Хорижий филология №4, 2019 йил
REPORTS
МАҚОЛАЛАР
SINTAGMA FONETIK HODISAMI?
Turniyazov Ne’mat Qayumovich,
SamDCHTI professori
Kalit so‘zlar:
sintagma, ichki sintagma, tashqi sintagma, aniqlovchi-aniqlanmish, ritmik
guruh, sintagmatik munosabat, molekula.
Sintagma nutqimizning kichik birligi
sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois
tilshunoslik adabiyotlarida bu haqda e’lon
qilingan tadqiqot ishlari anchagina. Biroq
shuni ham aytish kerakki, olimlar o‘rtasida
uning lingvistik maqomi haqida bildirilgan
fikr va mulohazalar mushtarak emas. Ba’zilar
uni fonetik hodisa deb ta’riflasalar, boshqalari
bu o‘rinda grammatik (sintaktik) hodisani
ko‘radilar. Quyida ana shu masala haqida
batafsil so‘z yuritamiz.
Sintagma
tushunchasi dastlab F.de
Sossyur ta’limotida qo‘llanilganini ko‘ramiz.
Olim
birinchilardan bo‘lib, assotsiativ
(paradigmatik) va sintagmatik munosabatdagi
til birliklari haqida fikr bildirgan edi va shu
jarayonda
sintagma
termini ham ilmiy
iste’molga kiritiladi. F.de Sossyur sintagmani
quyidagicha ta’riflaydi: «…nutqda so‘zlar
tilning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab qo‘llanilishiga
asoslangan holda, bir-birlari bilan
munosabatga kirishadi. Bunda ular biri
ikkinchisidan keyin bog‘lanishli holatda
keladi. Aynan ana shu hodisa
sintagmani
taqozo etadi. Shunday qilib, sintagma har
doim kamida ikki birlikning o‘zaro
munosabatidan tashkil topadi» [1,155].
F.de Sossyur quyidagi misollarni
keltiradi:
re-lire
«qayta o‘qimoq»,
contre tous
«hammaga qarshi»,
lavie humaike
«inson
hayoti»,
s’il fait beau temps, nous sortirons
«Agar havo yaxshi bo‘lsa, biz sayrga
chiqamiz» [1,155].
Ko‘rinadiki, sintagma bir so‘z bilan,
so‘z birikmasi va hatto murakkab sintaktik
qurilma bilan ifodalanishi ham mumkin.
Ammo mazkur obyektlarning har birida
aniqlovchi-aniqlanmish munosabati o‘z
ifodasini topmog‘i lozim. Bu juda muhimdir.
S.O.Karsevskiy
hatto
ushbu
ifodadan
sintagma ta’rifini berishda foydalangan:
«Aniqlovchi-aniqlanmish
munosabatini
sintagma deb atash mumkin» [2,24].
S.O.Karsevskiy sintagmani
ichki
va
tashqi
deb ataluvchi ikki turga bo‘lib
o‘rganishni tavsiya etadi:
водовоз, домик,
медвежёнок
– ichki sintagmalar;
маленький
мальчик, мальчик читает, читает книгу,
большую книгу –
tashqi sintagma [2,24].
S.O.Karsevskiyning sintagmaning
lingvistik maqomi xususida aytgan
mulohazalari ham F.de Sossyur ta’limotiga
asoslanganini ko‘ramiz. Biroq L.V.Sherba
sintagmani fonetik hodisa sifatida talqin etadi:
«…bir yoki bir necha ritmik guruhlardan
tashkil topib, nutqda alohida ma’no
butunligini ifoda etuvchi fonetik birlikni men
sintagma deb atayman» [3,81].
L.V.Sherba bu o‘rinda, asosan, fransuz
tilshunosi M.Grammon ortidan borganligi
izoh talab qilmaydi. Bu haqda so‘z
yuritganida A.A.Reformatskiy
L.V.Sherbaning fikriga mutlaqo qarshi
chiqadi: «Mazkur masala xususida so‘z
yuritilganda shuni ta’kidlash joizki,
intonatsiya sintaktik hodisa emas. Sintaktik
birlik – so‘z birikmasi, masalan, intonatsiyaga
mutlaqo ega emas, gap esa bunday
xususiyatni faqat fraza orqali kasb etadi.
Demak, o‘zicha u ham intonatsiyaga ega
emas. Shu bois,
sintagma
terminini
intonatsiya bilan bog‘lash mutlaqo noo‘rindir.
M.Grammon, uning ortidan esa L.V.Sherba
bu masalani boshi berk ko‘chaga kiritib
qo‘ydilar» [3,18-19].
Biroq shuni ham aytish kerakki,
L.V.Sherbaning sintagma haqidagi g‘oyalarini
V.V.Vinogradov davom ettirdi. Uning fikriga
ko‘ra, sintagma deganda, intonatsion va
5
Хорижий филология №4, 2019 йил
ekspressiv jihatlardan sug‘orilgan nutqning
semantik-sintaktik birligini tushunmoq kerak.
Bundan tashqari, V.V.Vinogradov sintagmani
stilistik sintaksisning birligi deb ham aytadi
[4,211]. Bunday vaziyat, albatta, masala
tavsifini chalkashtirib yuborishi aniq.
V.V.Vinogradov L.V.Sherbaning
sintagma haqidagi ta’limotiga barcha
tilshunoslar asoslanishi lozimligini ham
aytdiki, bu narsa sobiq Ittifoq davrida
tilshunoslarning o‘z fikr va mulohazalarini
erkin aytishlariga yo‘l qo‘ymadi. Ammo
shunday bo‘lishiga qaramay, Ittifoq davrida
ham tilshunoslar o‘z fikrlarini qaysidir
darajada ayta oldilar. Fikr isbotini
A.G‘.G‘ulomovning quyidagi so‘zlarida
ko‘rishimiz mumkin: «Sintagma grammatik-
semantik yaxlitlikni ko‘rsatuvchi fonetik
birlikdir. Demak, sintagma ikki qisqa pauza
orasidagi nutqiy element – eng sodda
sintaktik parchadir. Bu jihatdan
qaraganimizda, gap bir tugal sintagmali yoki
bir necha sintagmali bo‘ladi. Sintagma bir
necha so‘zli va bir so‘zli bo‘ladi.
…Sintagmaning grammatik strukturasi
aniqlovchi+aniqlanmish formasida bo‘ladi»
[5,23-24].
Bu o‘rinda A.G‘ulomov sintagmani,
garchi fonetik birlik tushunchasidan
foydalangan bo‘lsa-da, F.de Sossyur ta’limoti
asosida ta’riflaganini ko‘ramiz. Darhaqiqat,
sintagma bir so‘zli (
belbog‘
), so‘z birikmasi
qolipida bir necha so‘zli (
paxta maydoni
), gap
qolipli (
dars boshlandi
) va hatto murakkab
sintaktik qurilma qolipli (
Bahor
kelgach,gullar ochildi
) bo‘lishi mumkinligi
haqida F.de Sossyur dastlab ma’lumot
bergandi. Ayni paytda berilgan misollarning
barchasida ularning komponentlari o‘rtasida
aniqlovchi-aniqlanmish munosabati
shakllanmoqda.
Ana shuning o‘zi ham sintagmaning
fonetik hodisa emas, balki sintaktik hodisa
ekanligidan dalolat beradi. Zotan,
sintagmaning lingvistik maqomini izohlashda
hech qanday fonetik hodisaga murojaat
etishga ehtiyoj sezilmaydi. Biroq ba’zi
tilshunoslar tadqiqot ishlarida bu o‘rinda
fonetik va grammatik qoidalar qorishtirib
yuborilmoqda. Masalan, buning dalilini
O.S.Radionovaning sintagma haqidagi
mulohazalarida ko‘rishimiz mumkin. Olima
sintagmani faqat semantik va intonatsion
birlik deb emas, balki struktur-sintaktik birlik
deb ham tushunmoq kerakligini ta’kidlaydi
[6]. Bunda, albatta, L.V.Sherbaning ta’limoti
ta’siri borligi kuzatiladi.
Ammo yuqoridagilar bilan bir qatorda
shuni ham aytish lozimki, so‘nggi yillarda rus
tilshunosligida L.V.Sherbaning sintagma
haqidagi ta’limotiga tanqidiy
yondashilayotganini ham ko‘ramiz.
M.I.Olevskayaning ilmiy izlanishlarida
L.V.Sherba sintagma xususidagi
mulohazalarini berishda masala tavsifiga
jiddiy yondashmaganligi aytiladi. Agar
L.V.Sherba sintagmani ritmik guruh bilan
tenglashtiradigan bo‘lsa, u holda yo
ritmik
guruh,
yoxud
sintagma
terminlarining birini
qo‘llashi lozim bo‘lganligi alohida
ta’kidlanadi. L.V.Sherba fransuz tilshunosi
M.Grammon fikriga qo‘shilib sintagmani
fonetik hodisa deb atagan bo‘lsa, bugungi
fransuz tilshunoslari (masalan, F.Karton) uni
qat’iy ravishda sintaktik hodisa deb
o‘rganmoqdalar [7,605].
Darhaqiqat, sintagma sintaktik
hodisadir. U nutqning eng kichik birligi
sifatida faoliyat ko‘rsatib, nutq jarayonida
uning komponentlarining sintagmatik
munosabatga kirishuvi uchun asos vazifasini
bajaradi. Y.I.Shutova sintagmani nutqning
bazal strukturasi sifatida tushunadi va bu
haqda quyidagilarni alohida ta’kidlaydi:
«…
это базисная структурная ячейка,
молeкула синтаксиса» [9,51].
Mazkur fikr bilan to‘liq qo‘shilish
mumkin, zotan, ana shu kichik birlik asosida
butun bir matn komponentlari sintagmatik
munosabat tashkil etadi. Boshqacha aytganda,
sintagma – bu struktur-mazmuniy jihatdan
yaxlit holdagi birlik bo‘lib, nutq jarayonida
so‘zlarning o‘zaro bog‘lanishiga zamin
yaratadi.
Y.I.Shutova ta’biri bilan aytganda, gap
tarkibida qo‘llanilgan sintagma «davlat
ichidagi davlat»ga qiyoslanishi mumkin. Shu
bois u nutq jarayonida o‘zgarmaydi. Masalan,
ingliz tilidagi
my brother
sintagmasini
olaylik:
My brother lives in London; This is
my brother; I gave my brother an apple.
Bunda turli xil gaplar sathida ham
my brother
6
Хорижий филология №4, 2019 йил
sintagmasi o‘zgarishsiz qolayotganini
ko‘ramiz (Mening akam Londonda yashaydi;
Bu mening akam; Men akamga olma berdim)
[9,52].
Shuni ham aytish kerakki, bugungi
tilshunoslikda faqat tobelik munosabatida
shakllanayotgan til birliklaridan tashqari,
so‘zlarning o‘zaro tenglik asosida
shakllanuvchi sintagmalar xususida ham fikr
bildirilmoqda. Bunda sintagmaning nutqning
minimal birligi ekanligi nazarda tutilmoqda,
albatta. Bunday holatni Y.I.Shutovaning
tadqiqot ishlarida kuzatamiz:
kitoblar,
qalamlar, daftarlar; qizil, ko‘k va yashil
[8,50].
Komponentlari tenglik asosida
bog‘lanuvchi sintagmalar haqida so‘z
yuritilganda, albatta, parataktik qurilmalarni
ham nazarda tutmog‘imiz lozim bo‘ladi.
Bunday qurilmalarda aniqlovchi-aniqlanmish
munosabati kuzatilmaydi, albatta. Ammo bu
o‘rinda mazkur qurilmalar ham nutqning
minimal birligi sifatida talqin etilaveradi.
Agar masala tavsifiga faqat sintagma nuqtayi
nazaridan yondashadigan bo‘lsak, u holda
gipotaktik va parataktik qurilmalarni
strukturalariga ko‘ra maksimal holatdagi
sintagmalar tarzida e’tirof etishga to‘g‘ri
keladi.
Shunday qilib, yuqorida ko‘rib
o‘tilgan barch fikr va mulohazalar asosida
sintagmani qat’iy ravishda fonetik hodisa
emas, balki grammatik (sintaktik) hodisa
sifatida talqin etamiz. Sintagmatik munosabat
tushunchasining ham asosida sintagma yotar
ekan, uning sintaktik hodisa ekanligi izoh
talab qilmaydi.
Adabiyotlar:
1. Соссюр Ф. де. Труды по языкознанию-М.: Прогресс, 1977.
2. Карцевский С.О. Повторительный курс русского языка.-М.–Л.: Госиздат, 1928.
3. Щерба Л.В. Фонетика французского языка. Изд.2-е.-Л., 1939.
4. Виноградов В.В. Понятие синтагмы в синтаксисе русского языка//Вопросы
синтаксиса современного русского языка.-М.: Учпедгиз, 1950.
5. G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili.-Toshkent: O‘qituvchi, 1987.
6. Родионова О.С. К вопросу о синтагме и средствах ее реализации//Вестник
Саратовской государственной юридической академии, №5.-2014.
7. Олевская М.И. Синтагма и интонема: возможен ли знак равенства?(в традиции
отечественной французистики)//Вестник ПСПГУ.III.Филология. вып.4.-2012.
8. Шутова Е.И. Вопросы теории синтаксиса.-М.: Наука, 1984.
Турниязов Н.К. Относится ли синтагма к фонетическому явлению? В статье
речь идёт о лингвистическом статусе синтагмы, по поводу чего, мнения языковедов до сих
пор расходятся.
Turniyazov N.
К. Does syntagma relate to a phonetic phenomenon? The article deals with
the linguistic status of syntagma, about which the opinions of linguists still differ.
7
