўзга
-
ришларига
учрайди
.
Аммо
Ломакон
олами
вақт
ва
фазо
билан
чегараланмаган
жой
.
Ун
-
да
модда
оламига
хос
бўлган
меъёрлар
ўрни
-
га
руҳоният
оламининг
ўлчамлари
мавжуд
бўлганлиги
ва
бу
меъёрлар
фақат
Аллоҳга
маълум
эканлиги
сабабли
,
Ломакон
олами
-
даги
сафарни
батафсил
тасвирлаш
имкони
йўқ
.
Буроқ
ва
Жабройил
бу
йўлда
унга
ҳам
-
роҳ
бўлолмагани
сабаби
,
жаннат
ва
жанна
-
1
Навоий
Алишер
.
Мукаммал
асарлар
тўплами
. 20
томлик
. 7-
том
.
Ҳайрат
ул
-
аброр
. –
Т
.:
Фан
, 1991. 45-
б
.
2
Алишер
Навоий
.
Тўла
асарлар
тўплами
: 10
жилдлик
.
6-
жилд
.
Ҳайрат
ул
-
аброр
.
Фарҳод
ва
Ширин
. 36-
б
.
3
Сойиниддин
Али
бин
Муҳаммад
Тарака
Исфаҳоний
.
“
Шарҳи
ҳадиси
Ъимо
” (
форс
тилида
). –
Теҳрон
, 1351
ҳ
.
ш
. 284-
б
.
4
Навоий
Алишер
.
Мукаммал
асарлар
тўплами
. 20
томлик
. 7-
том
.
Ҳайрат
ул
-
аброр
. –
Т
.:
Фан
, 1991. 47-
б
.
тийлар
ҳам
,
фаришталар
ҳам
азалийлик
ху
-
сусиятига
эга
эмаслар
.
Демак
,
улар
замон
ва
макондан
ташқарида
мавжуд
бўлган
йўқлик
оламига
сафар
қилолмайдилар
.
Бу
ерда
йўқ
-
лик
олами
одатий
тушунчадан
анча
кенгроқ
талқин
қилинади
.
Навоий
талқинида
йўқлик
олами
,
яъни
Ломакон
водийси
фазо
ва
вақт
,
замон
ва
макон
каби
моддийлашган
оламга
хос
бўлган
хусусиятларга
эга
эмас
.
Ломакон
–
Илоҳий
олам
.
Унинг
борлиғига
далолат
қилувчи
хусусиятларни
инсон
ақли
англаёл
-
майди
.
Бошқача
қилиб
айтганда
,
Ломакон
–
биз
унга
қандай
хусусият
ва
қандай
таъриф
бермайлик
,
ундан
-
да
кенгроқ
,
инсон
ақли
учун
мавҳум
,
ёлғиз
Аллоҳга
хос
ва
ёлғиз
Унга
маълум
бўлган
мақом
.
Бу
мақомга
туп
-
роқдан
яралган
жисм
ва
моддий
оламни
ид
-
рок
этиш
учун
берилган
бешта
ҳис
билан
етиб
бўлмайди
,
чунки
бу
мақомда
аслан
йўл
ҳам
,
қадам
ҳам
йўқ
–
у
моддийликдан
хориж
бўлган
олам
.
Пайғамбар
ҳам
тўрт
унсур
–
сув
,
ҳаво
,
тупроқ
ва
оловдан
хориж
бўлиб
,
Аллоҳ
йўлида
фано
бўлади
:
Ўзлугидин
нақшу
намудор
йўқ
,
Нақшу
намудоридин
осор
йўқ
5
.
Достоннависликда
ҳамд
,
наът
,
муножот
ва
меърож
мавзуларида
албатта
муқаддимавий
боблар
ёзилиши
,
ундан
кейингина
муддаога
ўтиш
шарт
этиб
қўйилгани
ҳам
шоирларнинг
диний
-
мазҳабий
қарашларини
билиш
учун
ишончли
восита
бўлган
.
Масалан
,
Абулқосим
Фирдавсий
ҳам
“
Шоҳнома
”
нинг
ибтидосида
мазкур
анъанавий
мавзуларда
қалам
тебратган
.
Аммо
у
шиалар
мазҳабида
бўлганлиги
сабаб
-
ли
,
фаръий
(
жузъий
)
масалаларда
ёндашуви
Низомий
ёки
Амир
Хусрав
каби
сунний
мазҳаб
шоирлардан
фарқ
қилади
6
.
Меърож
кечаси
тўғрисида
Шарқ
фалса
-
фий
тафаккури
тарихида
ҳам
турлича
фикр
-
лар
билдирилган
.
Жумладан
,
Ибн
Сино
бу
5
Навоий
Алишер
.
Мукаммал
асарлар
тўплами
. 20
том
-
лик
. 7-
том
.
Ҳайрат
ул
-
аброр
. –
Т
.:
Фан
, 1991. 47-
б
.
6
Абулқосим
Фирдавсий
.
Шоҳнома
. 1-
жилд
. –
Ду
-
шанбе
:
Адиб
, 1989. 23–25-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
31
сайрни
пайғамбаримиз
руҳониятига
оид
,
деб
ҳисоблайди
.
Унинг
фикрича
,
Расулуллоҳ
(
с
.
а
.
в
.)
Буроқ
билан
Байт
ул
-
ҳарамдан
Ақсо
масжидигача
бўлган
сафари
жисмоний
бў
-
либ
,
осмонга
уруж
этишида
руҳ
баданни
му
-
айян
вақтда
тарк
этиб
,
яна
ўз
ватани
–
бадан
мулкига
қайтган
1
.
Ҳужжат
ул
-
ислом
Абу
Ҳомид
Ғаззолий
Ибн
Синонинг
бу
фикрини
кескин
рад
этиб
,
меърожга
оид
саҳиҳ
ҳадис
-
лар
асосида
хотамуланбиёнинг
меърож
са
-
фари
жисмоний
бўлганини
исботлайди
2
.
Алишер
Навоий
ҳам
бу
сафарни
жисмоний
бўлганини
ёқловчи
олимлар
фикрига
қўши
-
либ
,
меърож
тасвири
масаласида
уларнинг
қарашига
асосан
иш
тутади
.
Яъни
,
Пайғам
-
баримиз
(
с
.
а
.
в
.)
жисмининг
таркиби
ҳисоб
-
ланган
тўрт
унсур
нурга
қоришган
эди
.
Оламдаги
барча
нарсалар
нури
Муҳамма
-
дийдан
яралган
экан
,
демак
,
ломакон
ма
-
қомига
етишгандан
сўнг
Муҳаммад
(
с
.
а
.
в
.)
жисми
ҳам
ўз
асл
моҳияти
–
нури
Му
-
ҳаммадийга
айланган
.
Шу
сабабдан
унинг
Ҳақ
висолига
етишган
жисмини
“
қолаби
хокийнасаб
”
деб
атайди
:
Ҳамраҳ
анга
ҳамраҳи
хокийнасаб
,
Гар
десалар
,
бор
эди
,
йўқтур
ажаб
3
.
Умумий
тарзда
олганда
,
Навоий
барча
шеърларида
тавҳид
масаласида
ислом
ша
-
риати
нуқтаи
назаридан
фикрлайди
ва
ша
-
риатдан
айри
бўлган
барча
нарса
Аллоҳга
ширк
келтириш
,
деб
ҳисоблайди
:
Эйки
дебсенким
,
билай
тавҳид
сирридин
хабар
,
Шаръдин
неким
тажовуз
айлади
,
илҳод
бил
4
.
Хотамуланбиё
фанога
етишгандан
сўнг
“
бақо
кўзгуси
”
ни
мушоҳада
қилишга
эриша
-
1
Ўз
ФАШИ
,
Р
-2385-
рақамли
қўлёзма
.
Абу
Али
ибн
Сино
.
Ар
-
рисолат
ул
-
меърожиййа
(
араб
тилида
). 129-
б
.
2
Ўз
ФАШИ
,
Р
-2485-
рақамли
қўлёзма
.
Зайниддин
Муҳаммад
ал
-
Ғаззолий
.
Рисола
фин
-
нафх
ват
-
тасвия
вар
-
руҳ
(
араб
тилида
). 4
а
-
б
.
3
Навоий
Алишер
.
Мукаммал
асарлар
тўплами
. 20
томлик
. 7-
том
.
Ҳайрат
ул
-
аброр
. –
Т
.:
Фан
, 1991. 48-
б
.
4
Навоий
Алишер
.
Мукаммал
асарлар
тўплами
. 20
том
-
лик
. 1-
том
.
Бадоеъ
ул
-
бидоя
. –
Т
.:
Фан
, 1987. 324-
б
.
ди
.
Ва
Абадий
Ҳақиқатга
етишиб
,
ўзи
ҳам
Ҳақ
дарёсига
томган
томчидек
сингиб
кета
-
ди
.
Шу
сафарида
икки
олам
раҳматини
қозо
-
ниб
,
Ерга
барча
оламдагиларга
айни
раҳмат
бўлиб
қайтади
:
Икки
жаҳон
раҳматини
қозғониб
,
Ҳар
нимаким
қозғониб
,
олиб
ёниб
5
.
Пайғамбаримизнинг
меърожи
нодонлик
,
жаҳолат
,
ғазаб
,
ҳасад
,
макр
...,
бир
сўз
билан
айтганда
ёвузлик
ин
қурган
тупроқ
олами
-
дан
чиқиб
,
Илоҳий
нурга
ғарқ
малакут
ва
лоҳут
оламларини
сайр
этгани
ва
оламдаги
осий
бандаларга
айни
шафоат
,
шафқат
ва
раҳмат
бўлиб
қайтгани
Илоҳий
Ҳақиқат
ва
Муҳаббат
йўлидаги
соликларга
ибрат
наму
-
наси
сифатида
талқин
қилинган
.
Қолаверса
,
пайғамбаримизнинг
: “
Балоларнинг
энг
кат
-
таси
пайғамбарларга
ёғилади
,
ундан
сўнг
авлиёларга
ва
шунга
ўхшашлари
бошқа
ки
-
шиларга
”
6
мазмунидаги
ҳадисига
асосланиб
,
“
Илоҳий
раҳмат
,
мағфират
ва
муҳаббатлар
-
нинг
энг
улуғи
ҳам
энг
аввало
,
пайғамбар
-
ларга
насиб
қилган
”,
деб
айтиш
мумкин
.
Юқоридаги
фикрларни
умумлаштирган
тарзда
айтадиган
бўлсак
,
меърож
ҳодисаси
Алишер
Навоийни
ҳамиша
инсон
камолоти
-
нинг
юксак
намунаси
сифатида
ҳайратда
қолдириб
келган
ва
шу
мавзуда
ҳар
дафъа
қалам
тебратганида
турли
воситалар
билан
баён
этган
.
Бу
эса
,
комиллик
оламининг
тур
-
ли
ранг
ва
оҳангда
жилваланишида
Навоий
-
нинг
мўъжизакор
қаламининг
қудратини
кўрсатади
.
Сўздаги
бундай
залвор
ва
маф
-
тункорлик
ҳамда
дақиқлик
билан
меърож
кечасини
тасвирлашнинг
асосий
омили
–
шу
ҳодисага
оид
бўлган
барча
оят
ва
ҳадислар
Навоий
учун
бирламчи
манба
ва
илҳом
сар
-
чашмаси
сифатида
хизмат
қилган
.
Бошқача
қилиб
айтганда
,
Навоий
мурожаат
этмаган
меърож
кечасига
оид
бирорта
оят
ёки
ҳадис
5
Навоий
Алишер
.
Мукаммал
асарлар
тўплами
. 20
том
-
лик
. 7-
том
.
Ҳайрат
ул
-
аброр
. –
Т
.:
Фан
, 1991. 47-
б
.
6
Саҳиҳу
Имом
Муслим
.
Миср
:
Маҳмуд
Тавфиқ
ал
-
Кутубий
, 1349
ҳ
.
қ
. 201-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
32
йўқ
.
Шу
сабабдан
, “
Хамса
”
даги
меърожно
-
малар
,
айниқса
, “
Ҳайрат
ул
-
аброр
”
нинг
меъ
-
рож
ҳодисасига
бағишланган
бобнинг
таҳ
-
лили
Ҳазрат
Навоийнинг
диний
-
фалсафий
дунёқарашини
ўрганишда
очқич
вазифасини
бажариши
шубҳасиз
.
Исломий
нуқтаи
назардан
олиб
қараган
-
да
,
барча
пайғамбарларнинг
салафи
ва
отаси
бўлган
хотамуланбиё
учун
бошқа
пайғам
-
барлар
томонидан
одамларни
Ҳақ
йўлига
ҳи
-
доят
қилиш
мақсадида
кўрсатган
мўъжи
-
залари
ҳам
унинг
камолоти
ва
тенгсиз
сало
-
ҳиятини
кўрсатувчи
амаллар
ҳисобланади
.
Қолаверса
,
бу
зотнинг
мартаба
ва
даҳоси
бошқа
пайғамбарлардан
анча
баланд
туради
.
Мазкур
мўъжизавий
ҳодисалардан
айнан
меърож
ҳодисаси
адабиётда
кенг
ёритилиши
сабабларини
ўрганиш
махсус
тадқиқотни
тақозо
этади
.
Шу
сабабли
,
ушбу
мақолада
“
Ҳайрат
ул
-
аброр
”
достонидаги
меърожно
-
манинг
яратилишида
айнан
қайси
оят
ва
ҳа
-
дис
манба
вазифасини
ўтаганини
кўрсати
-
шимиз
бу
йўлдаги
дастлабки
қадам
сифа
-
тида
баҳоланишини
истар
эдик
.
ТАШХИС
–
МАЖОЗ
АСОСИДАГИ
САНЪАТ
СИФАТИДА
МАМАЖОНОВ
ЗОКИРЖОН
Катта
илмий
ходим
-
изланувчи
,
АДУ
Аннотация
.
Мақолада
мажоз
асосидаги
санъатлар
,
хусусан
,
ташхис
санъатининг
ўзига
хос
томонлари
,
уларнинг
пайдо
бўлишида
ўхшатишнинг
роли
ҳақида
фикр
юритилади
.
Ташхиснинг
генетик
жиҳатдан
ўхшатиш
эканлиги
,
ташхис
,
интоқ
,
ташбиҳ
,
истиора
каби
санъатларнинг
бир
илдиздан
келиб
чиққанлиги
,
ўхшатишнинг
инсон
тафаккури
тараққиётининг
турли
босқичларидаги
кўринишлари
эканлиги
мисоллар
билан
асосланган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
мажоз
асосидаги
санъатлар
,
ташхис
,
интоқ
,
ташбиҳ
,
истиора
санъатлари
ора
-
сида
муштараклик
,
тарихий
(
диахрония
)
аспект
,
синхрония
.
Аннотация
.
В
данной
статье
выявляются
некоторые
особенности
олицетворения
,
а
также
отмечает
-
ся
роль
сравнения
в
его
образовании
.
На
основе
примеров
,
обоснованы
генетические
связи
олицетворения
,
персонификации
,
сравнения
,
метафоры
с
примерами
.
Опорные
слова
и
выражения
:
фигуры
переосмысления
,
сходственные
качества
между
персонификацией
,
сравнением
,
метафорой
;
исторический
(
диахронический
)
аспект
,
синхрония
.
Abstract:
In this article is emerged some features of an embodiment come and also noted the comparison role in its forma-
tion. On the basis of examples are proved the genetic linkages of an embodiment, personification, comparison and metaphor.
Keywords and expressions:
reconsideration figures; similar qualities among personification, comparison and
metaphor, historical (aspect); synchronism.
Ташхис
арабча
шахслантириш
маъносини
билдириб
,
истилоҳда
шахсга
хос
хусусиятлар
-
нинг
ҳайвонлар
,
қушлар
,
жонсиз
нарса
-
пред
-
метларга
нисбат
берилишини
англатади
.
Яъни
,
ташхисда
инсонларга
хос
бўлган
ҳис
-
туйғу
,
хатти
-
ҳаракатлар
бошқа
мавжудотларга
ёки
жонсиз
нарсаларга
кўчирилади
.
Бироқ
,
бу
кўчириш
механик
тарзда
ёки
шунчаки
ўйлаб
топилган
бўлмай
,
муайян
мантиқий
асосга
эгадир
.
Бошқача
айтсак
,
кўчирилаётган
инсон
-
га
хос
хусусиятлар
билан
ҳайвонлар
,
қушлар
,
ўсимликлар
ёки
бошқа
жонсиз
нарсаларнинг
айрим
жиҳатлари
орасида
ўхшашлик
,
мушта
-
ракликлар
кузатилади
.
Жалолиддин
Румий
-
нинг
қуйидаги
рубоийсида
ташхис
санъати
ма
-
ҳорат
билан
қўлланган
:
